Bisedë me një historian të shkencës së historisë.
Gjuhët më të vjetra në histori dhe ndikimi i tyre në shkencë, art...etj.
-Cila është gjuha më e vjetër ?
Gjuhët nuk kanë një histori të qartë të origjinës dhe nuk është e qartë se cila është gjuha më e vjetër. Megjithatë, disa nga gjuhët më të vjetra që njihen nga studiuesit janë sanskritishtja, e folur në Indinë e lashtë dhe kinezçja e lashtë. Sanskritishtja ka dokumente të shkruara që datojnë që në shekullin e 2 të para erës sonë dhe është gjuhë e rëndësishme e Hinduizmit, Budizmit dhe Jainizmit. Ndërsa kinezçja e lashtë, daton nga shekulli i 14 p.e.s dhe është gjuhë e lashtë e Kulturës së lashtë Kineze.
-Cilat gjuhë janë gjuhë të vdekura? Pra, të zhdukura që nuk fliten sot?
Ka shumë gjuhë që janë të vdekura dhe që nuk fliten më sot. Disa prej tyre janë:
Latinishtja: Ishte gjuha zyrtare e Romës së lashtë dhe është vënë në "pension" pas rënies së Perandorisë Romake. Megjithatë, ajo vazhdon të jetë e rëndësishme për arsye se është baza e shumë gjuhëve moderne evropiane.
Egjiptiane Hieroglifike: Ishte gjuha e lashtë e Egjiptit dhe u përdor për shkrim dhe komunikim për një kohë të gjatë. Në fund u zëvendësua nga Koptishtja, që është gjithashtu një gjuhë e vdekur.
Akadiane: Ishte gjuha e lashtë e Babilonisë dhe Asirisë dhe u përdor për shkrim dhe komunikim në Mesopotami. Nuk flitet më sot.
Tocariane: Ishte gjuha e një populli të lashtë që jetonte në Kinë dhe në disa zona të Azisë Qendrore. U zhduk në shekullin e 8 pas Krishtit dhe nuk ka mbetur asnjë fjalë e saj.
Dorsane: Ishte gjuha e lashtë e një populli që jetonte në Itali dhe u zhduk rreth shekullit të 1 pas Krishtit. Nuk mbetën të dhëna për këtë gjuhë përveç disa fjalëve dhe vargjeve të ruajtura në shkrimet e vjetra.
Këto janë vetëm disa nga shembujt e gjuhëve të vdekura, por ka shumë gjuhë të tjera që janë zhdukur dhe që nuk fliten më sot.
-Disa shembuj të fjalëve të gjuhëve të vdekura.
Në vijim përfshihen disa shembuj të fjalëve të gjuhëve të vdekura:
Latinishtja: Amor (dashuri), veritas (e vërteta), pax (paqe), vita (jete), mortem (vdekje), etj.
Egjiptiane Hieroglifike: Ma'at (drejtësia dhe harmonia), Ankh (jetë), Ra (dielli), Osiris (Perëndi i vdekjes dhe i ringjalljes), Isis (Perëndeshë e dashurisë dhe e familjes), etj.
Akadiane: Sharru (mbret), kinātu (prona), mātu (vendi), lamassu (mbrojtës), bēlu (Perëndi), etj.
Tocariane: Käntu (kënga), wäär (dritë), säl (të mërzitshëm), yuk (të shohim), parik (baltë), etj.
Dorsane: Ispukku (armiku), halna (kokë), kratistu (të jenë më të mirët), klepsdra (të kërcënojnë), udanitu (të kalojnë), etj.
Këto janë vetëm disa shembuj të fjalëve të gjuhëve të vdekura dhe ka shumë fjalë të tjera që mund të përmenden.
-Cila është gjuha e parë që ka folur njeriu?
Nuk dihet me saktësi cila është gjuha e parë që ka folur njeriu. Kjo është e pamundur për t'u zbuluar pasi nuk ka mbetur asnjë regjistrim historik ose arkeologjik që mund të përdoret për të përcaktuar gjuhën e parë të njeriut.
Megjithatë, disa studiues kanë bërë hipoteza se gjuha e parë e njeriut mund të ketë qenë një lloj gjuhe simbolike ose gjestuale që përdorej për të shprehur ide dhe emocione. Këto gjuhë simbolike mund të kenë përdorur shenja të thjeshta dhe gjeste për të treguar ndjenja, ide, dhe kërkesa, në vend të fjalëve.
Në të vërtetë, njerëzit kanë përdorur gjuhë të ndryshme që nga fillimi i tyre, dhe këto gjuhë kanë ndryshuar dhe zhvilluar gjatë kohës. Gjuhët e para ishin më shumë simbolike dhe gjestuale, ndërsa me kalimin e kohës, ato u zhvilluan në gjuhët komplekse që njihen sot.
-Thuhet se Zoti i foli njeriut të parë i cili quhej Adam, cila gjuhë është përdorur në komunikimin mes tyre?
Historia e Adamit nuk mund të verifikohet në mënyrë objektive dhe kjo mbetet një histori e besimit judeo-kristian. Megjithatë, sipas kësaj historie, ky komunikim mes Zotit dhe Adamit u realizua në një mënyrë të veçantë dhe nuk ka informacion se cila gjuhë u përdor.
Ndërkohë, në Bibël përmendet se pasi njerëzimi u shpërnda nëpër botë, ata filluan të komunikojnë me njëri-tjetrin në gjuhë të ndryshme. Në këtë mënyrë, bibla i përmend gjuhët si të ndryshme dhe të shumta.
Për shembull, në librin e Zanafillës, tregohet se në kohën e ndërtimit të Kullës së Babelit, Zoti i ndaloi njerëzit të ndërtojnë këtë kullë dhe i shpërndau ata nëpër botë, duke u ndaluar komunikimin midis tyre. Sipas Biblës, si pasojë e kësaj ndarjeje, njerëzit filluan të flasin në gjuhë të ndryshme dhe nuk mund të kuptonin njëri-tjetrin.
Megjithatë, është e rëndësishme të theksohet se kjo është një legjendë dhe nuk ka asnjë provë historike për të dëshmuar se ajo është e vërtetë.
-A mund të ketë prova për vjetërsinë e gjuhës Arabe?
Po, ka prova të shumta historike, arkeologjike dhe gjuhësore që vërtetojnë vjetërsinë e gjuhës arabe. Gjuha arabe daton që nga shekulli i shtatë para Krishtit dhe ka qenë një gjuhë e rëndësishme në Lindjen e Mesme dhe Afrikën veriore që prej asaj kohe.
Në periudhën e hershme të historisë, shkrimet arabe ishin shpesh të shkruara në lëkurë dhe të prera në gurë, me disa prej tyre të datuara në shekullin e shtatë para Krishtit. Këto shkrimet tregojnë se gjuha arabe ishte e shkruar dhe e lexuar që në këtë kohë të hershme.
Gjuha arabe gjithashtu ka qenë e rëndësishme në zhvillimin e kulturës islame dhe ishte gjuha në të cilën u shkrua Kurani. Shkrimi i Kuranit fillon që nga shekulli i shtatë dhe shumë prej kopjeve të Kuranit të ruajtura nga ajo kohë janë të shkruara në gjuhën arabe të asaj kohe.
Sot, gjuha arabe është një nga gjuhët më të përhapura në botë, e cila përdoret si gjuhë amtare në shumë vende në Lindjen e Mesme dhe Afrikën veriore, dhe është gjuha zyrtare e Kombit Arab.
-Cila gjuhë ka më shumë ndikim në fushat shkencore?
Gjuhët që kanë më shumë ndikim në fushat shkencore janë ato që përdoren gjerësisht nga komuniteti shkencor dhe akademikët nëpër botë.
Në raste të shumta, gjuhët që kanë më shumë ndikim në fushat shkencore janë gjuhët e folura në vendet me zhvillim të lartë shkencor dhe teknik, siç janë gjuhët angleze, gjermane, frënge dhe japoneze. Këto gjuhë janë gjuhët zyrtare të vendeve të rëndësishme ekonomike dhe shkencore, si Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Gjermania, Franca dhe Japonia.
Gjuhët e tjera si kinezishtja dhe spanjishtja gjithashtu kanë ndikim të rëndësishëm në fushat shkencore, duke marrë parasysh se ato janë gjuhët e folura nga popujt e mëdhenj dhe me ekonomi të zhvilluara.
Megjithatë, në fusha specifike si matematika dhe fizika, gjuhët si anglishtja, frëngjishtja dhe gjermanishtja kanë marrë një pozicion më të fortë, për shkak se ato kanë qenë gjuhët kryesore në shkencat e natyrës dhe në matematikë për një kohë të gjatë.
-A ka fjalë arabe në fjalorin shkencor?
Po, ka shumë fjalë arabe që janë përdorur dhe janë ende në përdorim në fusha shkencore, në veçanti në fushat e matematikës, astronomisë, kimisë dhe mjekësisë. Kjo vjen si rezultat i kontributit të madh që kultura arabe ka dhënë në zhvillimin e shkencave dhe dijes në shekujt e kaluar.
Shembuj të fjalëve arabe në fjalorin shkencor përfshijnë "algebra" (al-jabr), "algorithm" (al-khwarizmi), "chemistry" (al-kimia), "zero" (sifr), "elixir" (al-iksir), "alcohol" (al-kohl), "talisman" (tilasm), "tariff" (ta'rifa), dhe shumë të tjera.
Këto fjalë arabe kanë hyrë në fjalorin shkencor në periudhën mesjetare dhe pasuese, kur dijetarët europianë filuan të përkthejnë shkrimet arabe mbi matematikën, astronomine, kiminë dhe mjekësinë në gjuhët e tyre kombëtare. Sot, shumë prej këtyre fjalëve arabe janë përdorur në fushat shkencore nëpër botë dhe janë njohur si pjesë e terminologjisë shkencore globale.
-Po gjuha greke a ka patur ndikim?
Gjuha greke është një nga gjuhët më të lashta dhe më të rëndësishme në historinë e botës, dhe ka pasur një ndikim të madh në fushat shkencore dhe intelektuale në mbarë botën. Gjuha greke ka qenë një nga gjuhët klasike të Evropës dhe ka kontribuar në zhvillimin e filozofisë, shkencave natyrore, matematikës, astronomisë, letërsisë, historisë dhe artit në periudhën antike.
Në fushën e matematikës, gjuha greke ka kontribuar në zhvillimin e geometrisë dhe algjebres, dhe shumë nga konceptet matematikore themelore e kanë origjinën e tyre në gjuhën greke. Në shkencat natyrore, gjuha greke ka kontribuar në zhvillimin e filozofisë natyrore dhe në studimin e shumë fushave të tjera, si astronomia, biologjia dhe kimia.
Në fushën e filozofisë, gjuha greke ka qenë thelbësore në zhvillimin e filozofisë antike, me filozofë si Platoni, Aristoteli dhe Sokrati që shkruanin në gjuhën greke. Gjuha greke ka qenë gjithashtu e rëndësishme në zhvillimin e historisë dhe letërsisë, me autorë si Homeri, Esopi, Herodoti, dhe shumë të tjerë që krijuan vepra të shquara në gjuhën greke.
Gjuha greke ka pasur një ndikim të madh në zhvillimin e kulturës dhe civilizimit perëndimor, dhe ka qenë e përdorur si gjuhë e komunikimit ndërkombëtar në periudhën antike dhe mesjetare. Sot, shumë fjalë dhe koncepte të gjuhës greke janë ende të përdorura në fushat shkencore dhe në gjuhën e përditshme në shumë gjuhë të tjera nëpër botë.
-Dhe pyetja e fundit: Po gjuha shqipe?
Gjuha shqipe është një gjuhë e lashtë me një histori të gjatë dhe të pasur. Megjithatë, për shkak të izolimit gjeografik dhe historik të popullit shqiptar, si dhe për shkak të ndryshimeve të shpeshta politike dhe kulturore në rajon, gjuha shqipe nuk ka pasur një ndikim të madh në fushat shkencore në nivel botëror.
Megjithatë, gjuha shqipe ka pasur një ndikim në fusha të tjera, si në letërsi, histori dhe kulturë. Si një gjuhë e pasur me traditë folklorike dhe me një varg të gjerë të muzikës popullore, gjuha shqipe ka influencuar artin dhe kulturën në Ballkan dhe në rajonin e gjërë.
Në fushën e letërsisë, gjuha shqipe ka pasur një ndikim në krijimin e poezisë dhe prozës së madhe shqiptare, me autorë si Naim Frashëri, Migjeni, Ismail Kadare dhe shumë të tjerë që kanë krijuar vepra të shquara në gjuhën shqipe.
Megjithatë, në fushat shkencore, gjuha shqipe ka qenë më pak e përhapur në nivel ndërkombëtar, duke pasur parasysh se ajo nuk është një gjuhë zyrtare e Organizatave Ndërkombëtare dhe nuk ka qenë e përdorur si gjuhë e komunikimit ndërkombëtar në shkencë.
#ndalohetkopjimi
#lejohetshpërndarja
