Libri Komenti: Pse? Sepse...

Hyrje

Pse... Sepse

Jeta është një udhëtim i çuditshëm dhe i bukur, plot kthesa të papritura, stuhira që të lëkundin, dhe qetësi të befta që të mbushin shpirtin. Ndonjëherë duket sikur gjithçka është e qartë, sikur përgjigjet janë aty, duke pritur që ne t’i marrim. E ndonjëherë, gjithçka që kemi janë vetëm pyetje – pyetje që na mbajnë zgjuar netëve, që na mundojnë thellë në shpirt dhe që na vënë në provë në mënyra të papritura. Ky libër është një udhërrëfyes për ato pyetje. Pyetje që të shkojnë përtej mendimeve të përditshme dhe që të ftojnë të prekësh thelbin e asaj që je.

Secili prej nesh, në çastet e veta më të qeta apo më të zhurmshme, i është përballur me to: Pse dashuria dhemb? Pse frika na mbërthen kur ndiejmë se po i afrohemi diçkaje të madhe? Pse ka momente kur ndihemi bosh, edhe pse kemi gjithçka që na duhej? A ka kuptim gjithçka që na ndodh, apo disa gjëra janë thjesht fatkeqësi të kota? Pse e kërkojmë gjithmonë lumturinë në vendet ku e kemi humbur më parë? Dhe më pas vjen pyetja që i tejkalon të gjitha të tjerat: A ka ndonjëherë përgjigje për të gjitha këto pse?

Në këtë libër, kam vendosur të ngre 100 pyetje. Janë pyetje që nuk njohin moshë, kohë apo vend. Secili prej nesh, herët a vonë, ka kaluar përmes tyre, ndoshta si një mendim i shpejtë gjatë një dite të zakonshme, ose si një dilemë që i është ngjitur zemrës për vite me radhë. Janë pyetje që të bëjnë të ndalosh e të mendosh, të reflektohesh, të vëzhgosh brenda vetes. E ndoshta, më e rëndësishmja, janë pyetje që të zgjojnë ndërgjegjen, që të shtyjnë të kërkosh diçka më të thellë, diçka që as fjalët nuk arrijnë ta përshkruajnë plotësisht.

Por ky libër nuk është një manual për jetën. Nuk do të gjesh këtu formula për lumturi të përhershme, as zgjidhje magjike për vuajtjet e përditshme. Në vend të kësaj, do të gjesh reflektime. Përgjigje që nuk pretendojnë të jenë absolute, por që janë të sinqerta, të ndershme dhe të mbështetura në përvojën time të jetës. Ndoshta disa nga përgjigjet që kam dhënë do të rezonojnë me ty. Ndoshta të tjera do të të bëjnë të mendosh ndryshe ose të të sfidojnë botëkuptimin tënd. Dhe kjo është në rregull. Sepse qëllimi i këtij libri nuk është të mbyllë pyetjet, por të hapë mendjen dhe zemrën për kërkimin e vazhdueshëm.

Pse pyesim? Sepse kërkimi i përgjigjeve është pjesë e natyrës njerëzore. E shohim veten në pasqyrën e pyetjeve që bëjmë dhe në përpjekjet tona për t’i dhënë kuptim kaosit që na rrethon. Pyetjet janë dritaret përmes të cilave ne shohim botën, por janë gjithashtu dhe pasqyra ku përballohemi me vetveten. Dhe pikërisht këtu qëndron fuqia e tyre – ato nuk na lënë të fshihemi. Ato na thërrasin, edhe kur duam të shmangemi prej tyre.

Do të gjesh përgjigje në këtë libër, por ato janë thjesht një pikënisje. Unë të ftoj që, për çdo pyetje, të ndalesh për një moment dhe të kërkosh brenda vetes. Çfarë do të thotë kjo për mua? Çfarë përgjigje do të më përmbushte mua? Çfarë dua unë nga kjo jetë? Sepse asnjë libër, sado i thellë dhe i mençur të jetë, nuk mund të japë përgjigjet që vetëm ti mund t’i zbërthesh.

E di që ka pyetje për të cilat nuk ka përgjigje të lehta. Ka dhe të tilla për të cilat, ndoshta, përgjigjet as nuk ekzistojnë ende. Por ndoshta ky është edhe thelbi i jetës – të mësojmë të jetojmë me pyetjet, t’i duam ato si pjesë të rrugëtimit tonë. Sepse në fund, ndoshta nuk janë vetëm përgjigjet që kanë rëndësi, por rrugëtimi drejt tyre. Dhe gjatë këtij udhëtimi, zbulojmë veten, njerëzit rreth nesh dhe jetën që na rrethon.

Pse kërkojmë? Sepse vetëm duke kërkuar, gjejmë paqe. Vetëm duke pyetur, bëhemi më të urtë. Dhe vetëm kur i lejojmë vetes të jetojmë me pyetjet, jemi vërtet të lirë.

Mund të jetë që përgjigjet të mos vijnë kurrë siç i presim, ose ndoshta ato do të ndryshojnë me kohën. Por ky është misteri i bukur i jetës: Sepse jeta është më shumë se thjesht një përgjigje. Është një histori pyetjesh të guximshme dhe përgjigjesh që evoluojnë. Dhe ne jemi pjesë e kësaj historie – të papërfunduar, të papërsosur, por të jashtëzakonshme.

Kjo është ftesa ime për ty: Lexo, pyet, kërko. Dhe mos ki frikë nga ajo që do të gjesh – sepse çdo përgjigje e sinqertë të afron më pranë të vërtetës sate.

.....
(1)

Pse njerëzit afrohen si dallgët, për një çast pranë dhe më pas humbasin në thellësi?

Sepse çdo qenie njerëzore, çdo njeri është një udhëtar në detin e kohës, një kalimtar përmes oqeaneve të kujtimeve dhe ndjesive, që as e zotëron plotësisht veten, as të tjerët. Jemi të thirrur në jetë si një shikim i shkurtër i një agimi të përkohshëm, si një pulsim dritash që fiken në hapësira të paanë. E vetmja siguri që na ofrohet është lëvizja – ajo lëvizje e pashmangshme që na bën të afrohemi për një çast e pastaj të shpërbëhemi, si dallgët që përkëdhelin bregun e pastaj treten në pafundësi, duke e lënë rërën të vetme, të heshtur, dhe plot kujtime të pashprehura.

Sepse lindja është ftesë për një udhëtim, jo për një destinacion.

Ne vijmë në këtë botë si mysafirë, jo si zotërues. E çdo takim që përjetojmë, çdo afrim i një zemre me një tjetër, është pjesë e një rrjedhe të pandërprerë që na shtyn përpara, na ndan, na bashkon sërish, e pastaj na largon në një kthim të pashmangshëm drejt të panjohurës. Sikur ta kuptonim që askush nuk është i përhershëm në horizontin tonë, ndoshta do i përjetonim takimet si dhurata të shenjta e të përkohshme, si yje që kalojnë për një çast dhe pastaj zhduken në errësirë, por që lënë pas ndriçimin e një kujtese të pashlyeshme.

Në thellësi, ndoshta të gjithë jemi të vetëdijshëm që dashuritë tona, miqësitë, takimet rastësore e momentet e intimitetit janë të përkohshme. Dhe prapëseprapë, zemra jonë endet në kërkim të një përjetësie iluzore – kërkojmë të mbajmë atë që është e destinuar të ikë, sikur bregu të përpiqej të ruante çdo dallgë që e godet. Ndoshta ky është fati i njerëzve: të duan, të humbasin, dhe të duan sërish, duke u rikthyer gjithnjë e më të uritur për një afrim të ri, një prekje të re, një fjalë të fundit që nuk është thënë kurrë.

Udhëtimi ynë nuk është linear; ai është si një spirale që kthehet gjithnjë e më thellë në vetvete. Secili takim është një pikë e përkohshme ndriçimi në këtë spirale, një reflektim i asaj që jemi dhe asaj që mund të bëhemi. Por pikërisht në këtë lëvizje të pandërprerë gjejmë kuptimin. Është udhëtimi vetë – dhe jo mbërritja – që na jep formë, si dallga që formohet në lëvizje e humbet formën në pushim. Çdo hap në rrugën tonë është një rikrijim, një përballje me humbjen, dhe një rilindje përmes dhimbjes.

Disa njerëz afrohen në jetën tonë dhe mbesin si gjurmë në kujtesë, të pashlyeshme, sikur kanë lënë diçka prej vetes në shpirtin tonë. Të tjerë kalojnë si hije të shpejta, si udhëtarë në një stacion të largët, që i shohim vetëm për një çast e pastaj humbasin në mjegull. Por a nuk është kjo bukuria e qenies njerëzore? Që asnjë takim nuk është i garantuar dhe asnjë afrim nuk është i përjetshëm? Ne jemi si flutura që bredhin nga një lule në tjetrën, duke lënë gjurmë të padukshme, por të thella, në rrugën tonë.

Dikur kuptojmë që çdo afrim, çdo lidhje e humbur, është një pasqyrim i përkohshmërisë sonë të brendshme. Kemi frikë nga humbja sepse na kujton përkohshmërinë e vetvetes. Por ndoshta pikërisht aty qëndron sekreti: të pranojmë që ne jemi dallgë, që kurrë nuk qëndrojmë në një vend, që jeta jonë është një lëvizje e përhershme drejt diçkaje që nuk mund të zotërohet. Destinacioni nuk është fundi, por çdo hap, çdo ndarje, çdo rikthim e humbje, që na mëson të jetojmë më thellë, të duam më butësisht, e të largohemi më me qetësi.

Kur i kuptojmë këto gjëra, mbase fillojmë të falim më lehtë, të çmojmë çdo afrim, sado të përkohshëm. Mësojmë të jetojmë në ritmin e detit brenda vetes – të afrojmë dhe të largohemi, pa u kapur fort pas asgjëje. Sepse në fund të fundit, jeta është një ftesë për një udhëtim të brishtë, të bukur, dhe në çdo hap të saj, ne jemi njëkohësisht bregu dhe dallga, deti dhe qielli. Asgjë nuk është për t’u mbajtur, asgjë nuk është për t’u humbur. Gjithçka është për t’u jetuar.

.....

(2)

Pse një fjalë e ëmbël mund të shndërrohet në një teh të ftohtë?

Sepse fjalët janë veçse pasqyra të shpirtit, por jo gjithmonë shprehin të gjithë të vërtetën.

Në fillim të gjithçkaje është fjala. Si një premtim i shtrirë mes dy qeniesh, fjala mban peshën e intimitetit, mallëngjimit, por dhe thikën e zhgënjimit. Një fjalë e ëmbël lind si petale luleje në buzët e njeriut, e larë në mjaltin e përfytyrimeve të tjetrit, duke përkundur shpresën për një të vërtetë që shpesh mbetet e paarritshme. Por pse, atëherë, ndodh që kjo petale e butë kthehet në një teh të akullt, duke prerë më thellë se heshtja?

Sepse fjalët janë maska dhe pasqyrë në të njëjtën kohë.

Ato çfarë bëjnë është të projektojnë një imazh – një të vërtetë të brishtë, të përzgjedhur, që shpesh përfaqëson më shumë dëshirën sesa realitetin. E vërteta e shpirtit nuk është e thjeshtë për t'u shprehur; ajo është një labirint ndjenjash, frikërash dhe mungesash që shndërrohen në fjalë të papërkryera. Dikush mund të thotë “më mungon”, por brenda kësaj fjale të ëmbël mund të fshihet ankthi i mospranimit, vetmia, apo madje një nevojë egoiste për praninë e tjetrit. Prandaj fjalët, edhe ato më të ëmbla, mbartin në vete rrezikun e zhgënjimit, sepse përballë një zemre tjetër ato përplasen si dallgë në shkëmb, duke u thyer në kuptime që nuk i kishin parashikuar.

Fjala e ëmbël është një premtim i heshtur që njeriu dëshiron ta besojë. Ajo mbart shpresën se pas saj fshihet diçka më e madhe – ndoshta dashuria, ndoshta pranimi, ndoshta përjetësia. Por një fjalë e ëmbël nuk është një premtim i pashkelshëm, është vetëm një fragment i shpirtit të tjetrit që nuk arrin kurrë të përfshijë gjithçka që ky shpirt përjeton. Ajo që është ëmbëlsi në një moment, në një tjetër shndërrohet në helm, sepse pritshmëritë tona janë gjithmonë më të mëdha se çfarëdo fjale që mund të thuhet.

Marrëdhënia midis shpirtit dhe fjalës është një lojë e rrezikshme, një përpjekje për të kapur me fjalë diçka që në thelb është e pakapshme. Ndjenjat nuk janë lineare; ato valëviten si era nëpër degë të thata e të gjelbra njëkohësisht. Dhe kur një shpirt përpiqet të përkthejë këtë rrëmujë të brendshme në fjalë, ato dalin si përkthime të paplota – herë ëmbëlsisht të ngrohta, herë me një akull të fshehtë nën sipërfaqe.

Prandaj fjala e ëmbël mund të bëhet teh i ftohtë, sepse përmban në vetvete dyshimin, pritshmërinë dhe zhgënjimin e pashmangshëm.

Ëmbëlsia e saj nuk qëndron vetëm në tingullin që lëshohet nga buzët, por në dëshirën që ngjall te tjetri për t’u ndjerë i kuptuar, i dashur, i pranuar. Dhe kur ajo dëshirë dështon të përmbushet – sepse fjalët gjithmonë mbeten të kufizuara – ëmbëlsia shndërrohet në një pasqyrë të thyer, duke nxjerrë në pah boshllëkun që mbartte brenda. Një "të dua" e thënë pa ndjenjë të sinqertë është më therës se një heshtje e gjatë. Një "më fal" e thënë vetëm për formalitet mbart më shumë ftohtësi se çdo zemërim i hapur.

Por paradoksi i fjalëve qëndron këtu: ne kemi nevojë për to, edhe pse e dimë që na lëndojnë. Jemi qenie që ndiejmë në heshtje, por vetëm përmes fjalëve mund të përpiqemi ti japim formë asaj që nuk mund të përjetohet plotësisht nga tjetri. Dhe kjo është një barrë e rëndë për çdo fjalë – të mbajë peshën e shpresave dhe frikërave tona, kur në thelb ajo mbetet një pasqyrë e thyer e shpirtit.

Ka raste kur fjala e ëmbël vjen me qëllimin më të sinqertë, por takon një shpirt që është tashmë i plagosur. Në zemrën e lënduar, çdo fjalë – sado e butë – ndihet si teh, sepse plagët e vjetra bëjnë që edhe gjestet më të dashura të perceptohen si kërcënime. Ndoshta problemi nuk është te fjala vetë, por te gjendja e shpirtit që e dëgjon. Një “si je?” e thënë me përkujdesje mund të tingëllojë si një akuzë e ftohtë për dikë që ndodhet në kaosin e vetmisë. Një “të dua” mund të ndihet e zbrazët për dikë që ka humbur besimin në dashuri.

Prandaj, fjalët janë të rrezikshme, sepse nuk janë thjesht fjalë. Ato mbartin histori të tëra që as nuk mund t’i perceptojmë plotësisht. Janë pasqyra që përthyhen nga përjetimet e të gjithëve që i dëgjojnë dhe i thonë. Asnjë fjalë nuk është e pastër; ajo gjithmonë vjen e ngarkuar me nënkuptime, me pritshmëri, me frikëra dhe shpresa. Kur fjala e ëmbël dështon të përmbushë atë që ne dëshironim prej saj, ajo bëhet teh – jo sepse ishte e keqe në vetvete, por sepse shpresa jonë ishte shumë e madhe për të.

Si mund t’i shpëtojmë këtij paradoksi?

Ndoshta nuk ka një rrugëdalje të qartë. Ndoshta gjithçka që mund të bëjmë është të pranojmë se fjalët janë gjithmonë të pamjaftueshme. Të kuptojmë se ato janë thjesht një përpjekje e dëshpëruar për të lidhur botën tonë të brendshme me atë të tjetrit. Dhe në këtë pranim, ndoshta mund të gjejmë njëfarë paqeje – jo te perfeksioni i fjalëve, por te sinqeriteti i përpjekjes për t'u kuptuar.

Një fjalë e ëmbël nuk është kurrë e përsosur. Ajo është vetëm një hap drejt tjetrit – një hap që mund të lëndojë, por edhe të shërojë. Në fund të fundit, ndoshta ajo që ka rëndësi nuk është se si fjala tingëllon, por se çfarë përpiqet të arrijë. Ajo mund të jetë si një teh i ftohtë ose një përqafim i ngrohtë, por e vetmja gjë që e bën të vlefshme është përpjekja për të ndërtuar një urë nëpër humnerën që ndan shpirtin tonë nga bota e tjetrit.

Dhe kjo, në vetvete, është një mrekulli – të vazhdojmë të flasim, edhe kur fjalët tona shpesh dështojnë.

....

(3)

Pse dashuritë më të mëdha shpesh treten në heshtje?

Ka një mister të fshehur në këtë pyetje, një mister që përvëlon si një plagë e butë, e padukshme, por që lë shenja të pashlyeshme. Dashuritë e mëdha, ato që lënë gjurmë në shpirt, shpesh nuk përfundojnë me britma, me përplasje dyersh apo fjalë të egra të hedhura si shigjeta. Ato treten në heshtje, si dielli që zhduket pa u ndjerë nën horizont, si aroma e një trëndafili që largohet në ajër. Ndoshta, pikërisht sepse janë të mëdha, e ndiejnë që fjalët janë të papërshtatshme, të cekëta dhe të pamjaftueshme për t’i përmbajtur.

Heshtja, në thelb, nuk është mungesë. Ajo është prani. Një prani që qëndron mes dy qenieve, si një hije e ëmbël që i lidh me diçka më të lartë se fjalët. Kur një dashuri arrin një kulm të tillë, kur ndjenjat janë aq të holla e të kristalta saqë çdo përpjekje për t’i përshkruar do t’i shkatërronte, atëherë mbetet vetëm heshtja. Fjalët janë korniza, por dashuritë e mëdha janë përtej çdo kufiri. Si mund të rrokë një fjalë pafundësinë e një ndjenje? Si mund të përkthehet në një gjuhë njerëzore ajo që është jashtë kohës e hapësirës?

Sepse heshtja është një gjuhë më e thellë se çdo fjalë, dhe shpesh zemrat dinë të flasin në qetësi.

Në heshtje, zemrat dialogojnë me një sinqeritet të paprekshëm. Shpesh dashuria e madhe kuptohet jo nga ajo që thuhet, por nga ajo që nuk thuhet. Një vështrim i heshtur, një frymëmarrje që përputhet, një largim i ngadaltë që nuk bën zhurmë – këto janë gjurmët e saj. Heshtja është vendi ku të gjitha ndjenjat e papërmbushura, të gjitha frikërat e paartikuluara dhe të gjitha kujtimet e pathëna gjejnë strehë. Ajo nuk është një humnerë e zbrazët, por një oqean ku fjalët mbyten për të bërë vend për kuptimet e vërteta.

Në qetësinë e një dashurie të madhe, ndonjëherë kupton se fjala mund të jetë pengesë. Për të kuptuar dikë plotësisht, nuk ke nevojë për zë. Fjala është një përkthim i përafërt i emocioneve që shpesh tingëllon më e vogël se ndjenja origjinale. Fjalët shtrëngojnë atë që duhet të rrjedhë lirshëm; heshtja, përkundrazi, lejon gjithçka të përhapet dhe të zgjerohet. Prandaj, dashuritë e mëdha përfundojnë në heshtje: jo sepse shterojnë, por sepse kanë arritur në një pikë ku çdo shpjegim është i tepërt.

Heshtja është një premtim i pashkruar, një kujtim i paharruar. Ajo është një gjendje ku koha dhe hapësira humbasin rëndësinë, ku e shkuara, e tashmja dhe e ardhmja bashkohen në një përjetësi të përbashkët. Kjo është arsyeja pse dashuria më e madhe nuk është gjithmonë ajo që bërtitet nga çatitë, por ajo që rri e strukur në hijen e kujtimeve, në mendimet e heshtura, në ato çaste të vogla kur dy qenie kuptojnë se janë takuar në një nivel që fjalët nuk mund ta arrijnë kurrë.

Dhe pastaj, siç tretet heshtur një dashuri, ashtu tretet edhe trishtimi që lë pas. Një ditë e kupton që dhimbja e humbjes nuk është më aq e mprehtë, jo sepse dashuria u venit, por sepse u përkthye në një formë të re, të paemërtueshme. Ajo mbetet brenda teje, si një melodi pa tinguj, si një poezi pa vargje – një prezencë që të ndjek gjithë jetën, por që nuk të rëndon. Një prekje e butë në shpirt, një kujtim që nuk kërkon asgjë më shumë veçse të jetë aty.

Kjo është natyra e dashurive të mëdha. Ato nuk kanë nevojë për mbyllje të zhurmshme, për funde dramatike. Ato përfundojnë në heshtje, jo për të humbur, por për t’u shndërruar. Heshtja është pika ku dashuria nuk resht, por ndryshon formë – si uji që nga lumi bëhet det, si fryma që nga fjalë bëhet erë. Kjo është mënyra se si ligjet e ekzistencës e ruajnë atë që është e përjetshme: duke e vendosur në një vend ku fjalët nuk kanë qasje. Në heshtje, gjithçka është e mbrojtur. Në heshtje, gjithçka vazhdon të jetë.

....

(4)

Pse dikush që të kupton sot bëhet i huaj nesër?

Sepse afërsia është një iluzion i butë, një shkreptimë që ndodh në hapësirën e paqartë ndërmjet dy shpirtërave. Kur dikush na kupton, ndihemi sikur jemi parë plotësisht, pa maska, pa ngjyra të shtuara. Për një çast, ekziston një rezonancë e thellë, një reflektim ku dy shpirtra duken sikur ndërthuren në një pasqyrë të përkohshme të njëri-tjetrit. Por ky pasqyrim është i brishtë, sepse secili shpirt në thelb mbetet i vetmuar dhe i paprekur nga thelbi i tjetrit.

Në atë çast të afërsisë, ne projektojmë veten tonë në tjetrin, dhe ai bëhet një lloj pasqyre ku dëshirojmë të shohim përfytyrimet tona më të thella, dëshirat e pathëna, dhe shpëtimin nga vetmia jonë. Por shpirti është një univers më vete, dhe universet, sado që prekin njëri-tjetrin për pak, mbeten gjithmonë të pavarura në thellësitë e tyre. Njerëzit ndryshojnë, evoluojnë, largohen si yje që shuhen një nga një në kozmosin e përvojave tona. Aty ku dikur ekzistonte drita e kuptimit, nganjëherë mbetet vetëm boshllëku i kujtesës – një boshllëk që ndihet si largësi, si ftohtësia e një udhëtari që shikon hënën nga larg, duke ditur se s'do ta prekë kurrë.

Afërsia shpesh i përngjan një vale që shtrihet mbi rërën e bregut, duke e lagur përkohësisht, por më pas tërhiqet, duke lënë pas një gjurmë të avulluar. Në atë gjurmë ne përpiqemi të rikrijojmë ndjenjën e kuptimit të dikurshëm, por nuk e gjejmë më. Ajo që na dukej përjetësi, ishte vetëm një përputhje momentale, një çast kur frymëmarrjet tona u bënë një. Dhe kur dallga tërhiqet, ne mbetemi përballë pyetjes së vjetër: Kush jam unë, pa ata që më kuptojnë? A kemi humbur një pjesë të vetes, apo thjesht jemi kthyer në atë që gjithmonë kemi qenë, të vetëm?

Kuptimi është po aq i përkohshëm sa edhe vetë jeta. Të kuptuarit i përngjan një dritareje që hapet në një ëndërr, por ëndrrat shpesh treten në ajrin e ftohtë të mëngjesit, duke lënë vetëm ndjesinë se diçka e rëndësishme ka kaluar, por s’mund të rikuperohet më. Po aq e brishtë është edhe lidhja me tjetrin: sado afër të jemi, mbetemi të huaj, secili në burgun e vetvetes, të ndarë nga peshat, ëndrrat dhe plagët që askush tjetër s’i kupton deri në fund.

Por ndoshta pikërisht ky është misteri më i bukur i qenies njerëzore: që gjithçka është kalimtare dhe gjithçka ka kuptim vetëm sepse zhduket. Ne duam të qëndrojmë, të jemi të kuptuar përjetësisht, por është ky përjetim i vazhdueshëm i ndarjes që na mban të gjallë. Sepse në çdo tërheqje të një shpirti nga tjetri, ka një thirrje të fshehur për rilindje – një mundësi për të parë veten në një dritë të re, të panjohur më parë. Dhe kështu, edhe pse dikush që na kupton sot bëhet i huaj nesër, ai lë pas një hije të cilën e bartim me vete, një kujtim që na bën më të thellë dhe më të vërtetë.

Ndoshta duhet ta pranojmë këtë largësi si një pjesë të pandashme të dashurisë dhe kuptimit. Sepse vetëm duke e ditur se gjithçka është kalimtare, ne mësojmë të vlerësojmë atë që kemi sot. Në fund të fundit, ndoshta nuk është e rëndësishme që të tjerët të na kuptojnë gjithmonë – ndoshta mjafton që të na kenë parë për një çast të vetëm, të na kenë pasqyruar ashtu siç kemi qenë në atë moment të veçantë, para se koha dhe ndryshimi të na bëjnë të huaj.

....

(5)

Binjakët e heshtur: Shpresa dhe zhgënjimi

Në udhëtimin e gjatë të jetës, shpesh ndeshemi me një enigmë të brendshme që na shoqëron si një hije e padukshme: Pse shpresa dhe zhgënjimi ecin gjithmonë krah për krah, si dy binjakë të heshtur, që s’e lëshojnë njëri-tjetrin kurrë? Dhe sa herë që njëra shfaqet me plot dritë, tjetra duket se pret në errësirë, gati për të zënë vendin e saj.

Ndoshta, zhgënjimi dhe shpresa janë të lidhura aq thellë me qenien tonë saqë asnjëra nuk ka kuptim pa tjetrën. Shpresa lind nga mungesa, nga etja për një të ardhme më të mirë, për një diell që ende s’ka lindur. Por e njëjta shpresë, kur nuk përmbushet, shndërrohet në zhgënjim. Ajo është si një fllad i ëmbël, që të fton të ndjekësh horizonte të reja — por kur arrin atje dhe e kupton se horizonti nuk kishte fund, atëherë fillon të ndjesh boshllëkun që fshihej pas ëndrrës. A është shpresa atëherë një mashtrim, një iluzion që e mbajmë me dëshpërim për të mos u fundosur në vorbullën e kotësisë? Apo mos është zhgënjimi një mësues i heshtur, që na kujton se vetëm përmes humbjes, kuptojmë vërtet çfarë është e rëndësishme?

Ka një bukuri të çuditshme në këtë marrëdhënie duale. Shpresa është si një agim i përhershëm: një premtim për diçka që do të vijë, edhe kur dita e re mund të mos sjellë asgjë të re. Ndërsa zhgënjimi është muzgu i paevitueshëm: momenti kur kuptojmë se jo çdo agim çon në një ditë plot diell. Por pikërisht në këtë cikël, në këtë lëvizje të përhershme midis dritës dhe errësirës, shtrihet esenca e qenies sonë. Shpresa na bën të guxojmë; zhgënjimi na bën të ndalemi e të reflektojmë. Pa njëra-tjetrën, do të humbnim ose verbërinë e guximit, ose urtësinë e pranimit.

E gjitha jeta është një valle e çuditshme midis këtyre dy ekstremeve: një hap drejt së ardhmes me shpresë dhe një hap prapa, përballë me të tashmen, plot zhgënjim. Dhe ndoshta kjo është e vetmja mënyrë që mund të mësojmë të jetojmë: duke përqafuar dualitetin, duke pranuar se shpresa dhe zhgënjimi janë thjesht dy faqe të së njëjtës monedhë. Njëra pa tjetrën është si një qiell pa yje — i zbrazët, i pakapshëm. A nuk ndiejmë pikërisht shijen më të ëmbël të shpresës në ato çaste kur zhgënjimi duket se na ka mbështjellë tërësisht? E a nuk ndihet zhgënjimi më i thellë, kur shpresa sapo kishte marrë flakë brenda nesh?

Në fund, ndoshta shpresa dhe zhgënjimi nuk janë as armiq e as miq, por më tepër udhëtarë të përhershëm brenda nesh. Ata janë si dy violinistë që luajnë të njëjtën melodi, por secili me tinguj të ndryshëm: njëri me nota të larta, i mbushur me premtime, dhe tjetri me akorde të ulëta, që tërheqin zemrën poshtë, në një heshtje të dhembshme. Dhe në këtë simfoni të dyfishtë, ne mësojmë të dëgjojmë kuptimin e jetës — jo si një triumf të përhershëm, por si një rrugëtim mes shpresës dhe zhgënjimit, mes dritës dhe hijeve, mes ëndrrës dhe realitetit.

Për ta kuptuar këtë, duhet të pranojmë se zhgënjimi nuk është fundi i rrugës, por një stacion i përkohshëm ku ndalemi për të kuptuar më mirë drejtimin tonë. Ai na mëson të jemi të kujdesshëm me shpresat tona, por jo të heqim dorë prej tyre. Sepse, nëse heqim dorë nga shpresa, atëherë zhgënjimi bëhet një burg pa dalje. Ndërsa nëse përqafojmë shpresën, edhe pas çdo rrëzimi, atëherë çdo zhgënjim bëhet thjesht një prag i ri për t’u kapërcyer, një ftesë për të provuar sërish.

Kështu, shpresa dhe zhgënjimi na mësojnë një mësim të rëndësishëm: nuk jemi këtu për të arritur një përfundim të përjetshëm, por për të mësuar të qëndrojmë në lëvizje, të jetojmë mes paradokseve, të pranojmë bukurinë e papërsosmërisë. Në këtë lojë të pafundme midis shpresës dhe zhgënjimit, ku çdo fitore sjell një sfidë të re dhe çdo humbje një mundësi të re, qëndron thelbi i gjithçkaje: jeta është rrugëtim, jo destinacion.

Dhe ndoshta, në fund të këtij udhëtimi, do të kuptojmë se nuk kishte rëndësi as ku po shkonim, as sa herë u zhgënjyem, por vetëm fakti që nuk u ndaluam së ëndërruari, edhe kur ëndrrat na tradhtonin. Sepse, nëse shpresa dhe zhgënjimi janë vërtet binjakë të heshtur, atëherë jemi të ftuar të jetojmë me ta, t’i dëgjojmë pa u lodhur, dhe të kuptojmë se kuptimi i vërtetë ndoshta qëndron pikërisht në këtë përjetësi të papërfunduar.

....

(6)

Përjetësia është një iluzion

Pse një premtim përjetësie thyhet aq lehtë sa një gotë e brishtë?

Sepse përjetësia në këtë botë është një iluzion – një poezi që shkruhet mbi ujë, e cila avullon sapo era fryn. Premtimi i diçkaje të pafundme na jep ndjenjën e përjetësimit, një përpjekje e brishtë për t’i vënë kornizë kohës që rrjedh pa mëshirë. Por nëse çdo gjë e bukur është e destinuar të zhduket, atëherë përse na gënjen ideja se diçka mund të zgjasë përjetë? Çfarë është përjetësia përveçse një flluskë që mban frymën tonë për disa sekonda dhe më pas shpërthen, duke na lënë të zbrazët dhe të zhgënjyer?

Premtimet thyhen, jo sepse janë të pavlera, por sepse njeriu është i pavëmendshëm ndaj natyrës së tyre të përkohshme. Në momentin kur premtojmë, jemi të verbuar nga shkëlqimi i çastit. Një dashuri e çiltër, një miqësi që duket e paprekshme, një moment i përjetuar me gjithë qenien – të gjitha këto duken sikur do të zgjasin përgjithmonë. Por koha, si një piktor, i zbeh ngjyrat e kujtimeve dhe i përshpejton çarjet në besimet tona më të thella.

Përjetësia është e pabesueshme pikërisht sepse jemi të mbërthyer në kohë. Çdo ditë që kalon, çdo hap që hedhim përpara, është një distancë e vogël nga ato premtime të dikurshme. Ajo çfarë dikur dukej e përhershme, tani është thjesht një tingull i largët në kujtesë, si një melodi që nuk e mbajmë mend tërësisht, por që e ndjejmë akoma në shpirt. Në këtë zbrazëti, vjen vetmia – jo vetëm vetmia nga të tjerët, por vetmia nga vetvetja, sepse premtimet e thyera na detyrojnë të përballemi me përkohshmërinë tonë.

A mund të ekzistojë përjetësia në zemrën e një qenieje që di se është e vdekshme? A mund të mbajmë gjallë një iluzion, ndërkohë që jemi të vetëdijshëm për natyrën kalimtare të gjithçkaje? Ndoshta përjetësia nuk është një kohë pa fund, por thjesht një ndjesi – ai çast kur harrojmë se ekziston koha. Dashuria në kulmin e saj, arti në momentin kur krijohet, përqafimi i fundit që mban brenda gjithë ankthin e humbjes së afërt – këto çaste janë të vogla në përjetësi, të fshehura në ndërprerjet e rrjedhës së kohës.

Por edhe këto çaste janë të brishta. Ne i mbajmë në dorë si një gotë kristali, duke u përpjekur të mos i thyejmë, por nganjëherë, edhe përpjekja më e kujdesshme është e kotë. Një fjalë e pathënë, një zhgënjim i vogël, një shikim i larguar – dhe gota bie përdhe. Dhe kur dëgjojmë tingullin e saj që thyhet, mbetemi vetëm me copëza, duke u përpjekur t’i mbledhim, t’i ngjisim, të krijojmë sërish formën e dikurshme. Por çfarëdo që të bëjmë, gota nuk do të jetë më e njëjta.

A është ky ndëshkimi ynë apo çlirimi ynë? Ndoshta premtimet thyhen për të na kujtuar se nuk jemi të ftuar në përjetësi. Njeriu nuk është projektuar për të jetuar përjetë në këtë botë, por për të kapur çastin, për ta shijuar dhe për ta lënë të ikë pa frikë. Si një udhëtar që i thotë lamtumirë një peizazhi të bukur pa u përpjekur ta marrë me vete, ashtu duhet të mësojmë të lëmë pas gjithçka që s’mund të mbahet.

Në fund, ndoshta është pikërisht ky akt i lëshimit që na bën të ndiejmë njëfarë përjetësie të fshehur – jo si zotërim, por si pranimi i humbjes. Duke pranuar se premtimet thyhen dhe gotat bien, ne çlirohemi nga ankthi për t’i mbajtur gjërat të pacenuara. E bukura nuk qëndron në përjetësinë e tyre, por në faktin se ishin aty për një moment, të përkryera dhe të mjaftueshme në përkohshmërinë e tyre.

Dhe kështu, gota thyhet. Por brenda tingullit të saj, dëgjojmë një përshëndetje të fundit nga përjetësia: "Unë nuk isha kurrë këtu për të qëndruar."

....

(7)

.....

(8)

Pse dhemb më shumë ajo që nuk u tha kurrë?

Sepse fjalët e pathëna bartin peshën e gjithë ndjenjave të parealizuara. Janë si hijet e heshtura të kujtimeve që s’ndodhën kurrë. Janë si dritaret e mbyllura në një shtëpi që kurrë nuk u banua, por ku brenda qëndrojnë ëndrrat e prishura, duke pritur zërin që nuk do të vijë. Çdo fjalë e mbetur në buzë, e ngecur mes një frymëmarrjeje dhe një heshtjeje të rëndë, bart peshën e një universi të tërë që nuk pati mundësinë të shfaqej. Ajo që nuk u tha bëhet një histori e fshehur, një rrugë e pashkelur, një mundësi që iku pa kthim – dhe pikërisht këtu qëndron tragjedia.

Fjalët e pathëna janë si lule të thara që kurrë nuk u mbollën në kohë. Mendon: Nëse do t’i kisha thënë… nëse vetëm do të kisha guxuar… Por tashmë është vonë, dhe kjo vonesë të gërryen shpirtin, si erozioni i një bregu që përpiqet të mbajë kujtimet e valëve të shkuara. Çdo “nëse” kthehet në një mallkim të butë që shoqëron netët e vetmisë. Heshtja, ajo boshësi e frikshme, bëhet miku yt më i afërt, por një mik që të kafshon shpirtin ngadalë.

Njerëzit shpesh besojnë se është më mirë të heshtësh, të mos thuash diçka që mund të lëndojë ose të duket e pamatur. Por fjalët e pathëna nuk zhduken – ato mbesin të varrosura në thellësitë e mendjes, duke marrë formën e një brenge të heshtur që ngul rrënjë në kujtesë. Ato bëhen si gurë të vegjël në këpucët e shpirtit, të padukshme për të tjerët, por të mjaftueshme për të bërë çdo hap të rëndë. Dhe ky është paradoksi: heshtja që zgjodhëm për të shmangur dhimbjen bëhet burim i dhimbjes më të madhe.

Fjalët që nuk i thamë ndonjëherë janë portale drejt realiteteve alternative, ku gjithçka mund të kishte qenë ndryshe. Ato janë rrugë që do të na kishin çuar drejt dashurive të paeksploruara, faljeve të paartikuluara, shanseve të humbura. Dhe ndoshta pikërisht për këtë, ato fjalë të pathëna dhembin më shumë se ato që u thanë gabim. Sepse fjalët që u thanë, sado të ashpra, së paku patën guximin të ekzistojnë. Por ato që nuk dolën kurrë nga brenda nesh mbeten si plagë të pashëruara, duke përthithur çdo grimë drite që do të mund të na kishte shëruar.

Dhe është e habitshme si disa fjalë kaq të vogla mund të mbajnë brenda kaq shumë peshë: Më fal. Të dua. Kam frikë. Më mungon. Peshë që rritet me kalimin e kohës, sepse sa më gjatë të heshtim, aq më shumë këto fjalë kthehen në fantazma. Dhe fantazmat janë të pashtershme – ato nuk njohin as kufij kohe e as harrese. Ato enden në shpirt si re të errëta që ndalojnë çdo rreze të shpresës.

Kur një fjalë nuk thuhet, ajo nuk zhduket, por mbetet e pazëshme në zemrën e atij që nuk pati guximin ta thotë. Dhe ndoshta kjo është një nga dhimbjet më të thella që ne përjetojmë si qenie njerëzore: të ndiejmë se kemi mbartur një pjesë të vetes që nuk patëm forcën t’ia dhurojmë botës. Në fund të fundit, ajo që na dhemb nuk është vetëm fjala e pathënë, por ajo pjesë e shpirtit tonë që mbeti e mbyllur, e pakonsumuar, si një dashuri që nuk mundi të lulëzojë.

Ndoshta e vetmja mënyrë për të gjetur paqe është të pranojmë se disa gjëra janë të destinuara të mbeten të pathëna. Ndoshta pikërisht ato fjalë, të varrosura brenda nesh, na mësojnë të jemi më të kujdesshëm, më të sinqertë dhe më të guximshëm në herët e ardhshme. Ndoshta dhimbja e tyre është një kujtesë e asaj që do të thotë të jesh njeri – të ndiesh thellë, të humbasësh, të mos e përmbushësh gjithmonë atë që shpreson.

Dhe kështu mbetemi të ulur në heshtjen tonë, me një zemër që rreh për atë që nuk ndodhi kurrë, dhe me shpresën se ndoshta një ditë, do të kemi kurajon të themi atë që duhet thënë. Deri atëherë, mbajmë brenda peshën e gjithë ndjenjave të parealizuara, duke mësuar të jetojmë me të – si një plagë e fshehur, por gjithnjë e gjallë.

....

(9)

Maskat e njeriut

Pse njeriu shfaq fytyra të ndryshme, si maska në një teatër që nuk përfundon?

Kjo është një nga misteret më të thella të ekzistencës: përse i fshihemi vetvetes dhe të tjerëve, duke e ngarkuar shpirtin me kostume që herë janë të lehta si pendë dhe herë të rënda si gurët e një faji të pashlyeshëm? Ndoshta, sepse e vërteta e qenies është tepër e brishtë për t’u mbajtur zbuluar. Nuk është gjithmonë një mashtrim, por një mbrojtje e pashmangshme, një mur i ndërtuar mes botës së jashtme dhe shpirtit që vuan brenda. Maskat na shpëtojnë nga vështrimet që do të na zhbironin deri në kocka, nga pyetjet për të cilat nuk kemi përgjigje, dhe nga një dritë që shpesh është më e verbër se errësira.

Në këtë teatër, njeriu është aktor dhe spektator i vetvetes. Maska e parë lind bashkë me të – një buzëqeshje e pavetëdijshme për ta lehtësuar barrën e jetës që sapo ka filluar. Pastaj vinë të tjerat: maska e fëmijës që kërkon dashuri, maska e nxënësit që kërkon të përmbushë pritshmëritë, maska e mikut që duhet të duket i fortë, maska e të dashurit/ës që përpiqet të jetë i/e përsosur. Dhe kështu fillon një udhëtim nëpër faza të ndryshme të identitetit, ku njeriu zbulon se çdo rol është një formë e përkohshme shpëtimi, por edhe një pengesë që e largon gjithnjë e më shumë nga vetvetja e tij e vërtetë.

Por ç’është vetja e vërtetë? A ekziston ajo përtej maskave apo është thjesht një tjetër iluzion, një përfytyrim që e mbajmë gjallë për t’u ndjerë më autentikë? Njeriu endet nëpër mendime të tilla, sikur të kërkonte diçka që nuk mund ta gjejë kurrë. Maska bëhet jo vetëm një mjet për t’u mbrojtur, por edhe një burg i heshtur, i pashmangshëm. Shpesh harrojmë se kush jemi pa to. Në përpjekjen për t’iu përshtatur roleve të ndryshme, identiteti ynë shpërndahet si një pasqyrë e thyer në copa, ku çdo fragment reflekton një version të ndryshëm të asaj që ne jemi. Dhe kështu jetojmë, duke parë veten në copa të shpërndara, por asnjëherë të plotë.

Disa njerëz mbajnë maskat e tyre me lehtësi, sikur të ishin pjesë e lëkurës, ndërsa të tjerët i mbajnë me dhimbje, sikur secila maskë të jetë një plagë që nuk mbyllet kurrë. Ka momente kur maskat bien vetë, si gjethet në vjeshtë, dhe për një çast shpirti mbetet lakuriq, i zbuluar, i paprekur nga fasada e përditshme. Në ato momente ndiejmë frikë dhe çlirim njëkohësisht – frikë nga zhveshja e identitetit dhe çlirim nga pesha e përpjekjes për të qenë dikush tjetër. Ato janë çaste të rralla, të shenjta, ku ndoshta prekim paksa të vërtetën e ekzistencës. Por si çdo gjë tjetër, edhe këto momente treten në përditshmëri, dhe maskat rikthehen, si një dëshirë e pandërgjegjshme për t’u ndier të sigurt.

Maska nuk është gjithmonë një mashtrim. Ajo është një kompromis mes dëshirës për të qenë të pranuar dhe frikës nga refuzimi, një mënyrë për të mbijetuar në një botë që shpesh kërkon shumë më tepër sesa ajo që mund të japim. Maskat janë muret tona mbrojtëse, por ato gjithashtu na pengojnë të lidhemi me të tjerët në thellësinë e asaj që jemi. Njeriu dëshiron të jetë i kuptuar, por frika se nuk do të jetë i pranueshëm e shtyn të zgjedhë një fytyrë të përshtatshme për çdo rast, një fasadë që duket më e pranueshme, më e pëlqyeshme. Dhe kështu njeriu bëhet një enigmë për të tjerët dhe për veten e tij.

Por a mund të hiqen maskat një ditë? A mundet njeriu të jetojë pa to, i zhveshur nga çdo rol, i lirë nga çdo pritshmëri? Apo ndoshta jeta pa maska është e pamundur, sepse identiteti është vetë një teatër, një akt i vazhdueshëm i vetë-krijimit dhe përshtatjes? Ndoshta çlirimi nuk qëndron në heqjen e maskave, por në pranimin e tyre – në kuptimin se çdo maskë është një shfaqje e ndershme e një pjese të së vërtetës, një përpjekje për të qenë diçka më shumë se ajo që jemi në atë moment.

Maska, në fund të fundit, është si një poezi: një mënyrë për të thënë të vërtetën pa e thënë drejtpërdrejt, një mjet për të shprehur atë që fjalët e thjeshta nuk mund ta përshkruajnë. Dhe ndoshta ky është kuptimi më i thellë i ekzistencës: të gjejmë një ekuilibër mes asaj që shfaqim dhe asaj që fshehim, të pranojmë se çdo fytyrë që mbajmë është një pjesë e jona, por asnjëra nuk është e gjitha.

Dhe kështu, teatri vazhdon. Dritat ngrihen dhe bien, aktorët hyjnë dhe dalin, maskat vijnë e shkojnë. Njeriu mbetet gjithmonë në lëvizje, duke kërkuar diçka që nuk mund ta kapë plotësisht, por që e ndjek me pasion deri në fundin e fundit. Dhe kur perdja më në fund mbyllet, kur shfaqja përfundon dhe maskat bien përgjithmonë, ndoshta vetëm atëherë shpirti mund të pushojë – jo sepse më në fund ka gjetur përgjigjet, por sepse ka mësuar të jetojë me pyetjet.

Në këtë teatër pa fund, çdo njeri është një mister i pazgjidhshëm, një poezi e paplotësuar, një maskë që përmban më shumë se çfarëdo fytyre të zbuluar. Dhe ndoshta, kjo është mrekullia më e madhe: që në përpjekjen për të qenë dikush tjetër, ne zbulojmë copëza të vetes që nuk i kishim njohur kurrë më parë.

....

(10)

Pse na tundojnë më shumë ato gjëra që nuk i kemi?

Sepse mungesa është si një pasqyrë e shpirtit të paplotë, një dëshmi e boshllëkut që nuk resht së kërkuari mbushje. Dëshira lind aty ku njeriu përpiqet të përkufizojë vetveten përmes diçkaje që nuk e zotëron. Si një shpirt i etur që sheh në largësi një burim uji, të cilin ndoshta kurrë s’do ta prekë, ne përhumbemi në mendime të zgjatura, duke i dhënë mungesës një peshë më të madhe sesa vetë realiteti. E prania, përkundrazi, është e heshtur, si diçka që e marrim si të mirëqenë. Ajo që kemi sot na rrëshqet nga duart, për t'u shndërruar në një përditshmëri të ftohtë, në një gur të zakonshëm në mozaikun e jetës. Por ajo që mungon... Ah, ajo shkëlqen! Ajo thërret, premton, tundon dhe gënjen.

Dëshira është kulla prej rëre që ndërtojmë në mendje, duke e ditur në thelb se, sa herë që arrijmë majën e saj, ajo do të shembet, duke na lënë po aq bosh sa në fillim. Kjo na kujton se jemi krijesa të përkohshme, gjithnjë në kërkim të diçkaje që as vetë nuk dimë se çfarë është. Kërkimi i pandërprerë për atë që nuk kemi është një përpjekje për t’i ikur vetmisë sonë të brendshme, një lloj shmangie e frikës së madhe: frikës se ndoshta asgjë jashtë nesh nuk mjafton për të na përmbushur.

A është vallë dëshira një lloj kurthi? Apo një rrugëtim i pashmangshëm drejt njohjes së vetvetes? Sepse, sa herë që ndjekim një dëshirë, zbulojmë diçka të re për veten tonë — ndoshta se jemi më të dobët se ç’e kishim menduar, ndoshta më të fortë, ndoshta më naivë. Por çdo herë ka një zhgënjim të pashmangshëm, sepse çdo arritje e re nxjerr në pah një mungesë tjetër, një dëshirë të re që pret të lindë nga thellësitë e shpirtit. Kështu ne jetojmë midis tensionit të përhershëm të asaj që kemi dhe asaj që kërkojmë, si një litar i shtrirë midis dy skajeve të pamundshme: plotësisë dhe boshllëkut.

Por a është ky boshllëk një dënim? Apo një dhuratë? Në fund të fundit, a do të donim një jetë pa dëshira, pa tërbimin ëndërrimtar që na mban zgjuar natën? A do të donim një paqe që s’na thërret më të ecim përpara? Apo ndoshta dëshira është pikërisht ajo që na bën njerëz, ajo që na jep arsye të zgjohemi çdo mëngjes, sado të pafundme të jenë frustrimet që ajo sjell me vete.

Ndoshta gjithçka që kërkojmë, në thelb, nuk është asgjë më shumë se një reflektim i dashurisë së humbur për veten. Një përpjekje për të mbushur zbrazëtinë që ndiejmë kur përballemi me pasigurinë e ekzistencës sonë. Një dëshirë për t’u rikthyer në atë ndjenjë të harruar të të qenit fëmijë, kur gjithçka që na duhej ishte e tashmja, pa pendime për të kaluarën dhe pa ankth për të ardhmen. Por sa më shumë që kërkojmë, aq më larg e ndjejmë veten nga ajo qetësi e pafajshme.

Në fund, ne mbetemi fëmijë të humbur në një botë të madhe, duke ndjekur yje që shuhen sa herë që arrijmë afër tyre. Sepse ajo që nuk e kemi është gjithmonë më e bukur, më e ndritshme dhe më e plotë se ajo që zotërojmë. Dhe ndoshta ky është paradoksi më i madh i jetës: të përpiqemi të plotësojmë një shpirt të paplotë me copa që gjithmonë mungojnë.

Por ndoshta, po aq e rëndësishme sa të dëshirojmë, është të mësojmë të pajtohemi me zbrazëtinë. Ta pranojmë se, në fund të fundit, nuk do të kemi kurrë gjithçka. Dhe kjo është në rregull. Sepse ndoshta, vetëm në atë pranim të butë, aty ku njeriu më në fund e kupton se është një udhëtar i përhershëm, fillon të ndiejë një qetësi të re, të pazakontë. Një paqe që nuk vjen nga plotësimi i dëshirave, por nga thjesht pranimi i vetë dëshirës si një pjesë e natyrshme e qenies.

Sepse, ndoshta, plotësia e vetme e mundshme është ajo që ndiejmë kur mësojmë të qëndrojmë në paqe me zbrazëtinë tonë.

....

(11)

Pse zhgënjimi është shpesh çmimi i sinqeritetit?
— Sepse sinqeriteti është një dritë e fortë që ndonjëherë verbon ata që nuk janë gati ta shohin.

Sinqeriteti është si një shpatë me dy tehe: njëra anë pret iluzionet tona dhe tjetra pret ato të të tjerëve. Në këtë akt të çiltër, gjithçka bëhet e qartë, si një pyll që papritmas zbulohet pas mjegullës. Por në atë çast zbulimi, shumë gjenden të pambrojtur, të papërgatitur për ta përballuar lakuriqësinë e realitetit. Çfarë ndodh kur një shpirt flet pa rezerva? Kur të gjithë filtrat e vetëmbrojtjes bien dhe e vërteta del në dritë, si një rrufe në mes të një nate pa re? Ajo që na mban zgjuar pas këtyre momenteve është zhgënjimi – ai boshllëk i thellë, si një jehonë që përplaset në muret e shpirtit tonë.

Ndoshta, në fund të fundit, njerëzit kanë frikë nga e vërteta jo sepse është e ashpër, por sepse ajo zhvesh maskat që mbajnë me kujdes. Disa preferojnë iluzionet e vogla që u japin siguri, sesa një dritë që i ndriçon thellë, duke i nxjerrë në pah plagët që kanë bërë gjithçka për t’i fshehur. Sepse drita nuk pyet nëse je gati – ajo ndriçon pa mëshirë. Dhe kështu, sinqeriteti shpesh shihet si një kërcënim. Kur flet me të, nuk i ofron tjetrit as strehë e as kompromis; vetëm një pasqyrë të pakompromis. Dhe njerëzit priren të urrejnë pasqyrat që nuk i përmirësojnë imazhet e tyre.

Zhgënjimi nuk është gjithnjë dënimi për të tjerët, por është dënimi ynë, për guximin e të qenit të vërtetë. Është ai çast kur kupton se fjalët e tua – ato që lindën nga thellësia e shpirtit, të papërpunuara, të pastra – nuk u kuptuan, ose, më keq, u refuzuan. Dëshiron të thërrasësh: “Por kjo është unë, në formatin tim më të vërtetë!” Por në vend të një përqafimi, shpesh merr heshtje, një kthim shpine, ose një vështrim bosh që peshon më rëndë se çdo fjalë.

E vërteta është se të qenit i sinqertë kërkon një lloj vetmie që pak vetë janë të gatshëm ta përqafojnë. Është si të ecësh i zhveshur përmes një bote ku të gjithë të tjerët mbajnë kostume të kujdesshme. Ti ecën me shpresën se diku, dikush do ta shohë të njëjtën bukuri që sheh ti në transparencën e shpirtit tënd – por shpesh ajo bukuri nuk njihet, përbuzet, ose frikëson. Dhe ky është zhgënjimi që lë një shenjë të përhershme: jo vetëm që nuk u deshe për atë që je, por u refuzove pikërisht për këtë arsye.

E megjithatë, sinqeriteti mbetet një akt rebelimi. Është një shpallje lirie në një botë të skllavëruar nga fasadat. Të jesh i sinqertë është të zgjedhësh të jetosh me sytë hapur, edhe kur drita dhe errësira të trishtojnë njësoj. Është të përqafosh rrezikun e të mos pëlqehesh, të mos kuptohesh, të mos pranohet thelbi yt. Dhe a ka dhimbje më të thellë sesa ajo e të kuptuarit që zemra jote, e hapur si një derë e gjerë, ishte një hapësirë që askush nuk pati guximin ta kalojë?

Por në këtë rrugëtim të vështirë, ka edhe një bukuri tragjike: sinqeriteti është akti më i pastër i dashurisë për veten dhe për botën. Edhe kur të tjerët nuk e kuptojnë, ai mbetet i patundur si një fener në errësirë. Njerëzit që kanë frikë nga drita mund të largohen, por gjithmonë do të ketë të paktë nga ata që, të humbur në errësirë, do të gjejnë ngushëllim në të. Zhgënjimi që mbart sinqeriteti është i rëndë, por është gjithashtu një çmim që ia vlen të paguhet – sepse vetëm nëpërmjet tij shpëton nga burgjet e maskave.

Në fund, ndoshta jeta është një akt i pafund përpjekjeje për të gjetur një shpirt që do ta shohë dritën tënde pa u verbuar. Dhe deri atëherë, ti vazhdon të ndizesh, të rrëzohesh dhe të ringrihesh – duke shpresuar se një ditë, diku, një tjetër dritë do të të përgjigjet me të njëjtin intensitet, pa frikë, pa maskë, vetëm me një buzëqeshje të thjeshtë dhe një njohje të heshtur: “Edhe unë.”

....

(12)

Pse mbyllemi në mure të padukshme, edhe kur na duhen krahë për t’u çliruar?
– Sepse frika na shtyn të ndërtojmë mure, por edhe dëshira për të dashur na mban të gjallë.

Ka diçka thellësisht paradoksale në natyrën e njeriut: një betejë e përhershme midis nevojës për t’u fshehur dhe dëshirës për t’u shfaqur. Si krijesa të prekshme, përhumbemi midis këtyre dy instinkteve, duke ndërtuar kështjella imagjinare, jo prej guri e betoni, por prej frikash të pashprehura dhe shpresash të lëna pezull. Muret tona nuk kanë ngjyrë, por pesha e tyre ndihet thellë në gjoks, si një gur që na mban në vend kur duam të fluturojmë. Çdo herë që përpiqemi të hapim krahët, diçka na thotë se qielli është shumë larg, se graviteti është më i fortë se shpresa.

Por pse kemi frikë nga liria? Liria është një hapësirë pa kufij, dhe pikërisht aty ku mbarojnë kufijtë, nis ankthi. Një shpirt i lirë përballet me pafundësinë dhe me përgjegjësinë për t’i dhënë kuptim jetës së tij. Muret, sado shtypëse, na japin një ndjenjë sigurie. Kur kemi një mur përreth nesh, kemi edhe një arsye për të mos parë më tej: kemi një arsye për të mos fluturuar. Është më e lehtë të themi se jemi të burgosur, sesa të pranojmë se kemi frikë nga vetë fluturimi.

Dhe prapë, në zemrën tonë, digjet një zjarr i pashuar. Është dëshira për t’u dashur dhe për të dashuruar. Dëshira për t’u bashkuar me një tjetër shpirt, për të ndarë brishtësinë tonë dhe për t’u parë pa maska. Një pjesë e vetes e di se asnjë mur nuk mund të na mbrojë nga vetmia e vërtetë – vetmia e shpirtit që nuk guxon të dojë. Dashuria është forca që na detyron të shtrijmë duart përtej mureve tona. Dhe pikërisht këtu, një tjetër paradoks: sa më shumë që duam, aq më shumë na frikëson humbja. Çdo gjest afërsie e ka brenda rrezikun e një ndarjeje. Çdo hap drejt dikujt përmban edhe mundësinë e një largimi.

Frika na mëson të ndërtojmë mure, por dashuria na thotë t’i rrëzojmë. Ne jemi të dënuar të jetojmë mes këtyre dy urdhrave: të mbrohemi nga dhimbja dhe të hapemi ndaj saj. Çdo herë që dikush na afron dorën, ne dridhemi: a është ky dikush që do të qëndrojë apo që do të na lërë? Dhe prapëseprapë, e pranojmë atë dorë, sepse në fund, të mos dashurosh është më e frikshme se çdo zhgënjim. Një jetë pa dashuri është një burg më i ftohtë se të gjitha muret që ndërtojmë për t’u mbrojtur.

Kur më në fund e kuptojmë se muret tona janë iluzione, ne përballemi me një zbrazëti të thellë. Jemi ne dhe qielli. Jemi vetëm dhe të lirë. Dhe atëherë lind pyetja e fundit: Çfarë do të bëjmë me këtë liri? A do të guxojmë të fluturojmë, apo do të mbetemi përgjithmonë në kthinën tonë, duke bërë një jetë të sigurt, por pa dritë? Në çdo frymëmarrje, na jepet një zgjedhje. Çdo mëngjes është një ftesë për të thyer një mur, për të hapur një derë, për të fluturuar, edhe nëse rrëzohemi.

Muret e padukshme nuk janë gjë tjetër veçse pasqyrime të frikës sonë më të thellë. Dhe vetëm duke e përballuar atë frikë, mund të gjejmë krahët që kemi kërkuar. Sepse krahët nuk na janë dhënë për të qëndruar në tokë; ata na janë dhënë për të rrezikuar, për të dashuruar, për të humbur dhe për të gjetur përsëri kuptimin. Në fund, ndoshta nuk ka as liri të plotë, as siguri absolute – por ka ecje. Ka rritje. Ka një përpjekje të përhershme për të qenë më të hapur, më të guximshëm, më të gjallë.

Dhe kështu, çdo mur që ndërtojmë është një sfidë për t’u kapërcyer. Çdo frikë është një pengesë për t’u thyer. Dhe çdo dashuri është një çast ku gjejmë krahët tanë të harruar. Në këtë betejë të përhershme mes frikës dhe dashurisë, ne ecim, herë duke u rrëzuar, herë duke fluturuar, por gjithmonë duke kërkuar atë ndjenjë të çmuar: çlirimin që vjen kur guxojmë të hapim krahët dhe të prekim qiellin, qoftë edhe për një çast të vetëm.

....

(13)

Pse zemrat thyhen edhe kur dëshirojnë të shërojnë njëra-tjetrën?
— Sepse dashuria është art i brishtë, dhe çdo zemër duhet të gjejë ritmin e vet për të vallëzuar.

Zemra është një labirint që nuk ka dalje të qartë. Aty ku ne kërkojmë rrugëdalje, shpesh gjejmë vetëm kthesa të pafundme. Dhe çdo kthesë është një kujtim: disa të ëmbla, disa të hidhura, por secila peshon në shpirt si një përplasje e lehtë që lë një shenjë të përhershme. Më thoni, çfarë është dashuria, nëse jo përpjekja për të bashkuar pjesët e thyera të vetes me ato të një tjetri? Dhe prapë, sa shpesh copëzat nuk përputhen, sa herë që dashuria na gjen të papërgatitur? Si mund të mendojmë se dy zemra që kërkojnë shërim mund të gjejnë qetësi duke u mbështetur te plagët e njëra-tjetrës?

Dashuria nuk është e thjeshtë. Nuk është shërim mekanik, as përmbushje e sigurt. Dashuria është iluzion dhe realitet njëkohësisht. Është dëshira për t’u afruar më pranë kur je më larg se kurrë. Është një mall i pashpjegueshëm, si një këngë që dëgjon në ëndërr, por s’e mban mend kur zgjohesh. Dhe është gjithashtu frikë—frikë nga humbja, frikë nga vetja, frikë se ndoshta nuk dimë as si të duam. Në zemrat tona, gjithmonë përballen dy dëshira: ajo për të dashur dhe ajo për të mos u lënduar. Dhe si t’i bashkosh të dyja pa i thyer të dyja?

Ka diçka të brishtë tek dashuria, sikur ajo të ishte e përbërë nga ajri dhe drita, e destinuar të përplaset në murin e parë të vrazhdë që ndesh. E megjithatë, ne vazhdojmë—sikur brishtësia të jetë sharmi i saj më i madh. E gjitha kjo për të na kujtuar se, si çdo art, dashuria kërkon kohë, durim dhe gabime. Dhe ndoshta, ajo që na bën të thyhemi është pikërisht mungesa e këtij durimi, ajo ngutja e pavetëdijshme për të mbërritur në përkryerje përpara kohe. Ne nuk mësojmë dot si ta duam tjetrin pa u lënduar në rrugë.

Por a e ke menduar ndonjëherë se ndoshta thyerja është pjesë e vallëzimit? Si mund të kuptosh ritmin tënd po të mos rrëzohesh herë pas here, po të mos ndalosh e të mendohesh për hapin që shkoi gabim? Një dashuri pa thyerje do të ishte sterile, e ftohtë, si një pikturë e papërfunduar. Plasaritjet në zemër janë si çarje në muret e një shtëpie të vjetër—nuk janë shenja dobësie, por të kujtojnë se aty ka kaluar koha, që aty ka jetuar diçka e rëndësishme.

Kur dy zemra thyhen edhe ndërsa përpiqen të shërojnë njëra-tjetrën, ndoshta është sepse nuk kanë gjetur ende ritmin e përbashkët. Çdo zemër vjen me një melodi të vetën, një valëzim të fshehtë që nuk dëgjohet lehtë nga të tjerët. Ka momente kur ritmet përputhen, dhe atëherë gjithçka duket magjike—por më pas disonanca rikthehet, dhe secili tërhiqet në hapin e vet, në stacionin e vet të dhimbjes dhe vetmisë. Por mos vallë edhe kjo është pjesë e procesit? Mësimi i një vallëzimi nuk vjen brenda natës. Ka përplasje, hapa të pavendosur, ndonjë herë edhe shtyrje. Por çfarë është më fisnike sesa dy zemra që kërkojnë të gjejnë ritmin, sado e vështirë qoftë?

Në fund, dashuria na mëson se asgjë nuk është e garantuar. Qoftë dhembje apo lumturi, gjithçka është kalimtare, gjithçka është e pasigurt. Zemrat thyhen sepse ne jemi njerëz që kërkojmë pafundësinë brenda përkohësisë. Kërkojmë që një tjetër të na mbajë të paprekur, të na mbrojë nga vetja jonë, por harrojmë se edhe tjetri është po aq i brishtë, po aq i ndërlikuar. Dhe ndoshta kjo është arsyeja pse thyerja është e pashmangshme: sepse vetëm përmes saj mësojmë se nuk jemi të vetëm në këtë brishtësi.

Në atë çast kur dy zemra thyhen së bashku, diçka më e madhe mund të lindë—një mirëkuptim i ri, një ritëm i ri. Nuk është më vallëzimi i përkryer, por është një vallëzim më i vërtetë. Ai që pranon gabimet, që pranon ndalesat dhe kthesat e papritura. Në këtë vallëzim, ritmi nuk është më perfekt, por është i sinqertë. Dhe ndoshta ky është lloji më i bukur i dashurisë—ai që nuk kërkon të jetë i përsosur, por që vazhdon të vallëzojë edhe kur gjithçka duket e humbur.

Në fund të fundit, ndoshta ne nuk e kuptojmë plotësisht pse zemrat thyhen edhe kur dëshirojnë të shërojnë njëra-tjetrën. Por ndoshta, nuk është as e nevojshme të kuptojmë. Ndoshta, ajo që ka rëndësi është që ne vazhdojmë të përpiqemi. Sepse në përpjekjen për të dashur, në përpjekjen për të shëruar, ne gjejmë kuptimin e vetes. Dhe kur mësojmë ta duam edhe vetë këtë brishtësi, ndoshta atëherë zemrat tona pushojnë së thyer. Jo sepse nuk thyhen më, por sepse kanë mësuar se çdo thyerje është një mundësi për të filluar nga e para.

Dhe kështu, ne vazhdojmë të vallëzojmë.

....

(14)

Pse të njëjtat duar që përqafojnë mund të të largojnë?
– Sepse duart mbajnë kontradikta: ngrohtësinë e përqafimit dhe lirinë e largimit.

Ka një paradoks të heshtur në gjithçka që është njerëzore. Duart, ato instrumente të thjeshta të prekjeve të përditshme, bartin një dualitet të pafund. Një përqafim mund të jetë aq i përzemërt, sa të ndiesh peshën e shpirtit që përshkon lëkurën, duke i mbyllur frikërat për pak çaste. Dhe po ato duar që të kanë mbajtur fort mund të largohen – pa një fjalë, pa një shpjegim. Nuk është vetëm akti fizik i largimit; është ajo dhimbja e braktisjes që vjen papritur, si një erë e ftohtë që ndërpret një ditë të qetë me diell.

Kjo kontradiktë është pjesë e vetë natyrës së qenies. Duart nuk janë vetëm mjetet e dashurisë, por edhe të humbjes. E gjithë jeta jonë kalon midis këtyre dy ekstremeve: midis një përqafimi që na fal ngushëllim dhe një largimi që na lë të vetmuar. Kur dikush të përqafon, është si të thotë: "Unë jam këtu, për pak çaste unë dhe ti jemi një.” Por kur të largon, duket sikur të thotë: "Nuk isha kurrë i yti, edhe kur isha pranë." Dhe ndoshta ky është thelbi i jetës – të mësojmë se gjërat më të bukura nuk na përkasin kurrë plotësisht. As duart, as zemrat.

Në çdo përqafim fshihet një dëshirë për përjetësi, por jemi të "dënuar" me përkohësi. Çfarëdo që të mbajmë, qoftë një trup tjetër apo kujtimet që na mbanin gjallë, duhet ta lëmë të shkojë. Largimi është i dhimbshëm, por është edhe i pashmangshëm. Mbase kjo është ajo që e bën përqafimin të vlefshëm – pikërisht sepse e dimë që do të përfundojë. Nëse çdo prekje do të zgjaste përgjithmonë, nuk do të kishte më kuptim. Ajo që na ngroh është përkohësia, është ajo çastësia që e bën secilin përqafim një përshëndetje dhe lamtumirë në të njëjtën kohë.

Ka raste kur përqafimet janë si një premtim i pashprehur: “Do të jem këtu, nuk do të të lë vetëm.” Por, kur premtimi thyhet dhe duart largohen, ku shkojmë? Ku mbetet shpirti ynë kur dikush që na preku më së thelli na lë në një boshllëk? A jemi ende të njëjtët, apo një pjesë e jona largohet bashkë me ta? Në fund, ndoshta çdo largim është një mundësi për t’u njohur me vetveten – për të kuptuar se ajo çfarë kemi kërkuar gjithmonë tek të tjerët duhet të gjendet brenda nesh.

Të duash është të mbash diçka të brishtë në duart e tua, duke e ditur që një ditë do të të kërkohet ta lësh të lirë. Të përqafosh dikë është të marrësh përsipër një premtim që nuk mund ta mbash gjithmonë, sepse liria – e jona dhe e tjetrit – është po aq thelbësore sa dashuria. Dhe në këtë marrëdhënie të ndërlikuar mes përqafimit dhe largimit, ndoshta qëndron kuptimi i gjithçkaje: se gjërat më të shtrenjta duhet t’i lëmë të lirë.

Duart tona janë vetëm udhëkryqe të momentit. Sot mund të lidhen në një nyjë të përqafimit, nesër të lëshohen dhe të kërkojnë tjetërkah. Nuk është tradhti; është ritmi i pashmangshëm i jetës. Si një valë që përqafon bregun për një çast, pastaj tërhiqet, duke lënë pas një boshllëk, një pritje, një mungesë.

Prandaj, ndoshta, përqafimet nuk janë as fillime, as mbarime. Janë thjesht çaste të shenjta, ku dy frymëmarje ndërthuren për një çast, si për të dëshmuar se jemi të gjallë. Por edhe largimi nuk është fundi; është një kujtesë se gjithçka është kalimtare. Dhe mbase nuk ka arsye për të pasur frikë. Në fund të fundit, ne jemi ata që japim dhe marrim – përqafime dhe lamtumira – duke kërkuar kuptim në kontradiktat e vogla të jetës.

....

(15)

Pse duhet të humbasim për të kuptuar vlerën e diçkaje?
— Sepse humbja na mëson përmasat e vërteta të vlerës.

Ka një ligj të pashkruar në rrjedhën e jetës, një ligj që nuk e kuptojmë veçse kur na thërret zbrazëtia pas humbjes: nuk e njohim peshën e gjërave derisa ato të na rrëshqasin nga duart. Gjithçka qëndron e fshehur nën mantelin e zakonit. Dashuritë i marrim të mirëqena, qetësinë e shpirtit e quajmë të përjetshme, dhe praninë e njeriut të dashur e shohim si të pandryshueshme, si një pemë që s’do rritet as shterojë kurrë. Dhe prapë, koha — kjo mjeshtre e ashpër — na kujton se gjithçka që mbajmë është e brishtë, e përkohshme, e destinuar për t’u shkrirë në rrjedhën e pandalshme të harresës.

Kur diçka humbet, hapet një boshllëk që bën jehonë në çdo cep të qenies sonë. Një hapësirë e ftohtë që mbushet me pyetje: Si nuk e vura re kur ishte pranë meje? Si nuk i pashë nuancat, dritën që shpërndante, qetësinë që më falte? Kjo dhimbje është si një mësues i pamëshirshëm: na mëson të shohim atë që më parë ishte e padukshme, atë që fshihej pas rutinës dhe harresës së përditshme. Çdo gjë që kemi humbur, në të vërtetë, mbart një pjesë të shpirtit tonë. Dhe kur ajo pjesë largohet, ne mbetemi përgjysmë, duke kërkuar me ngulm atë që nuk mund të kthehet më.

Humbja është një pasqyrë ku shohim veten të zhveshur nga iluzionet. Aty ku më parë ishte siguria, tani rritet dyshimi; aty ku më parë ishte mbështetja, tani ka frikë dhe vetmi. E kuptojmë se jeta nuk na premton asgjë të qëndrueshme. Gjithçka që zotërojmë — objektet, kujtimet, njerëzit — janë vetëm hije kalimtare. Dhe kjo është tragjedia më e madhe e qenies: duhet të humbasim për të mësuar se asgjë nuk është në duart tona.

Por humbja nuk është vetëm një zbrazëti që dhemb; është edhe një dritare drejt një kuptimi më të thellë. Në atë moment kur të gjitha gjërat duken të zbehura dhe të kota, kuptojmë se ka diçka të shenjtë në çdo përjetim, sado të vogël. Humbja na mëson t’i japim vlerë jo vetëm çastit, por vetë vetëdijes për atë çast. Na mëson që çdo shikim, çdo buzëqeshje, çdo përqafim është e çmuar — jo sepse zgjat, por pikërisht sepse është e përkohshme. Çdo gjë që përjetojmë është një dhuratë që mund të na rrëmbehet në çdo moment, dhe pikërisht ky rrezik e bën atë më të vlefshme.

Nëse vlerën e diçkaje e mësojmë vetëm pasi e kemi humbur, atëherë humbja është një akt poetik i ekzistencës. Ajo që na shkakton dhimbje, në fakt, na zgjon; ajo që na ndan nga ajo që duam, na mëson të duam më thellë. Në zbrazëtinë që mbetet pas, fillojmë të ndërtojmë një ndjeshmëri të re — më të qartë, më të ndjeshme, më të brishtë. E kuptojmë se duhet të jetojmë duke përqafuar çdo gjë si të ishte e fundit: si një fjalë e pathënë, si një premtim i pambajtur, si një ëndërr që mund të shuhet papritmas.

Ndoshta humbja është rruga për të përjetuar vlerën e vërtetë të gjithçkaje — një thirrje për t’u zgjuar nga gjumi i zakonshmërisë. Sepse vetëm kur humbasim, kuptojmë se çfarë kemi mbajtur në zemër. Dhe ndoshta, pikërisht në këtë dhimbje, qëndron kuptimi më i madh i jetës: të jemi mirënjohës, edhe kur gjithçka që duam është larguar.

....

(16)

Dhimbja si një urtësi e padukshme

Pse nevojitet dhimbja për të na mësuar urtësinë? Ndoshta sepse zemra nuk zgjohet plotësisht për të kuptuar thelbin e jetës derisa të përplaset në kufijtë e saj të padukshëm. Ka një ligj të hyjnor në këtë ekzistencë: çdo mësim i madh kalon përmes vuajtjes, ashtu si zjarri që pastron ndryshkun dhe më pas i jep formë zemrave. Urtësia nuk është diçka që të jepet si një bekim qiellor pa sakrifica; ajo është si një perlë që kërkon një plagë, si ajo që deti lë pas në guackën e vetmisë së tij të thellë. Pa dhimbje, njeriu do mbetej i paformuar, një lëndë e papërpunuar, e fjetur, që endet mes iluzioneve të përkohshme. Dhimbja është zgjimi, dhe çdo plagë është një thirrje për të parë përtej sipërfaqes.

Nëse mendon për një çast, çdo kujtim i ndritshëm në jetë e bart hijen e një dhimbjeje të mëparshme. Përse e ndiejmë më thellë bukurinë e jetës pasi të kemi humbur diçka? Ndoshta sepse dhimbja e pastron zemrën nga kotësitë dhe e bën hapësirën e saj të gjerë sa qielli dhe të thellë sa deti. Në ato çaste kur zemra copëtohet dhe mbetemi lakuriq përballë vetes sonë, kuptojmë diçka që nuk mund ta mësonim përmes gëzimit të qetë: përjetësia është gjithmonë brenda nesh, por shpesh e fshehur pas mjegullës së iluzioneve të përkohshme. Dhe vetëm kur dhimbja shpërbën ato iluzione, arrijmë të shohim dritën e vërtetë që gjendet brenda nesh.

Dhimbja na detyron të përulemi para jetës dhe të kuptojmë se nuk kemi asgjë në kontroll. Ajo na heq mantelin e krenarisë dhe na paraqet të zhveshur përballë pafuqisë tonë, përballë përjetësisë që na sfidon. Por në këtë përulje ndodh diçka e çuditshme: njeriu nis të ndjejë një butësi të pashpjegueshme për gjithçka që e rrethon, një lloj dashurie të përzier me mirëkuptim dhe dhembshuri. Një plagë e hapur nuk është vetëm dhimbje; është dhe një portë drejt një urtësie të thellë, një njohuri që nuk ka të bëjë me fjalë apo koncepte, por me një mënyrë të re të të qenit dhe të parit të gjërave.

Nëse mendon për perlat, ato lindin nga një plagë. Diçka e huaj hyn në guaskën e butë dhe e shqetëson atë – një grimcë rëre, një pikëz e padëshiruar. Dhe nga ky shqetësim lind diçka e çmuar, diçka që përndryshe nuk do të kishte ekzistuar. A nuk është kështu edhe me shpirtin e njeriut? Çdo plagë e mbartur me durim dhe përulje, çdo brengë që na detyron të kërkojmë kuptim, krijon një perlë të re brenda nesh. Ne nuk bëhemi më të urtë thjesht nga kalimi i kohës, por nga mënyra si i përballojmë ato momente kur jeta na përplas si një dallgë e pamëshirshme në shkëmbinjtë e vetëdijes.

Filozofët shpesh thonë se njeriu mëson më shumë nga humbjet sesa nga fitoret. Ndoshta sepse humbja na kthen drejt vetes, drejt atyre pjesëve të brishta dhe të fshehura që shpesh përpiqemi t’i shmangim. Fitorja na jep një ndjesi të përkohshme triumfi, por humbja na jep një pasqyrë të vërtetë të asaj që jemi dhe të asaj që nuk mund të kemi. Ajo na bën të pyesim: Çfarë mbetet pasi gjithçka që menduam se ishim na rrëshqet nga duart? Dhe në këtë boshllëk, në këtë hapësirë të heshtur dhe të vetmuar, lind urtësia. Ajo lind jo si një zgjidhje, por si një pranim i heshtur se gjithçka është kalimtare, se gjithçka është një pjesë e pashmangshme e rrjedhës.

Dhimbja na mëson të jemi të pranishëm. Kur jemi të zhytur në dhembje, çdo moment bëhet më i mprehtë, çdo frymëmarrje më e ndjerë. Gjëra që më parë i kishim marrë si të mirëqena – një mëngjes i qetë, një përqafim i rastësishëm, një buzëqeshje e thjeshtë – marrin papritur një peshë të re. E kuptojmë që gjithçka që kërkonim me aq zell jashtë nesh – lumturinë, sigurinë, paqen – ka qenë gjithmonë këtu, e fshehur në çastet e zakonshme të përditshmërisë. Dhe paradoksalisht, është pikërisht dhimbja ajo që na zgjon për të parë këto mrekulli të vogla.

Urtësia nuk është asgjë më shumë se një ndjeshmëri e thellë për të pranuar jetën ashtu siç është. Është një dorëzim pa rezistencë përballë rrjedhës së saj të pashmangshme. Nuk është një njohuri e ftohtë dhe abstrakte, por një dije e ngrohtë, një mirëkuptim i heshtur dhe i qetë. Njeriu i urtë nuk është ai që shmang dhimbjen, por ai që e mirëpret atë si një pjesë të domosdoshme të udhëtimit të tij. Sepse e di që në thellësinë e çdo dhimbjeje fshihet një mësim që nuk mund të merret ndryshe, një perlë që do të ndriçojë brenda tij përjetësisht.

Dhe kështu, përballë dhimbjes, kemi vetëm një zgjedhje të vërtetë: ta pranojmë atë si pjesë të jetës dhe të lejojmë që ajo të na ndryshojë. Sepse në fund të fundit, çfarë mbetet përveçse të mësojmë të ecim përpara, duke mbartur perlat tona të dhimbjes si thesare të heshtura, të fshehura thellë brenda nesh? Ashtu si oqeani që e ruan brenda guaskave të tij çdo perlë, edhe ne ruajmë brenda shpirtit urtësinë që kemi fituar përmes plagëve tona. Dhe në këtë udhëtim të çuditshëm dhe të pashpjegueshëm, ku dhimbja dhe urtësia janë të ndërthurura, kuptojmë më në fund se jeta nuk është për t’u kuptuar, por për t’u përjetuar – thellësisht, pa frikë, dhe me zemër të hapur.

....

(17)

Vetmia dhe harmonizimi i brendshëm

Pse ndonjëherë ndiejmë vetmi edhe kur jemi të rrethuar nga njerëz? Sepse vetmia nuk është boshllëku i zhurmës apo mungesa e shoqërisë, por një disonancë e brendshme që na gërryen nga thellësitë e vetvetes. Është një hapësirë ku je i huaj për veten, sikur shpirtin tënd ta kenë mbyllur pas dyerve që nuk di si t’i hapësh. Ky është ai momenti kur zemra jonë flet një gjuhë që mendja refuzon ta përkthejë, dhe zhurma e jashtme bëhet vetëm një perde e hollë që nuk arrin të mbulojë heshtjen e brendshme.

Nuk është çështje e të tjerëve. Ata rrinë pranë, të qeshin, flasin, e ndoshta edhe të përqafojnë. Por edhe në atë përqafim ti ndiqesh nga një boshllëk që të ndjek si një hije e përhershme. Si mund ta ndiesh përkatësinë në një botë kur ende nuk ke përkatësi në vetvete? Si mund të gjesh paqe në afërsinë me të tjerët, kur lufta më e madhe zhvillohet brenda mureve të shpirtit tënd?

Vetmia është një përkujtim brutal se për të qenë i qetë në botën e jashtme, së pari duhet të pajtohesh me pjesët e thyera brenda teje. Duhet të flasësh me veten ashtu si do flisje me një mik të dashur, të kërkosh mirëkuptim për dhimbjet e tua, të mos kërkosh shpëtim nga të tjerët, por ta bësh shpëtimin pjesë të rrugës së brendshme. Vetmia është një sfidë, por edhe një thirrje për t'u zgjuar — një mundësi për të parë veten në pasqyrën e së vërtetës dhe për të mos u larguar prej asaj pamjeje, sado e dhimbshme të jetë.

Shpesh njerëzit e shohin vetminë si një boshllëk që duhet mbushur. Ata vrapojnë drejt shoqërive, angazhimeve dhe aktiviteteve, duke shpresuar se, përmes lëvizjes së vazhdueshme, do të shmangin çastin kur do të duhet të përballen me vetveten. Por më kot. Sa më shumë të përpiqesh t’i ikësh asaj zbrazëtie, aq më shumë e bën atë të thellohet. Sepse nuk është boshllëku ai që kërkon të largohet, por nevojitet një rikthim tek vetja — një moment i shenjtë kur ti e lejon veten të jesh ashtu siç je, pa maska, pa përpjekje për t’u bërë diçka tjetër.

Ka një paradoks të thellë në të kuptuarit e vetmisë: ajo është po aq e pashmangshme sa edhe dashuria. Sikurse një udhëtar që ndalet në stacione të ndryshme gjatë një udhëtimi të gjatë, edhe ne duhet të ndalojmë herë pas here në stacionet e vetmisë, për t'u ballafaquar me atë që jemi dhe për të parë çfarë kemi humbur në rrugë. Vetmia na detyron të pyesim: Kush jam unë pa zërat e të tjerëve? Kush jam unë kur jam vetëm me mendimet e mia?

Vetëm kur fillon të dëgjosh ato pyetje, pa frikë dhe pa gjykim, atëherë fillon të ndihesh më afër një harmonie të brendshme. Vetmia e vërtetë nuk është as vuajtje dhe as fatkeqësi. Është një formë pastrimi, një kalim nëpër errësirë për të arritur një dritë më të qartë. Një ndjesi e rrallë dhe e thellë që të mëson se lumturia nuk është thjesht gëzim, por qetësi; nuk është thjesht prani, por harmoni.

E në fund, harmonia me veten është ndoshta forma më e lartë e dashurisë që mund të përjetojmë. Është kur pranimi i plotë i asaj që je bëhet burim i paqes që s’ka më nevojë për dëshmi të jashtme. Në këtë pikë, edhe kur rrethohesh nga heshtja, nuk ndihesh më vetëm. Dhe kur jeta të sjell pranë njerëz të tjerë, ata bëhen pasqyra ku sheh jo atë që mungon, por atë që tashmë e ke gjetur brenda vetes.

Prandaj, vetmia s'është diçka që duhet shmangur, por një urë drejt një kuptimi më të thellë të ekzistencës. Vetmia është rrugëtimi më intim që mund të bëjmë — një ecje përmes vetes, për të zbuluar se prania më e rëndësishme në këtë jetë je ti vetë. Të ndjesh vetminë nuk është dështim, por një ftesë për të njohur veten dhe për të mësuar si të jetosh në harmoni me atë që je, pikërisht ashtu siç je.

....

(18)

Pse kujtojmë fjalë të vjetra në netët kur s'ka kush të na dëgjojë?
—Sepse kujtimet e fjalëve të vjetra janë si yje në errësirë – na ndriçojnë kur nuk ka asgjë tjetër.

Në thellësinë e natës, kur bota tërhiqet si një oqean i tërhequr nga hëna e largët, mbetemi vetëm me zërin e heshtjes. Është ajo orë kur mendja nuk gjen më kuptim në kohën lineare dhe fillon të endet pas fragmenteve që koha i ka shpërndarë si gjurmë mbi rërën e kujtimeve. Në këto momente, fjalët e harruara, të thëna dikur me përhumbje apo në kalim, kthehen si vizitorë të vonuar – fjalë të zakonshme, por të mbushura me një peshë që vetëm distanca dhe mungesa mund t’ua japin. Ato janë si yje që kanë vdekur miliona vjet më parë, por drita e tyre vazhdon të udhëtojë drejt nesh, si një kujtim i diçkaje që s’është më.

Ne kujtojmë fjalë të vjetra sepse ato janë dritë. Janë dritë që thyen errësirën e vetmisë. Ato janë fjalët që njëherë na kanë prekur – në thelb, në shpirt, ndoshta pa e kuptuar atëherë. Dhe në vetminë e natës, kur gjithçka tjetër hesht, ato fjalë kthehen si për të thënë: “Unë ende jam këtu. Ende jam pjesë e jotja.” Kujtesa nuk është thjesht një arkiv ndodhish, por një mozaik emocionesh. Janë jo aq faktet, por mënyra se si u ndjemë në ato çaste që gdhenden në përjetësi, duke u kthyer kur mendja është e pambrojtur dhe e hapur si një plagë e vjetër.

Por ndoshta arsyeja pse këto fjalë rikthehen natën është sepse netët janë pasqyra të shpirtrave tanë të çoroditur. Kur dita na shtyn në ritme të papërfillshme – punë, biseda të vogla, detyra praktike – humbim kontaktin me thelbin e vetes. Në errësirë, kur bota zhduket dhe çdo maskë bie, ndeshemi me atë që mbetet nga ne. Dhe shpesh, ajo që mbetet janë vetëm fjalët. Fjalë të mira e të këqija, premtime të thyera, lutje të pathëna, dashuri të papranuara. Janë fjalët që do të donim të kishim thënë ndryshe, ose ndoshta ato që dëshironim të dëgjonim një herë të vetme, por nuk erdhën kurrë, ose ato që nuk ndikuan për mirë kur na i thanë të tjerët, ose ato që u thamë të tjerëve por që na dhanë ndjesinë e pendimit.

Është e habitshme sa shumë peshë mbartin fjalët e thjeshta kur kalojnë vitet. Një “më fal” i vonuar, një “të dua” i pathënë në kohën e duhur, një përshëndetje e humbur në nxitim. Janë këto copa të vogla që ndonjëherë na shfaqen si reflekse drite në errësirë, duke na ndihmuar të kalojmë përmes orëve të gjata të natës. Sepse njeriu, në fund, është një grumbull fjalësh që ka thënë dhe një grumbull fjalësh që ka mbajtur për vete – dhe kjo peshë e dyfishtë është ajo që na rëndon më shumë.

Dhe mbase pikërisht për këtë kujtojmë fjalë të vjetra në netët e vetmisë. Sepse në heshtje, fjalët marrin një formë të re. Ato nuk janë më vetëm tinguj, por bëhen portale drejt një bote tjetër, një bote ku koha dhe hapësira humbasin kuptimin e zakonshëm. Na rikthejnë në një moment kur u ndjemë të gjallë, qoftë edhe për një çast të shkurtër. Na kujtojnë që jemi ende këtu, në këtë univers të çuditshëm e të pakuptueshëm, duke kërkuar dritë në errësirë.

Kujtojmë sepse kujtesa është një akt rebelimi kundër harresës. Është përpjekja jonë për të mos u humbur plotësisht, për të mbajtur diçka të përhershme përballë kalueshmërisë së gjithçkaje. Kujtojmë sepse duam të besojmë se në ato fjalë ka një kuptim, një domethënie që na shpëton gjatë ditës, por që na flet qartë në terrin e natës. Dhe ndoshta, vetëm ndoshta, është ky kujtim i fjalëve ai që na shpëton nga humbja e plotë – si një yll që na tregon rrugën kur gjithçka tjetër është zbehur.

Prandaj, kur nata shtrihet si një shtresë e ftohtë mbi gjithçka dhe zërat janë tretur, kujtojmë. Kujtojmë për të gjetur veten. Kujtojmë për të mos harruar se dikur kemi qenë të dashuruar, të zhgënjyer, të frikësuar, të shpresuar. Kujtojmë për të kujtuar që kemi jetuar. Dhe ndoshta, në fund të çdo nate, është ky kujtim i heshtur ai që na mban të gjallë – një premtim që errësira nuk do të zgjasë përgjithmonë, sepse gjithmonë do të ketë fjalë që ndriçojnë, ashtu si yjet që nuk shuhen kurrë.

....

(19)

Frika dhe kujtesa: një dialog i brendshëm

Pse frika nga e panjohura është më e madhe se dhimbja e së shkuarës? Kjo pyetje zgjat si një pëshpërimë e padukshme në vetëdijen tonë, përvijohet mes kufijve të njohjes dhe përfytyrimit, si një re që nuk di nëse duhet të derdhë shi apo të shpërndahet pa zhurmë. Thirrja për të mbrojtur atë që njohim bëhet një mur i brishtë, ngritur nga gurët e përvojës, mbi të cilin pikturojmë hije që s’i dimë nëse janë kërcënime reale apo iluzione të trilluara nga pasiguria.

E panjohura nuk është thjesht një territor i zbrazët; është një humnerë ku as konceptet tona më të mprehta nuk kapin dot formë. Mendja përpiqet të ngjyejë brushën e saj në bojën e përvojave të kaluara për t'i dhënë kuptim asaj që s’është jetuar ende. Por dështimi për t’u orientuar përballë së ardhmes është pikërisht ajo që e trondit qenien. Çfarë është më e frikshme sesa një hapësirë ku as logjika s'ka rrënjë? Një hapësirë ku dhembja e së shkuarës—me gjithë peshën e saj shteruese—gjithsesi ndihet si diçka e njohur, një mik që edhe kur na mundon, të paktën na ofron sigurinë e të qenit pjesë e historisë sonë.

E kaluara, për më të keqen që na ka bërë, është një kapitull i mbyllur. Është një libër që, sado i hidhur të ketë qenë, tani shtrihet i heshtur në bibliotekën e mendjes, gati për t’u rilexuar ose lënë mënjanë përgjithmonë. Ndërkohë, e panjohura është gjithnjë në të ardhmen: një premtim i papërcaktuar dhe një kërcënim i fshehtë në të njëjtën kohë. Në të fshihet çdo mundësi: e bukura dhe e tmerrshmja, dashuria dhe humbja, shpresa dhe zhgënjimi. Dhe mendja njerëzore—aq e dobët në përballjen me paqartësinë—preferon dhimbjen e njohur ndaj pafundësisë së mistereve të padeshifruara.

Por ndoshta kjo frikë nuk është vetëm një prirje për t’u mbrojtur. Ajo është, në thelb, një akt rebelimi kundër brishtësisë sonë ekzistenciale. Ne duam të kuptojmë gjithçka, të ndjejmë se kemi kontroll mbi atë që na pret. Kur nuk dimë, kur jemi të detyruar të përballemi me një horizont të mjegullt, duket sikur një pjesë e qenies sonë po tretet, sikur po përballemi me kufirin e fundit të asaj që jemi. Të mbrojmë atë që dimë bëhet një mënyrë për të shpëtuar identitetin tonë nga shpërbërja, për të mos rënë në gjendjen ku gjithçka është fluide dhe asgjë s’ka emër.

Por ç’është në të vërtetë ajo që dimë? Njohuria jonë, përvojat tona, nuk janë veçse kujtime të ruajtura në një rrjet të brishtë ndjesish dhe mendimesh. E kaluara është një histori që e kemi treguar aq herë sa tashmë e kemi kthyer në një të vërtetë të patundur, edhe nëse ajo ka qenë një iluzion. Dhe prapëseprapë, frika për t’u larguar nga ajo histori është e thellë, sikur nëse e braktisim atë, do të humbasim jo vetëm orientimin, por vetveten. A është frika nga e panjohura në të vërtetë një frikë nga e humbura? Një frikë se ne, duke mos njohur të nesërmen, nuk do të jemi më ata që kemi qenë dje?

Gjithsesi, e panjohura na tërheq, në mënyrë paradoksale, njësoj po na tremb. Në të ne ndiejmë thirrjen për t’u rizbuluar, për të dalë nga kufijtë e asaj që kemi qenë deri më sot. Por ajo thirrje është një rrezik: nëse i përgjigjemi, s’do të kemi më garanci për vazhdimësinë e vetvetes. Gjithçka mund të ndryshojë, madje edhe esenca jonë më e thellë. E panjohura është ftesa e përhershme për t’u rilindur, por çdo rilindje është gjithashtu një vdekje e asaj që ka qenë. Dhe pikërisht këtu ndoshta qëndron thelbi i frikës: nuk është aq e panjohura në vetvete që na tmerron, por mundësia që të mos jemi më ata që jemi tani.

A mund të ketë çlirim në përballjen me këtë frikë? Ndoshta, po. Çlirimi nuk qëndron në mbrojtjen e asaj që dimë, por në pranimin e përkohshmërisë së çdo gjëje që njohim—që edhe vetë identiteti ynë është vetëm një valë që vjen dhe shkon në oqeanin e ndërgjegjes. E kaluara na mëson se dhimbja mund të mbijetojë, por gjithashtu edhe se ajo ikën. E panjohura na kujton se gjithçka është kalimtare, se siguria që kërkojmë është po aq iluzore sa edhe frika që përjetojmë. Dhe në këtë kuptim, ajo frikë bëhet një portë, jo një pengesë—një portë drejt të jetuarit të plotë, ku çdo hap është një akt guximi për të pranuar se të mos dish është ndoshta forma më e pastër e lirisë.

Sepse, në fund të fundit, të mos dimë çfarë na pret nuk është humbje, por një mundësi për t’u krijuar nga e para. Dhe ndoshta kjo është arsyeja përse frika nga e panjohura është më e madhe se dhimbja e së shkuarës: jo sepse e panjohura na kërcënon, por sepse ajo na sfidon të dalim nga historia që kemi shkruar për veten dhe të bëhemi diçka më shumë.

....

(20)

Stinët e miqësive

Pse disa miqësi veniten pa arsye të dukshme, si gjethet në vjeshtë? Ndonjëherë pyes veten a mos është faji im, apo i tjetrit, apo është thjesht një dorë e padukshme që shtrin hijen e saj mbi ne. Si një pemë që i lëshon gjethet pa u shqetësuar për humbjen, edhe ne e gjejmë veten duke u larguar prej dikujt që dikur e përqafonim me gjithë zemër. Por ndoshta, siç thotë zemra kur është e qetë, miqësitë janë si stinët: disa vijnë për të na ndihmuar, e disa për të na mësuar ti lëmë pas. Dhe pikërisht këtu qëndron mësimi më i vështirë: jo çdo gjë është e përhershme, e jo çdo lidhje e ka të shkruar të zgjasë përgjithmonë.

Ka miqësi që shpërthejnë si pranvera — të papritura, të bukura, të gjelbra dhe të freskëta, duke i dhënë jetë ditëve të përditshme me energjinë e tyre rinore. Të ndjehesh afër dikujt në ato çaste është sikur të zbatosh një premtim të lashtë për gëzim, si lulëzimi i parë pas dimrit të gjatë. Bisedat rrjedhin natyrshëm, të qeshurat përplasen si dallgë mbi brigjet e mendimeve tona. E megjithatë, një pranverë nuk zgjat përjetësisht. Ka miq që mbeten vetëm pranverore: ata hyjnë në jetën tonë për një moment të shkurtër, për të na kujtuar se edhe pas periudhave të errëta, diçka e re dhe e bukur është gjithnjë e mundur. Ata na mësojnë të rihapim zemrat tona, edhe kur besimi është i lodhur dhe i tretur. Por, si lulet që rrëzohen në pragun e verës, edhe këto miqësi largohen, ndoshta për të lulëzuar diku tjetër.

Dhe pastaj vijnë miqësitë e verës — të gjalla, të zjarrta, të vrullshme, që e mbushin shpirtin me diell dhe ngrohtësi. Janë miqësitë e aventurave, të udhëtimeve të papritura, të netëve të gjata nën qiellin e hapur. Janë miq që na përqafojnë pa kushte dhe na japin kujtime që ndizen si flakadanë në errësirë. Por nganjëherë, si vera vetë, edhe këto miqësi digjen shpejt. Shumë nxehtësi mund të lodhë, shumë afërsi mund të jetë si një dritë e madhe që na verbëron. Dhe kështu, vjen një moment kur këto miqësi fillojnë të shuhen, ashtu si rëra që rrëshqet midis gishtave tanë, për t’i lënë vend vjeshtës së pashmangshme.

Miqësitë e vjeshtës janë ndoshta ato më të thellat. Janë miqësitë e reflektimit, të ngjyrave të buta dhe të mendimeve të qeta. Ata janë ata që mbërrijnë kur je më i pjekur, kur zemra jote ka mësuar t’i shohë gjërat përtej sipërfaqes. Janë miq që e dinë kur të flasin e kur të heshtin, kur të qëndrojnë e kur të largohen. Me këta miq, mësimi është në lëshim: të pranosh se disa lidhje nuk janë bërë për t’u mbajtur përjetësisht, por për t’u përjetuar në kohën e duhur. Ata na mësojnë t’i lëmë të ikin ata që nuk mund të qëndrojnë më, pa inat dhe pa keqardhje, ashtu si pemët lëshojnë gjethet e tyre, duke e ditur se çdo rënie është një përgatitje për një fillim të ri.

Por pastaj vjen dimri — i heshtur, i ftohtë dhe i ashpër. Ky është sezoni i vetmisë, i kujtimeve që vijnë si era që përplaset në dritare. Në këtë kohë, mund të duket se çdo miqësi është larguar, sikur të gjitha lidhjet të jenë tretur në mjegullën e së kaluarës. Por dimri ka dhuratat e tij: na mëson të qëndrojmë vetë, të jemi miq të vetvetes, të gjejmë ngrohtësi brenda vetes kur jashtë çdo gjë është akull. Ata pak miq që qëndrojnë në dimër janë ata që qëndrojnë gjithmonë. Janë miq të rrallë, si ato yje që shihen vetëm kur qielli është më i errët. E ndonjëherë, është pikërisht në këtë errësirë që ne kuptojmë se miqësia më e rëndësishme është ajo që ndërtojmë me veten.

Dhe kështu, çdo miqësi që venitet është një stinë që kalon. Nuk është gjithmonë tragjedi, as dështim. Është cikël. Ashtu si natyra lëviz me ritmin e saj të pandalshëm, edhe ne duhet të mësojmë të ecim përpara. Disa njerëz hyjnë në jetën tonë për të na mbajtur dorën në rrugëtim; disa të tjerë, për të na shtyrë të ecim kur ne hezitojmë. Disa na japin kujtime që do t’i mbajmë gjatë gjithë jetës, e disa të tjerë lënë pas një boshllëk që vetëm koha mund ta mbushë. Por në fund, të gjitha miqësitë, të gjata apo të shkurtra, të ëmbla apo të hidhura, janë pjesë e rrugëtimit tonë të brendshëm.

Sepse, më në fund, ne vetë jemi një botë e përbërë nga stinë të shumta. Ndonjëherë jemi pranverë për të tjerët, duke sjellë dritë dhe gëzim. Ndonjëherë jemi vera që i ngroh dhe i mban pranë ata që duam. Ka raste kur bëhemi si vjeshta — të largët, të thellë, duke lënë gjithçka të bjerë për të rigjetur veten. Dhe ndonjëherë, jemi vetë dimri: të ftohtë, të mbyllur në guaskën tonë, por të përgatitur për ringjalljen që vjen më vonë.

Kjo është arsyeja pse disa miqësi veniten pa arsye të dukshme: sepse edhe ne, si pemët, duhet të lëmë të lirë ato që nuk na përkasin më. Dhe nëse mësojmë të lëshojmë pa frikë, do të shohim se çdo fund është thjesht një fillim i ri në një cikël të pafundëm. Në fund të fundit, miqësitë nuk humbasin — ato vetëm shndërrohen në diçka tjetër, ashtu si stinët që rrjedhin njëra në tjetrën, duke na çuar gjithnjë drejt asaj që duhet të bëhemi.

.....

(21)

Pse gënjeshtrat nganjëherë duken më të lehta se e vërteta?

Gënjeshtra është një vel i hollë, një pëlhurë e brishtë që vendosim përpara syve për t’i shpëtuar shkëlqimit të hidhur të së vërtetës. Është si një buzëqeshje e dhimbshme, por e sigurt, që na thotë: "Shiko, nuk ka nevojë të përballesh me të gjitha plagët tani." Dhe sa herë e zgjedhim gënjeshtrën? Aq shpesh sa hera e fundit kur i thamë vetes se nesër do jemi më të fortë, kur i premtuam shpirtit tonë se dhimbja do kalojë vetëm ngaqë e injoruam. Nganjëherë është më e thjeshtë të mashtrojmë veten, të përqendrohemi në iluzione të ëmbla sesa të shohim të vërtetën lakuriqe, të ngrirë si statujë prej guri.

E vërteta është një bishë e egër. Ajo nuk kërkon leje për të hyrë në zemrën tonë; shpesh ajo troket kur jemi më të brishtë, kur duam të besojmë vetëm në premtime të buta dhe përqafime të lehta. Dhe kur ajo mbërrin, nuk fal, nuk të lutet që ta pranosh—vetëm të qëndron përpara, si një pasqyrë që të detyron të shikosh thellë në çdo përthyerje të shpirtit. E për çfarë të shohësh, kur ajo që reflektohet është pikërisht ajo që të frikëson më shumë?

Njerëzit shpesh kërkojnë strehë në gënjeshtra sepse të vërtetat e mëdha janë të rënda. Të kesh kurajën të pranosh se nuk je ai që ke dashur të bëhesh, se humbjet nuk janë gjithnjë të përkohshme, se dashuria jo gjithmonë triumfon—këto janë vërtetë thyerje që kërkojnë më shumë fuqi sesa kemi në atë moment. Gënjeshtrat, në njëfarë mënyre, janë udhëtime të shkurtëra drejt qetësisë. Janë porta të vogla ku fshihemi përkohësisht, deri sa të jemi gati të përballemi me përmasën e plotë të realitetit.

Por e vërteta gjithmonë pret. Ajo nuk zhduket as nuk venitet, siç bën një gënjeshtër që shtrihet ngadalë në errësirë. E vërteta është e përjetshme. Ajo është drita e agut që gjithmonë do të shpërthejë përmes perdeve, sado që të mundohemi t’i mbyllim me forcë dritaret e shpirtit. Dhe kur në fund përballesh me të, kur dorëzohesh para saj, është sikur heq një gur nga kraharori, por një gur që ke mbajtur për kaq gjatë sa pothuajse ishte bërë pjesë e kockave të tua.

Gënjeshtrat janë të ëmbla, sepse janë të përkohshme. Ato të japin një iluzion për paqe, por kurrë paqen e vërtetë. E vërteta është e hidhur, por pas saj nuk ka më frikë. Në një mënyrë të çuditshme, është e vërteta ajo që të çliron. Ajo të bën të kuptosh se të gjitha netët e fjetura keq, të gjitha frikërat që ke larguar, në fund nuk ishin armiq—ishin vetëm një urë drejt diçkaje më të thellë, drejt një kuptimi më të pastër të vetvetes.

Por ja dilema: kur e di që e vërteta është më e fuqishme, pse vazhdon të zgjedhësh gënjeshtrat? Sepse njeriu është një qenie paradoksale. Ndonjëherë e dimë që rruga e vërtetë është më e mirë për ne, por të zgjedhësh të vërtetën është si të dalësh i pambrojtur në stuhi—me vetëdijen se do përmbyllësh një kapitull të dhimbshëm, por pa dijen se çfarë të pret pas tij. Ndërsa gënjeshtra është një prehje e përkohshme, si një çaj i ngrohtë kur je sëmurë: nuk shëron, por të jep një moment rehatie.

E në fund mbetet një pyetje thelbësore: A mund të jetojmë pa gënjeshtra? Ndoshta jo. Ndoshta nuk është qëllimi i jetës të çrrënjosim çdo gënjeshtër, por ta kuptojmë kohën kur gënjeshtrat bëhen kafaze. Të kuptojmë se kur mbështetemi shumë gjatë mbi to, rrezikojmë të humbasim ndjesinë e së vërtetës, sikur shpirti ynë të shndërrohej në një hije të vetvetes.

Sepse ndonjëherë e vërteta na frikëson më shumë se një gënjeshtër e butë. Por kur arrijmë ta pranojmë, kur gjejmë kurajën t’i hapim dyert së vërtetës dhe ta lëmë të hyjë, zbulojmë diçka të jashtëzakonshme: ajo që dikur dukej si fund, në fakt është fillimi i lirisë. Dhe në atë liri, për herë të parë, ndjejmë një paqe të thellë—jo nga iluzionet, por nga fakti se më në fund po ecim në dritën e asaj që është e vërtetë.

.....

(22)

Pse kërkojmë falje, edhe kur nuk jemi fajtorë?

Njeriu, që në fillimet e vetëdijes, mbart në vete një nevojë të pashpjegueshme për të qetësuar jo vetëm botën e jashtme, por mbi të gjitha atë brenda vetes. Në thellësi të qenies sonë, një disonancë e heshtur shpërthen sa herë që rendi delikat i paqes prishet – qoftë edhe për një çast të vetëm, për një fjalë të pavend apo për një shikim të ngrirë që ngelet pezull midis dy njerëzve. Falja bëhet një akt që nuk synon gjithmonë të vërtetën, por përpiqet të mbrojë një ekuilibër të brishtë; një ekuilibër që shpesh nuk ka lidhje me fajin, por me nevojën tonë për të mos humbur lidhjen me tjetrin – dhe me vetveten.

Por ç’është falja në thelb?
Është një ulje e heshtur e krenarisë, një përkulje përpara të pamundurës së të kuptuarit të plotë të tjetrit. Në atë moment kur ne kërkojmë falje, edhe kur nuk jemi fajtorë, është sikur të pranojmë se marrëdhëniet tona janë më të rëndësishme se çdo të drejtë që mund të kemi. Falja nuk është vetëm pranimi i një gabimi që s'na përket, por shpesh një formë e brendshme pajtimi me faktin se bota nuk do të jetë kurrë plotësisht e drejtë. Në një botë të përzier me padrejtësi, ego dhe keqkuptime, falja bëhet një mjet për t’u çliruar nga pritshmëritë e pafundme për drejtësi.

Atëherë, falja është akt dobësie apo urtësie?
E dukshme si dorëzim, por e thellë si zgjedhje. Aty ku krenaria kërkon të qëndrojmë fort në kështjellat tona të drejtësisë, falja është hapja e një porte të vogël drejt një hapësire ku zemra është më e rëndësishme se argumenti. Të kërkosh falje pa faj është të pranosh se jo çdo betejë ia vlen të fitohet. Ka një lloj lirie të thellë në këtë akt: liria për t’u shkëputur nga nevoja për të dominuar, liria për të mos mbajtur zemërim që thërret për hakmarrje.

Kur kërkojmë falje, e bëjmë për tjetrin, por mbi të gjitha për veten tonë. Në të vërtetë, falja është më shumë një formë e përpunimit të peshës që mbajmë brenda. Ne falim sepse të mos falësh është të mbash një lloj zjarri të vogël në shpirt, një prush të fshehur që digjet ngadalë e në heshtje, duke konsumuar energjinë tonë më të pastër. Nuk është thjesht një pajtim me tjetrin, por një rit për të çliruar vetveten nga shtangia emocionale. Sa më shumë falim, aq më shumë kuptojmë që e kemi detyrim ndaj vetes të mos mbetemi të burgosur të inatit dhe të fyerjes.

Por a është gjithmonë e drejtë të falësh?
Kjo pyetje na shpërfaq një dilemë të vjetër sa vetë njeriu. A është e drejtë të falësh dikë që nuk ka kërkuar falje? A duhet të kërkojmë falje vetëm për të qetësuar shpirtin e tjetrit, duke hequr dorë nga dinjiteti ynë? Këto janë pyetje të ndërlikuara, sepse falja nuk është një akt mekanik, por një vendim që kërkon maturi dhe pjekuri. Ndonjëherë, falja mund të duket si një tradhti ndaj vetes – si një dorëzim përballë atyre që nuk e meritojnë. Por në ato çaste, vlen të kujtojmë se falja nuk është gjithmonë për tjetrin; është një dhuratë që i japim shpirtit tonë.

Kur kërkojmë falje pa faj, a bëhemi më të dobët apo më të fortë?
Në dukje, mund të duket si një lloj vetë-nënshtrimi. Por, në fakt, është një akt guximi i pastër – të pranosh se nuk ke nevojë për të fituar çdo debat, se dinjiteti yt nuk varet nga një ndjesë e pavendosur, se shpirti yt është më i rëndësishëm se krenaria momentale. Të kërkosh falje, edhe kur nuk je fajtor, është të pranosh se lumturia jote nuk varet nga të qenit gjithmonë në të drejtë.

Falja si një rrugë drejt përulësisë.
Përulësia qëndron në pranimin e të qenit njerëzor – të jesh një qenie e papërkryer, i ndërlikuar, që herë pas here e gjen veten në situata ku fajtor dhe i pafajshëm nuk kanë më kuptim. Kërkimi i faljes pa faj është një dëshmi e kësaj përulësie: është të kuptosh se lidhjet tona me të tjerët janë më të ndërlikuara se sa çdo logjikë e thjeshtë e fajit dhe pafajësisë.

Në fund të fundit, falja është një akt meditativ. Është një përpjekje për t’u kthyer në qendrën tonë, për të rifituar qetësinë që shpesh humbet në kaosin e marrëdhënieve njerëzore. E kërkojmë faljen jo sepse bota është gjithmonë e drejtë, por sepse ne dëshirojmë të jetojmë në paqe me veten. Ne nuk kërkojmë falje për t’u dorëzuar – por për të mbetur të lirë.

...

(23)

Plagët e dashurisë

Pse njeriu plagos ata që më shumë do? Është një pyetje që tund zemrën dhe e përmbys shpirtin, sikur të thyejmë një pasqyrë dhe të përpiqemi të gjejmë copëzat e reflektimit nëpër xhamat e shpërndarë. A mos ndoshta plagët që u japim të dashurve tanë janë plagët tona të paqëruara, të ngulitura në brendinë tonë që s’kemi ditur si t’i mjekojmë? Në një akt të pavetëdijshëm, i shpërndajmë ato në shpirtin e të tjerëve, si të ishin një mallkim që vetëm afërsia mund ta zgjojë.

Ata që duam kanë pushtetin të na lëndojnë sepse janë të vetmit që i njohin brishtësitë tona të fshehura. Në dritën e tyre, maskat që mbajmë për të tjerët bien, dhe atje ku dikur ishim fortë e të pathyeshëm, dalin në shesh plagët që mbartim. Dhe dashuria, në gjithë madhështinë e saj, është paradoksale: të afron aq shumë me dikë, sa që një fjalë e thjeshtë, një shikim i vrarë apo një heshtje e gjatë bëhet therëse si thikë. Po ndoshta, njeriu plagos më të dashurit jo nga mungesa e dashurisë, por nga pafuqia për të dashur në mënyrën e duhur.

Kemi frikë se dashuria do na përpijë, do na zhveshë nga mbrojtjet tona, duke na lënë të ekspozuar përballë dikujt tjetër. Dhe në atë zbrazëti, në ato hapësira ku dikur jetonte vetja jonë e rregulluar e qetë, shfaqet ndonjëherë ankthi i humbjes: Po sikur të mos jem mjaftueshëm? Po sikur ta humbas këtë dashuri? Dhe në përpjekjen për të mbajtur të sigurt atë që kemi, shpesh i shkatërrojmë me duart tona marrëdhëniet e brishta. Ndaj, është e çuditshme: njerëzit më të dashur na japin ndjesinë më të thellë të përkatësisë, por njëkohësisht janë ata që na bëjnë të ndjehemi më të vetmuar kur diçka prishet.

Ndoshta njeriu, në thelb, është një qenie e papërkryer, që ecën përmes jetës me plagë të pashëruara, duke u përplasur dhe duke lënduar. Dhe plagët që shkaktojmë janë thjesht një reflektim i pasigurisë sonë të brendshme, një pasqyrim i përpjekjes sonë të dëshpëruar për të mos u lënduar më shumë se ç’mund të përballojmë. Por çfarë bëjmë kur plagosim ata që duam? A duhet të qëndrojmë, të kërkojmë falje dhe të mbyllim plagët bashkë? Apo ikim, nga frika se çdo përpjekje për t’i rregulluar gjërat do të thellojë dhe më shumë atë që është dëmtuar?

Kjo është dilema e përjetshme e njeriut: ta doni dikë është të pranoni se ai ka çelësin për të hyrë në pjesën më të errët të shpirtit tënd, atje ku edhe ti vetë nuk ke guxuar të shikosh. Dashuria nuk është gjithmonë një lule e freskët, është edhe shkurre me gjemba që të ngatërrohet në lëkurë. Dhe ndoshta plagosja e të dashurve është një thirrje e pavetëdijshme për ndihmë, një britmë që thotë: "Shiko, jam i thyeshëm. A do të më pranosh ende?"

Por këtu qëndron dhe tragjedia: shpeshherë, ne kërkojmë dashurinë për të shëruar veten, por në të njëjtën kohë, duke u përpjekur të mbrohemi, i dëmtojmë ata që donin të na shëronin. Është një lojë ironike e shpirtit – një dëshirë për afërsi që shpesh shoqërohet me frikën e refuzimit. Dhe, në këtë lojë të dhimbshme, ndonjëherë humbasim ata që duam më shumë. Jo sepse donim t’i lëndonim, por sepse nuk dinim si t’i donim pa u lënduar vetë.

A mund të ekzistojë një dashuri që nuk dhemb? Apo mos ndoshta dhimbja është prova se ajo dashuri është e vërtetë? E mbase, për të dashur dikë deri në fund, duhet të pranojmë se dhembja dhe shërimi janë të ndërthurura – si dy fije të së njëjtës pëlhurë që thur jetën. Dhe, nëse pranojmë plagët dhe mësojmë të ecim përtej tyre, ndoshta aty, në atë rrugëtim të përbashkët, do të gjejmë jo vetëm dashurinë, por edhe vetveten.

Në fund, ajo që mbetet është kujtesa: kujtesa e lëndimeve dhe e faljes, kujtesa e përpjekjeve dhe e gabimeve. Ndoshta është pikërisht kjo që na bën njerëz – ky cikël i përhershëm plagosjeje dhe pajtimi, ky reflektim i brishtë i përpjekjes sonë për të dashur më shumë sesa dimë, më shumë sesa guxojmë. Dhe ndoshta, nëse mësojmë të falim jo vetëm ata që na plagosin, por edhe veten për plagët që shkaktojmë, atëherë do të gjejmë paqen që kërkojmë – jo si mungesë dhimbjeje, por si një përqafim i plotë i të gjitha ndjesive që na bëjnë njerëz

....

(25)

Brenda heshtjes së kontradiktave

Pse e mira dhe e keqja jetojnë brenda të njëjtit shpirt? Një pyetje e vjetër sa vetë njerëzimi, një dilemë që çdo zemër e ndjen në pulsimin e saj të heshtur. Sepse shpirti është një det i pafund, ku valët e bardha dhe të errëta ndërthuren, duke u përplasur e përqafuar njëra-tjetrën. Ne jemi qenie të ndërtuara nga përplasjet e kontradiktave – dashuria dhe urrejtja, drita dhe hija, shpresa dhe dëshpërimi. Çdo gjë e bukur që ndjejmë, çdo lartësi e arrirë, mbart brenda vetes edhe peshën e humnerës së vet.

Nëse do të ishim vetëm të mirë, si do ta mësonim të njihnim përmasën e së mirës? Si do ta kuptonim vlerën e dritës po të mos e kishim ndjerë më parë errësirën? Ndoshta, të dyja bashkë – e mira dhe e keqja – janë fjalë të së njëjtës poezi të pashkruar, strofa të jetës që veç kur lexohen bashkë fitojnë kuptim. Lumturia pa vuajtje është si një yll që ndriçon pa qiellin e natës – një absurditet që humb çdo magji.

E mira dhe e keqja nuk janë armiq, por binjakë të padukshëm që udhëtojnë krah për krah. Ato flasin me ne në mënyra të ndryshme: njëra na thërret të ngrihemi, tjetra na tundon të biemi, por secila, në mënyrën e saj, na mëson të ecim përpara. Çdo herë që vuajmë, diçka brenda nesh transformohet. Çdo herë që dashurojmë, një pjesë e asaj që jemi na djeg dhe rilind përsëri në forma të reja. Ka një urtësi të heshtur në këtë cikël, një harmoni që buron nga përplasja e forcave që duket sikur e përjashtojnë njëra-tjetrën.

Jeta është një teatër ku protagonistët dhe antagonistët ndryshojnë maskat, dhe shpesh, maska e dashurisë mban nën vete dhimbjen më të thellë. Gjithçka që na prek dhe na transformon përfaqëson një dualitet të përhershëm. Ne luftojmë për të qenë të mirë, por në këtë luftë, shpesh takojmë errësirën tonë të brendshme – atë anë që e kemi frikë ta pranojmë, por që është po aq pjesë e jona sa fryma që marrim. Dhe a nuk është, në fund të fundit, kjo përballje ajo që na bën njerëz? Çfarë do të ishim pa dështimet tona, pa gabimet që na formësojnë dhe pa plagët që mbajmë si dëshmi të rrugës sonë?

Ka raste kur e mira lind nga humbja, dhe e keqja zbulohet në thellësinë e një qëllimi të lartë. Ndonjëherë, ajo që sot na duket si mallkim, nesër do të shfaqet si bekim. Jeta është një mister i mbështjellë me ironi të pakuptueshme: kur arrijmë një majë, shpesh kuptojmë se nuk e kemi kërkuar lartësinë për veten, por për të njohur thellësinë e humnerës nga e cila u ngritëm.

Mendja përpiqet të vendosë rend në këtë kaos. Na thotë se duhet të zgjedhim – të jemi të mirë ose të këqij, të ndjekim një rrugë ose një tjetër. Por shpirti nuk e njeh këtë ndarje; ai është si një kopsht i egër, ku trëndafilat më të bukur rriten mes gjembave më të mprehtë. Nuk ka udhë të qartë mes dritës dhe hijes, sepse të dyja janë pjesë e të njëjtit peizazh. Njeriu nuk mund të jetojë vetëm në njërën ose në tjetrën, sepse jeta e tij është e endur nga përjetimi i të dyjave.

Dhe kështu, harmonia e jetës qëndron pikërisht në këtë kontrast. Një melodi e paqme nuk lind nga një ton i vetëm, por nga një përzierje e zërave të ndryshëm – të ëmbël e të hidhur, të butë e të ashpër. Ngjashëm, ne nuk jemi vetëm ajo që duam të jemi, por edhe ajo që kemi frikë të mos jemi apo të pranojmë të jemi. Brenda çdo njeriu jeton një luftë e heshtur midis ëndrrës dhe zhgjëndrrës, dhe vetëm kur pranojmë këtë luftë, vetëm kur përqafojmë dualitetin e brendshëm, fillojmë të kuptojmë çfarë do të thotë të jesh i plotë.

Në fund, ndoshta nuk është as çështje e zgjedhjes midis së mirës dhe së keqes, por e aftësisë për të mbajtur të dyja brenda vetes pa u thyer. Të kuptojmë se jeta është një mister që nuk mund të zgjidhet, por vetëm të përjetohet. Se çdo ndjenjë, çdo mendim, çdo hap është një pjesëz e mozaikut që na formon, dhe vetëm duke i pranuar të gjitha copëzat, qofshin ato të ndritshme apo të errëta, mund të gjejmë paqen e vërtetë.

Në këtë pranimi të heshtur, në këtë harmoni të kontradiktave, ndoshta qëndron edhe kuptimi më i thellë i jetës. Sepse jeta nuk është një enigmë për t’u zgjidhur, por një poezi për t’u jetuar – me të gjitha rimat e saj të papritura, me të gjitha strofat e saj të trishta e të bukura, me të gjitha kontrastet që e bëjnë të vlefshme për t’u ndjerë deri në fund.

....

(26)

Pse herë pas here zgjohemi me ndjesinë e një ëndrre të lënë përgjysmë?
Sepse, ndoshta, thellë brenda vetes jemi të ndarë mes asaj që kemi jetuar dhe asaj që duhej të kishim jetuar. Çdo ëndërr e ndërprerë është një dritare e mbyllur në shpirt, një kapitull i papërfunduar, një shenjë që diçka mbeti pezull, në ajër, duke mos gjetur kurrë fundin që i takonte. Ndoshta ajo që ëndërrojmë është ajo që na ka ikur ndër gishta, ajo jetë e padukshme që rrjedh paralel me tonën, e që vetëm kur mbyllim sytë, na e kujton se ekziston, ende e pacenuar nga koha, ende e paplotësuar.

Në këto momente të zgjimit të papritur, ku ndjenja e papërkufizuar e mungesës na mbyt si një re e rëndë, ne përpiqemi ta kapim me mendje atë që s’mund të mbahet. Një copëz e vogël imazhi, një fytyrë pa formë të qartë, një zë që mbetet në kufirin e harresës, të gjitha këto janë kujtimet e diçkaje të papërfunduar – jo vetëm në ëndërr, por edhe në jetë. Ndoshta, është një bisedë që kurrë s’e thamë, një dashuri që nuk e pranuam, një rrugë që s’e morëm dhe që tani endet në nënvetëdijen tonë, si të kërkonte të na kujtojë se ajo rrugë ende ekziston, edhe nëse vetëm brenda nesh.

Pse ëndrrat e lëna përgjysmë dhe zgjimet e papritura na ndjekin me një melankoli të ftohtë? Sepse ndoshta, thellë-thellë, e dimë se as jeta vetë nuk është veçse një ëndërr e lënë përgjysmë. Çdo ditë e jetuar është një copë e një enigme më të madhe, por asnjëherë nuk do të kemi kohën, guximin ose qartësinë për ta bashkuar deri në fund. Në këtë mënyrë, ne jemi të dënuar të mbetemi gjithmonë në prag – midis ëndrrës dhe realitetit, midis dëshirës dhe pranimit, midis asaj që shpresuam dhe asaj që pranuam si të vërtetë.

Po sikur ëndrrat e lëna përgjysmë të mos jenë gjë tjetër veçse thirrje të brendshme? Një kujtesë e përhershme se kemi ende diçka për të kërkuar. Ato janë copëzat e shpirtit që kemi humbur rrugës, të shpërndara si thërrime në një pyll të pafund, dhe tani duhet të kthehemi t’i gjejmë, t’i mbledhim, t’i bashkojmë. Ndoshta, për këtë arsye ndihemi të paplotë, sikur na mungon diçka që nuk mund ta përcaktojmë. Çdo ëndërr e ndërprerë na kujton një pjesë të jetës sonë që s’e kemi jetuar siç duhej – një vend që nuk e vizituam, një poezi që nuk e shkruajtëm, një premtim që nuk e mbajtëm.

Mbase, kur zgjohemi me atë ndjesinë e vakët të humbjes, duhet të mësojmë të mos i rezistojmë. Të mësojmë ta përqafojmë këtë mungesë si pjesë të qenies sonë. Sepse, në një farë mënyre, ne jemi qenie të përbëra nga boshllëqe, nga hapësira të paplotësuara që na japin kuptim. Në çdo humbje fshihet një mundësi; në çdo ëndërr të ndërprerë fshihet një kujtesë e asaj që duhet të vazhdojmë të kërkojmë.

Sepse gjithçka që lëmë përgjysmë kthehet herët a vonë për të na kërkuar: një fëmijëri e pambaruar që na flet përmes flladit të një pasditeje, një dashuri e paplotësuar që na merr frymën me një këngë të vjetër, një ëndërr e ndërprerë që na zgjon në mes të natës. Ndoshta nuk ka asnjë mënyrë për ta plotësuar këtë boshllëk, dhe ndoshta nuk është nevoja. Sepse, në fund të fundit, ne nuk jemi bërë për të qenë të përkryer; ne jemi bërë për të qenë të paplotë, të mangët, gjithmonë në kërkim.

Dhe ndoshta pikërisht kjo është mrekullia dhe tragjedia e qenies njerëzore: që jeta vetë është një seri ëndrrash të ndërprera, një përpjekje e pafund për të gjetur veten në një univers që s’na jep kurrë përgjigje të qarta. Por, gjithsesi, ne vazhdojmë të kërkojmë – në mes të netëve pa gjumë, në zhurmën e ditëve të zakonshme, në shikimet e kalimtareve të rastësishëm. Dhe ky kërkim është, në fund të fundit, gjithçka që kemi.

Sepse ëndrrat e lëna përgjysmë janë kujtime të asaj që ende kemi nevojë të gjejmë. Dhe ndoshta, një ditë, kur të kemi mbledhur të gjitha pjesët e shpërndara, do të kuptojmë se nuk kishte asnjëherë një fund për t'u arritur. Se jeta vetë ishte një kërkim i përhershëm, ajo gjysmë-ëndërr që e shihnim me sy hapur dhe me zemër të mbushur me ankth e shpresë. Dhe në këtë kuptim, ndoshta s’ka rëndësi nëse zgjohesh apo jo nga një ëndërr – rëndësi ka që kërkove atë që të thërriste nga thellësia e shpirtit tënd.

(27)

Pse na mungojnë njerëzit vetëm pasi kanë ikur përgjithmonë?

Ka një peshë të rëndë në zbrazëtinë që lënë pas njerëzit kur ikin, një boshllëk që flet vetëm pasi është tepër vonë për t’u dëgjuar. Ky boshllëk nuk është thjesht mungesa e zërit, e prekjes apo e syve të tyre — është mungesa e asaj çka ishin dhe çka nuk arritëm të shohim teksa ishin aty, pranë nesh. Një prani që, në pamje të parë, dukej e zakonshme, si frymëmarrja, por që, me largimin e tyre, kthehet në një mallkim të heshtur, një mungesë që fshikullon zemrën në çdo orë të vetmisë.

Ne jemi të verbër ndaj bukurisë së pranisë derisa ajo shndërrohet në kujtim. Është e pabesueshme si e vetmja gjë që mbetet prej njerëzve është mungesa e tyre. Vetëm kur ata largohen, vetmia na ngul sytë e saj të ftohtë dhe të pamëshirshëm, duke na kujtuar çdo fjalë të pathënë, çdo përqafim të humbur, çdo çast që e lamë të kalonte si era nëpër gishtat tanë. Largimi i tyre është një pasqyrë ku shohim sa të papërgatitur ishim për humbjen, sa të shkujdesur për ta dashur plotësisht dikë kur e kishim përballë.

Ndoshta e vërteta më e hidhur e qenies njerëzore është se vetëm mungesa ka fuqi t’i japë kuptim pranisë. Si të ishim të dënuar me një lloj amnezie emocionale, që na bën të mos çmojmë kurrë mjaftueshëm ata që duam, derisa të jetë tepër vonë. Dhe atëherë mbetemi të vetmuar në kujtime që kthehen në ankth: a i desha mjaft? A isha aty kur më duhej të isha? Çfarë tjetër mund të bëja ndryshe?

Por ndoshta e gjithë kjo është pjesë e natyrës njerëzore — një betejë e humbur me kohën, me të përditshmen, me iluzionin se gjithçka është e përhershme. Ne jemi skllevër të përkohshmërisë, duke jetuar si të kishim përjetësi. Dhe kur vjen largimi, na përfshin një vetëdije brutale: koha është e kufizuar, dhe të gjithë janë në largim të vazhdueshëm, pa kthim.

Njerëzit ikin nga jeta jonë në mënyra të ndryshme. Disa zhduken në heshtje, sikur të kenë qenë thjesht hije kalimtare; të tjerë na ikin si dallgë që tërhiqen papritur, duke na lënë zbrazësinë e plazhit të ftohtë. Ka edhe nga ata që na ikin përditë, ngadalë, në doza të vogla, derisa një ditë kuptojmë se s’janë më aty, ashtu siç kishim menduar se do të ishin gjithnjë.

A është mungesa një formë tjetër pranie? Sepse, për ironi, ata që ikin, bëhen më të ndjeshëm, më të gjallë në mendjen tonë, sesa kur ishin realisht të pranishëm. Ata mbeten si fantazma të përhershme, duke na ftuar në reflektime pa fund — për kuptimin e dashurisë, për rëndësinë e afërsisë, për absurditetin e të mospranishmit që bëhet më i pranishëm kur nuk është më.

Pikërisht në këtë dilemë filozofike, ne e mësojmë vonë vlerën e njerëzve. E mësojmë kur koha nuk na jep më asnjë mundësi për ta rikthyer çfarë është humbur. Sepse njerëzit nuk janë kurrë vetëm trupat e tyre; ata janë edhe bisedat e vogla, zënkat e përditshme, heshtjet e përbashkëta, gjestet e padukshme, ndjesia e sigurisë që sjellin me vete. Dhe, mbi të gjitha, ata janë momentet e vogla, të pavëna re, që bëhen të mëdha vetëm pasi humbasin.

Largimi është një mësim i dhembshëm për vlerën e çdo çasti të pavlerësuar. Ndoshta, në fund të fundit, e vetmja gjë që kemi është ky çast që kalon tani, kjo rrahje zemre, kjo frymë që na lidh me ata që janë akoma këtu. Sepse në fund të të gjitha meditimeve, pyetja që mbetet është: a do të mësojmë ndonjëherë të çmojmë praninë përpara se të shndërrohet në mungesë? Apo jemi të dënuar që gjithnjë ta kuptojmë vetëm kur të jetë tepër vonë?

Sepse largimi i njerëzve na mëson një të vërtetë të pamëshirshme: nuk është largësia që i bën njerëzit të rëndësishëm, por është humbja që na hap sytë për praninë e tyre. Dhe ndoshta, e vetmja mënyrë për t’u përballur me këtë të vërtetë është të mësojmë të jemi të pranishëm — tani, këtu, me të gjithë ata që ende nuk kanë ikur.

.....

(28)

Pse ndonjëherë zemra di diçka që mendja nuk arrin ta kuptojë?
— Sepse zemra sheh përtej logjikës dhe e kupton atë që mendja e mohon.

Ka momente në jetë kur na duket sikur jemi të dyzuar midis dy botëve: njëra e përbërë nga arsyetimi i ftohtë dhe e kalibruar deri në detajet më të vogla, dhe tjetra, një humnerë e padukshme ndjenjash, ku gjithçka ndihet e vërtetë, pavarësisht se nuk mund të shpjegohet me fjalë. Zemra e di diçka që mendja e refuzon, ndoshta sepse mendja ka frikë nga ajo që nuk mund të kontrollojë apo t’i japë kuptim.

Logjika jeton në hapësirën e dukshme, në numra, fakte dhe formulime. Ajo përpiqet të ndërtojë ura midis të njohurës dhe të panjohurës, por çfarë ndodh kur urat shemben? Kur e panjohura nuk kërkon të shpjegohet, por vetëm të përjetohet? Në atë çast, zemra bëhet busulla jonë e vetme, një udhërrëfyes i heshtur që shtrihet në territorin e ndjenjave të thella, në një botë ku logjika s’ka vend dhe ku rrëmuja është pjesë e rregullit të saj të brendshëm.

Mendja është e prirur të shtrojë pyetje dhe të kërkojë përgjigje të qarta. Ajo do të kuptojë “pse”-të dhe “si”-të e jetës, të mbajë gjithçka në ekuilibër përmes argumenteve. Por zemra… zemra nuk ka nevojë për përgjigje. Ajo kupton thelbin pa pasur nevojë ta artikulojë. Zemra e di kur diçka është e drejtë ose e gabuar pa e kaluar përmes filtrit të mendimit. Ajo njeh lumturinë e papritur dhe trishtimin e pashpjegueshëm që na kap në befasi në mes të ditës më të zakonshme. Ndoshta, sepse ajo ka një lloj urtësie primitive, një të kuptuar të asaj që është jashtë kohës e hapësirës – sikur të mbante brenda vetes kujtimin e diçkaje që ne kemi harruar.

A është zemra më e mençur se mendja? Apo ndoshta, ajo thjesht ka guximin të pranojë gjërat ashtu siç janë, pa i ndryshuar e pa i shtyrë drejt një përfundimi të qartë. Mendja ka një nevojë të pangopur për të rregulluar gjithçka, për ta shpjeguar botën përmes teorive, për të njohur me fakte dhe për të kontrolluar rrjedhën e gjërave. Ndërsa zemra na mëson të pranojmë misterin e jetës – të duam pa kushte, të humbasim pa u rebeluar, dhe të jetojmë me vetëdijen se disa plagë nuk shërohen, por thjesht bëhen pjesë e qenies sonë.

Çuditërisht, janë pikërisht ato momente kur nuk arrijmë të kuptojmë se çfarë ndjejmë, kur mendja nuk mund të japë përgjigje, që na shpalosin thellësinë tonë më të madhe. Është në ato çaste të errëta dhe të pasigurta që kuptojmë sa të brishtë jemi, por edhe sa të fortë mund të bëhemi. Dhembja, dyshimi, dhe frika që zemra i mbart në heshtje, shpesh janë portat drejt një vetëdijeje më të lartë. Vetëm përmes pranimit të së pakuptueshmes, mund të gjejmë qetësinë e vërtetë.

Ka dashuri që lindin pa arsye dhe trishtime që na ndjekin pa paralajmërim. Ne biem në dashuri me njerëz që mendja na thotë se nuk janë për ne, ose ndjejmë dhimbje për diçka që mendja s’e quan të rëndësishme. Por këto ndjenja të pashpjeguara janë pjesë e natyrës sonë më të thellë. Zemra ka një lloj intuitiviteti që nuk kërkon justifikim. Ajo e sheh të ardhmen me një shikim të verbër, si dikush që ecën në errësirë, duke e ditur se edhe pse sytë nuk shohin, hapat do ta çojnë aty ku duhet.

Mendja, në kërkimin e saj të pafund për siguri dhe stabilitet, shpesh mohon atë që zemra tashmë e di. Por në fund, a nuk është jeta vetë një paradoks i madh? Një përzierje midis të njohurës dhe të panjohurës, midis asaj që mund të kuptohet dhe asaj që duhet thjesht të ndjehet. Nuk mund të përpiqemi ta shpjegojmë jetën vetëm me mendje, as ta përjetojmë vetëm me zemër. Na duhet të ecim mes këtyre dy botëve, duke pranuar se të dyja janë pjesë e qenies sonë.

Të mendosh pa ndjerë është të jetosh një jetë të zbrazët. Por të ndjesh pa menduar është të humbasësh në kaos. Prandaj, ndoshta, sekreti qëndron në ekuilibrin e këtyre të dyjave – të dëgjosh logjikën kur ka nevojë të flasë dhe të ndjekësh zemrën kur ajo të fton në rrugë të panjohura. Ky është arti i jetës: të pranosh dualitetin, pa u përpjekur ta ndash në pjesë të thjeshta.

Dhe kur mendja të dorëzohet përballë asaj që nuk arrin ta kuptojë, zemra do të vazhdojë të dijë rrugën. Ndonjëherë, ajo rrugë është një plagë që nuk mbyllet, një dhimbje që mbetet në shpirt si kujtim. Herë të tjera, është një lumturi e qetë, që nuk ka nevojë për shpjegime. Por çfarëdo që të jetë, zemra e di se çdo gjë ka vendin e vet – edhe nëse mendja nuk arrin ta shohë këtë menjëherë.

Në fund të fundit, nuk na kërkohet gjithmonë të kuptojmë gjithçka. Ndonjëherë mjafton të jemi – të ndihemi, të përjetojmë, të pranojmë. Jeta është një poezi e pashkruar, një mister i pafund që nuk mund të zgjidhet, por vetëm të jetohet. Dhe ndoshta, kjo është ajo që e bën kaq të bukur dhe kaq të dhimbshme njëkohësisht. Sepse vetëm në atë hapësirë mes mendjes dhe zemrës, mes logjikës dhe ndjenjës, ne gjejmë vetveten.

....

(29)

Porta e kohës

Pse shikojmë nga e kaluara kur kemi frikë nga e ardhmja? Mbase sepse e kaluara është një truall i njohur, një fushë ku mendja end gjurmët e saj të vjetra dhe ku çdo kujtim bëhet një lloj strehe e përkohshme. E kaluara nuk ndryshon; ajo është një shportë me ngjyra të zbehura, një përzierje kujtimesh që shpesh ngjan me poezi të palexuara, poezi që përherë mbartin një zë të njohur, pavarësisht sa larg jemi larguar. Në të shkuarën, çdo moment është tashmë e mbyllur, e përfunduar, e përjetuar – një dhimbje e njohur që më nuk tremb, një lumturi e kaluar që tani e kemi zbutur në heshtjen e kujtesës.

Por e ardhmja? Ajo është një derë e panjohur, dhe pas saj fshihet diçka që ne nuk mund ta kontrollojmë. Frika ndaj të ardhmes është frika nga humbja e kontrollit, nga ndryshimi, nga ajo që mund të mos ndodhë ashtu siç duam apo shpresojmë. Një dhimbje e panjohur është më e mprehtë sesa ajo që tashmë e kemi përjetuar. Dhe ne, si krijesa të dobëta përballë kohës, shpesh ngjitemi te kujtimet si në një shkallë shpëtimi, duke u përpjekur të shmangim zbrastinë e pyetjes më të madhe: çfarë na pret përpara?

E kaluara është një pasqyrë që kurrë nuk e thotë të vërtetën në mënyrë të plotë, por gjithsesi preferojmë ta shikojmë. Reflektimet e saj janë të zbehta, të deformuara nga kohët që kanë kaluar, por ka diçka çliruese në ato gënjeshtra të ëmbla. Janë kujtimet që zgjedhim të mbajmë, duke i lënë disa të tjera të humbasin në errësirë. Ne e trajtojmë të kaluarën si një mit privat, një rrëfim që na shpjegon kush jemi dhe pse jemi këtu. Dhe çdo herë që e kujtojmë, ajo ndryshon paksa, duke u bërë më shumë legjendë se realitet.

Ndërkohë, e ardhmja nuk është ende e formësuar; ajo mbart pasigurinë që na rrëqeth, sikur çdo ditë të nesërme të jetë një humnerë pa fund. E nesërmja është e mbushur me pyetje që nuk kanë përgjigje: a do të jemi të lumtur? A do të jemi të sigurt? A do të jemi ende ata që jemi sot? Dhe ky ankth për të ardhmen shpesh na mban të mbërthyer në të shkuarën, sikur duke qëndruar në tokën e sigurt të së kaluarës të mund t’i shpëtojmë rrjedhës së kohës që nuk fal.

Ka një trishtim të çuditshëm në përpjekjet tona për të kontrolluar atë që nuk mund të kontrollohet. Koha ecën, pavarësisht nëse e duam apo e urrejmë. Ne mbajmë orë në kyçe dhe kalendarë në mur, sikur të mund ta përvetësojmë kohën, por ajo është një lumë që rrjedh pashmangshmërisht drejt një oqeani të panjohur. E gjithë filozofia jonë është përpjekja për të kuptuar si të jetojmë në këtë rrjedhë, mes asaj që kemi humbur dhe asaj që nuk kemi arritur ende.

Në këtë mes, njeriu mbetet një kalimtar i pafuqishëm, që endet mes portave të së kaluarës dhe pragjeve të së ardhmes. Ne e kërkojmë ngushëllimin te çastet e kaluara, por e dimë që nuk mund të kthehemi asnjëherë vërtet atje. Në të njëjtën kohë, përpiqemi të imagjinojmë një të ardhme më të mirë, por çdo hap përpara ndjehet si një hap drejt të panjohurës, drejt pasigurisë që na rëndon në kraharor si një gur i padukshëm.

Në fund, ndoshta arsyeja pse kthehemi kaq shpesh te e kaluara është sepse ajo është e vetmja kohë që na përket. Ajo është një portë që ne mund ta hapim sa herë të duam dhe, për një moment të shkurtër, të jetojmë sërish atë që kemi humbur. Por e ardhmja? Ajo nuk është një portë, por një labirint pa fund. Dhe labirinti na bën të ndihemi të vegjël, të humbur, si fëmijë që kanë dalë për herë të parë në një qytet të madh, të frikësuar nga të gjitha rrugët që nuk e dinë ku të çojnë.

Dhe ndoshta ky është paradoksi ynë më i madh: përpiqemi të kontrollojmë një të ardhme që është e pakapshme dhe i japim kuptim një të kaluare që është gjithnjë në ndryshim. Kjo është loja që luajmë me kohën – një lojë që s’e fitojmë kurrë, por që gjithsesi nuk mund të ndalemi së luajturi. Në fund të fundit, ndoshta s’ka asnjë portë të sigurt, as në të kaluarën, as në të ardhmen. Ka vetëm këtë çast të përkohshëm, këtë frymëmarrje që vjen dhe ikën, si një valë e qetë mbi bregun e përjetësisë.

....

(30)

Pse disa ndjenja janë aq të thella, sa fjalët i humbasin kuptimin?
— Sepse disa ndjenja janë më të mëdha se çdo fjalë dhe i përkasin heshtjes.

Ka diçka tronditëse në ato përvoja të brendshme që nuk mund t’i përkthesh në fjalë, si një peshë e padukshme që shtrihet thellë brenda qenies dhe e bën frymëmarrjen të rëndë, ndërsa shpirti endet mes asaj që është e thënë dhe asaj që kurrë s’mund të thuhet. Është sikur ekziston një kufi ku gjuha bie në gjunjë, e dorëzohet përpara pafundësisë së një ndjenje të paprekshme. Pikërisht atje, në atë hapësirë mes fjalës dhe heshtjes, ndjenjat krijojnë një univers të ri – një botë ku të gjitha përkufizimet dështojnë dhe ku e vetmja gjuhë që mbetet është ajo e një heshtjeje të ngarkuar me domethënie të padukshme.

Nganjëherë, ne mendojmë se fjalët do të na shpëtojnë, se do të arrijmë të përkufizojmë dhimbjen, dashurinë, ose ankthin në një mënyrë që i bën të kuptueshme, të logjikshme. Por ç’ndodh kur dhimbja është më e thellë se çdo varg, kur dashuria shpërfytyrohet në diçka që as vetë zemra nuk e kupton plotësisht? Fjala atëherë bëhet si një iluzion, si një përpjekje e dëshpëruar për ta mbushur një zbrazëti që vetëm thellohet sa më shumë që përpiqemi ta shpjegojmë.

Ka ndjenja që nuk kërkojnë të fliten; ato kërkojnë të ndihen plotësisht, deri në qelizën e fundit të trupit, deri në rrënjën më të errët të shpirtit. Ndonjëherë heshtja është e vetmja strehë për ndjesitë e pathëna – jo ngaqë fjalët mungojnë, por sepse ato janë të tepërta. Heshtja nuk është boshllëk, por një mbretëri në vete, një vend ku mendimet shkrihen me kujtimet dhe dhimbjet përplasen me shpresat në heshtje, pa ndërmjetësim. Heshtja është aty ku shpirti flet më qartë, atje ku zëri i brendshëm përqafon ekzistencën pa u përpjekur ta shpjegojë.

Është në natyrën e njeriut që të kërkojë kuptim. I mbërthyer mes nostalgjisë për të kaluarën dhe ankthit për të ardhmen, ai përpiqet të gjejë një emër për çdo gjë që përjeton, sikur ndjenjat do të marrin formë dhe do të jenë më të lehta për t’u mbajtur nëse i jepet një etiketë. Por ç’kuptim ka kjo përpjekje, kur vetë ndjenja është një gjendje kalimtare, e përkohshme dhe e pamundur për t’u kapur plotësisht? Në momentin që përpiqemi ta emërtojmë, ajo tashmë ka ndryshuar, është transformuar, është zhdukur, duke lënë pas vetëm një hije të paqartë, një jehonë të heshtur.

Ndjenjat më të thella janë ato që e thyejnë logjikën dhe shkojnë përtej arsyes. Është ai lloj pikëllimi që të mbërthen papritmas në një ditë të zakonshme, kur era fërshëllen përmes gjetheve të rëna dhe të kujton diçka që s’mund ta emërtosh. Është ai boshllëk që hapet kur kupton se asgjë në këtë botë nuk është plotësisht e jotja – as dashuria e të tjerëve, as momentet e lumturisë së përkohshme, madje as vetja jote. Në fund, gjithçka është kalimtare, e përkohshme, dhe ndoshta pikërisht për këtë arsye është kaq e çmuar. Lumturia ikën, pikëllimi tretet, dhe ajo që mbetet është vetëm një ndjenjë e çuditshme humbjeje dhe paqeje, një lloj dorëzimi përballë misterit të ekzistencës.

Ndoshta prandaj disa ndjenja i përkasin heshtjes – sepse vetëm në heshtje, gjërat mund të ekzistojnë ashtu siç janë, pa nevojën për t’u shpjeguar, pa ankthin për t’u kuptuar. Në heshtje, njeriu bëhet një me ndjenjat e tij, i zhveshur nga fjalët që shpesh krijojnë ndarje mes tij dhe botës. Në atë qetësi të thellë, ku çdo gjë është e pakapshme dhe e përjetshme në të njëjtën kohë, shpirti më në fund pushon, jo nga lodhja, por nga pranimi.

Dhe ndoshta ky është kuptimi më i madh i jetës: jo të gjesh fjalët e duhura për të përshkruar ndjenjat, por të mësosh t’i përjetosh ato pa frikë, pa ndrojtje, pa nevojën për t’i zotëruar. Sepse disa ndjenja thjesht janë. Ato lindin dhe treten në misterin e tyre të pashpjegueshëm, duke na kujtuar se nuk ka gjithmonë përgjigje për gjithçka. Nganjëherë, e vetmja përgjigje është heshtja.

Dhe në atë heshtje, ndoshta për herë të parë, ndjejmë se jemi vërtet të gjallë.

.....

(31)

Pse shkatërrojmë atë që ndërtojmë me përkushtim?
Sepse njeriu është i brishtë dhe nganjëherë shkatërron atë që më shumë i frikësohet të humbasë. Sepse brishtësia njerëzore është si një buzëqeshje e ngrirë në një natë të heshtur. Njeriu është një qenie që ecën gjithmonë në kufijtë e kontradiktave: mes dëshirës për të mbajtur dhe tundimit për të shkatërruar, mes frikës nga humbja dhe peshës së një përgjegjësie të papërballueshme. Shpesh nuk dimë të dallojmë se cilat janë thesaret tona dhe cilat janë iluzionet që na vënë në kurth. Dhe ndodh që shkatërrojmë jo nga urrejtja, por nga dashuria e pavetëdijshme; një dashuri që e përpin vetveten, duke u shndërruar në ankth dhe në ethe përfundimtare.

Kemi frikë se çdo gjë që ndërtojmë do të na braktisë një ditë, do të plaket, do të venitet. Në thelb, çdo ndërtim i përkushtuar, çdo marrëdhënie e kultivuar, çdo ëndërr e formuar si gurgullima e parë e një burimi të kristaltë, është gjithashtu një pasqyrim i dobësisë sonë. Ne nuk ndërtojmë përjetësinë — ndërtojmë për të gjetur përkohshmërinë më të bukur, për të mos ndjerë peshën e kalimit të kohës në çdo frymëmarrje. E megjithatë, ironia më e madhe është se frika se mos humbim ato që duam na shtyn që t’i shembim vetë, t’i prishim përpara se t’i shohim të na ikin nga duart.

Ne kemi nevojë të jemi zotër të fatit tonë, edhe kur ky fat nënkupton humbje. Sepse, në një mënyrë të çuditshme, njeriu e duron më lehtë humbjen kur ajo vjen si akt i tij i vetëdijshëm, jo si peshqesh i beftë nga duart e pakuptimta të botës. Shkatërrimi është një formë mbijetese: kur shkatërrojmë atë që duam, e përjetojmë humbjen si diçka aktive, të kontrolluar, dhe kështu e zbusim frikën nga vetmia. Në fund të fundit, a nuk janë të gjitha largimet një përgatitje për mungesën? E shkatërrimi është vetëm një mënyrë për ta marrë atë mungesë më shpejt.

Por ndoshta edhe shkatërrimi është një mënyrë për t’i shpëtuar harresës. E gjithë bota, me gjithë katedralet e saj të larta dhe qytetet që lulëzojnë, është një kujtesë e ndërtuar mbi shkatërrime të heshtura. Çdo mur i ri i ngritur mbulon një rrënojë të vjetër. Njeriu përherë ka dashur të sfidojë harresën: duke ndërtuar, shpreson të mbahet mend; por, duke shkatërruar, sigurohet që kujtimi të jetë i freskët dhe dhimbja gjithmonë e gjallë. A nuk është më e lehtë të kujtosh një urë të djegur sesa një urë të harruar që askush nuk e kalon më?

Shkatërrojmë ndoshta sepse njeriu nuk mund të përballojë peshën e vazhdimësisë. Çdo ndërtim që rri në këmbë shumë gjatë bëhet një burg i vogël: kërkon përkushtim të përhershëm, kujdes të paprerë. Dhe ne lodhemi. E ndërkohë që lodhja rritet, lind pyetja e hidhur: A jam unë ende njeriu që e ndërtoi këtë? Sepse çdo gjë që krijojmë na ndryshon; çdo gur i vendosur mbi tjetrin është një pjesë e jetës sonë që përthithet në atë ndërtim. Njerëzit kanë frikë të mos e njohin më veten në pasqyrën e asaj që kanë krijuar — sepse jemi të vetëdijshëm se çdo gjë e dashur dhe e madhe për ne na transformon, dhe një ditë mund të bëhet e huaj.

Kështu, shkatërrimi bëhet një lloj çlirimi. Në rrënojat e asaj që kemi ngritur, ndoshta shohim diçka të vërtetë: një kujtim të asaj që ishim para se t’i dedikonim veten kësaj ndërtese, kësaj marrëdhënieje, kësaj ëndrre. Njeriu është gjithmonë duke kërkuar vetveten e tij të paprekur, atë qenie të paformësuar dhe të papërkushtuar që ekziston diku në thellësi, përtej çdo projekti të madh e çdo dashurie që ka përjetuar.

Por prapëseprapë, shkatërrimi mbart me vete një melodi të hidhur, një poezi të fshehur që tingëllon brenda nesh: një dëshmi se kemi dashur mjaftueshëm për të pasur frikë nga humbja. Nuk shkatërrojmë për mungesë dashurie, por për tepri të saj. Është dashuria që digjet në zjarrin e vet, njëlloj si një yll që shndrit më fort përpara se të shuhet përgjithmonë. Dhe ndoshta, në fund, ky është fati ynë: të duam aq shumë sa të mos mundemi ta mbajmë barrën e asaj dashurie. Shkatërrimi, atëherë, është një mënyrë për të lehtësuar veten nga pesha e pafund e kujdesit.

Sepse çfarë është njeriu përveç një arkitekt i përkohshëm i të përjetshmes? Ai ndërton për të harruar vetveten, por shkatërron për t’u rikthyer tek ajo vetvete që ekziston përtej formës, përtej lidhjes, përtej strukturës. Dhe ndoshta në fund të fundit, nuk ka asgjë për t’u ruajtur, asgjë për t’u mbajtur në këmbë. Ndoshta jeta është një cikël i përhershëm ndërtimi dhe shkatërrimi, një vals i përjetshëm midis kujtesës dhe harresës, midis shpresës dhe dorëzimit.

E kështu, shkatërrojmë jo sepse nuk e dimë vlerën e asaj që kemi ndërtuar, por sepse e dimë shumë mirë. Dhe ndonjëherë ajo që është më e shtrenjtë për ne është gjithashtu ajo që më shumë i frikësohemi ta humbasim. Ndaj, përpara se të na merret nga duart, ne e marrim vetë atë nga vetja — si një akt i fundit rebelimi kundër fatit. Kështu, shkatërrimi nuk është fundi, por vetëm një fillim i ri i heshtur. Një fillim ku gjithçka mbetet ende e mundur, aty ku askush nuk na detyron të mbajmë peshën e kujtimit ose të përgjegjësisë për atë që dikur kemi dashur.

....

(32)

Pse duhet kohë për të falur dhe një çast për të dënuar?
— Sepse falja kërkon maturi, ndërsa dënimi është një reagim i shpejtë i zemrës së lënduar.

Kjo pyetje e thjeshtë, në dukje, fsheh brenda vetes një labirint emocionesh, mendimesh dhe gjendjesh që përplasen brenda qenies njerëzore. Njeriu, për sa i brishtë është në natyrën e tij, mbetet gjithnjë i gjendur mes dy poleve të kundërta: dënimi dhe falja. Një zemër e plagosur vuan një dhimbje të padukshme, një prerje të thellë në shpirt, dhe instinkti i saj i parë është hakmarrja, ndëshkimi, për të bërë që ai që lëndon të ndiejë të njëjtën dhimbje. Në atë çast, njeriu bëhet skllav i reagimit të tij më primitiv — një shpërthim që nuk kërkon mendim, por vepron pa ndërgjegje, si rrufe që godet para se qielli të ketë kohë të zymtohet krejtësisht.

Por falja… Ah, falja është një tjetër univers. Falja është si një udhëtim i ngadaltë dhe i lodhshëm nëpër një natë të gjatë, në kërkim të agimit që nuk duket askund. Ajo nuk është e lehtë. Falja është akt i përulur dhe i brishtë, një akt që kërkon të shkulësh nga rrënjët atë ndjenjë hakmarrëse që të përvëlon shpirtin dhe ta zëvendësosh me një heshtje të qetë. Por kjo heshtje nuk është thjesht mungesë e zhurmës; ajo është vetë pranimi i asaj që nuk mund të ndryshohet. Është kuptimi se të jesh njeri do të thotë të të lëndojnë dhe të lëndosh, dhe se askush nuk mund të mbijetojë pa bartur brenda vetes plagë të vogla apo të mëdha që koha nuk i shëron gjithmonë.

Koha është aleati i faljes. Njeriu ka nevojë të shohë me sy të tjerë plagët e veta, jo si dështime apo padrejtësi, por si pjesë të natyrshme të udhëtimit të tij. Koha e zbut dhimbjen dhe e bën më të qartë arsyen, si një lumë që pas shiut kthehet në qetësinë e tij të mëparshme. Nëse dënimi është shpërthimi i stuhisë, falja është qetësia që vjen më pas, kur shpirti më në fund pranon se dënimi nuk është shërim, por thjesht një përpjekje për të shpërndarë dhimbjen te të tjerët. Dhe a është kjo e drejtë? A është ky qëllimi i shpirtit të ndërlikuar të njeriut — të krijojë një zinxhir të pafund dhimbjeje?

Dënimi është i shpejtë sepse njeriu është i nxitur nga emocione të papërpunuara. Është si një thikë që godet menjëherë, pa u menduar për plagët që lë pas. Në atë çast të zemërimit, duket sikur bota mban frymën dhe gjithçka përqendrohet vetëm në atë moment të vetmuar, në atë drejtësi të çastit që kërkohet. Por, sa herë që lëmë zemërimin të na udhëheqë, a fitojmë me të vërtetë? A ndihemi më të lehtësuar kur tjetri ka pësuar një ndëshkim? Apo kuptojmë, vonë dhe të lodhur, se ndëshkimi është një kurth, një rrjetë që na lidh edhe më shumë me dhimbjen tonë?

Falja është si një art që duhet mësuar ngadalë, hap pas hapi, ndërsa zemra mbledh guximin të çlirohet nga barra e së shkuarës. Falja është një akt madhështie shpirtërore, sepse kërkon nga njeriu të tejkalojë vetveten, të dalë përtej kufijve të dhimbjes së tij personale dhe të shohë botën me sytë e atij që e ka lënduar. Ky është çasti më i vështirë — të pranosh se edhe tjetri është po aq i brishtë sa ti, se ndoshta ka lënduar nga padija, nga frika, apo nga një plagë që ende nuk di si ta shërojë. Të falësh nuk do të thotë të harrosh apo të pranosh padrejtësinë, por të çlirohesh nga zinxhirët e hidhërimit që të lidhin me të shkuarën.

Njeriu që fal, nuk fal për hir të tjetrit. Falja është një dhuratë që ia bën vetes. Ajo është një akt rebelimi kundër skllavërisë së hidhërimit dhe zemërimit. Falja nuk është dobësi, siç mund të duket nga larg; ajo është guxim i pastër. Është aftësia për të mbajtur brenda vetes gjithë peshën e dhimbjes dhe megjithatë të mos e lejojmë atë të na përcaktojë si njerëz. Dhe ky është një proces që kërkon kohë — kohë për të përballuar atë që na ka lënduar, kohë për të njohur veten në pasqyrën e hidhërimit tonë, kohë për të mësuar të ecim përpara pa e kthyer kokën prapa.

Pse duhet kohë për të falur dhe vetëm një çast për të dënuar? Sepse njeriu është një qenie komplekse dhe e ndërlikuar, e kapur mes natyrës së tij instinktive dhe arsyes që i është dhënë si bekim dhe mallkim njëkohësisht. Falja është një zgjedhje që kërkon përpjekje të vetëdijshme, ndërsa dënimi është një reagim që shpërthen natyrshëm. Në një botë ideale, ndoshta nuk do të kishte nevojë as për falje, as për dënim — sepse njerëzit do të jetonin me ndërgjegjen e plotë të brishtësisë së tyre dhe të të tjerëve. Por bota jonë nuk është ideale dhe as njerëzit nuk janë të përkryer.

Prandaj falja është një akt i vështirë, por i nevojshëm. Është një udhëtim drejt paqes së brendshme që na ndihmon të mos mbetemi peng të dhimbjeve të së shkuarës. Sepse në fund, çfarë është më e rëndësishme: të kesh të drejtë apo të jesh i qetë? Dënimi mund të sjellë drejtësi të çastit, por falja sjell liri të përjetshme. Dhe liria më e madhe që mund të fitojmë është ajo nga vetë zemërimi ynë.

....

(33)

Pse lindim kur fundi na pret që në hapin e parë? Ky është një paradoks që qëndron në zemrën e ekzistencës, një enigmë që rreh në heshtjen e universit, e pashmangshme dhe e pagjurmë. Ne hapim sytë për herë të parë, të brishtë dhe të pavetëdijshëm, në një botë që veçse pret të na shohë teksa mbyllim ata sytë për herë të fundit. Çdo lindje, çdo thirrje për jetë është një ftesë për një rrugëtim, jo për një qëllim përfundimtar. Në këtë udhëtim, ecim me hapa të ngadalshëm, duke mos ditur se a po i afrohemi shpëtimit apo asgjësimit – ndoshta të dyja njëkohësisht.

A ka kuptim një rrugë pa fund? Dhe nëse fundi është i pashmangshëm, a ia vlen barra qiranë? E pra, ndoshta vlera e vërtetë e udhëtimit qëndron pikërisht në atë që nuk na e thotë askush: nuk është qëllimi që kërkojmë, por shfaqja e vogël e kuptimit në kthesa të paparashikuara. Çdo frymëmarrje është një përpjekje për të shtyrë paqartësinë përballë, për të shijuar çastet e pakuptimta që bëhen të shenjta vetëm sepse janë të përkohshme. Të jemi gjallë do të thotë të shëtisim mes ankthit të humbjes dhe dritës së shpresës, me shpresën e kotë se do të gjejmë një të vërtetë përtej. Por nëse e vërteta është thjesht rruga vetë?

Lindim për të ecur nëpër dhimbje, sepse është vetëm në përpjekje që njeriu kupton madhështinë e ekzistencës. Jo në fitore, por në përjetimin e përkohësisë së çdo gëzimi e dhimbjeje. Ka një bukuri të frikshme në kalueshmërinë e çdo çasti. Trishtimi i çastit që ikën është edhe gëzimi i fshehtë që e kemi jetuar. Çdo dashuri e humbur është një dëshmi se kemi dashuruar. Çdo hap drejt errësirës është një kujtesë se kemi ecur nën dritën e diellit dikur.

Ne lindim jo për të arritur diku, por për të kaluar. Ndoshta vetë rruga, e mbushur me humbje dhe zbulime të papritura, është gjithçka që na jepet. Destinacioni është një iluzion që e krijojmë për të dhënë kuptim në hapat tanë. E gjitha është një përpjekje për të zbutur frikën e fundit, por ndoshta fundi është thjesht një kthim në heshtjen nga e cila erdhëm. Dhe nëse është ashtu, atëherë çdo çast që jetojmë është një fitore kundër pakuptimësisë, një akt rebelimi përballë një universi indiferent.

Ka diçka thellësisht njerëzore në këtë luftë me kohën. Çdo hap që bëjmë është një formë kujtese, një thirrje për të dëshmuar se kemi qenë këtu, edhe për një çast të vetëm. Të jetosh është të mbledhësh fragmente kujtimesh si rruaza të shpërndara që, në fund, nuk do të formojnë kurrë një varg të plotë. Por a ka nevojë të jetë vargu i plotë për të qenë i bukur? Në çdo fragment të papërsosur gjendet një copëz e tërësisë, një dëshmi se kemi ekzistuar në rrugën tonë të përkohshme dhe absurde.

Nëse lindja është ftesë për një udhëtim dhe jo për një destinacion, atëherë nuk kemi pse të nxitojmë. Koha është armiku ynë më i butë dhe njëkohësisht më i pamëshirshëm. Na mëson të duam gjërat pikërisht sepse ikin, sepse asgjë nuk mund të mbahet përjetë. E bukura dhe e dhimbshmja janë binjake; dashuria dhe humbja janë dy faqet e së njëjtës monedhë. Dhe ndoshta gjithë ç’kërkohet prej nesh është të ecim, me hir dhe pa ankth, në rrugën që na është dhënë, duke u përkulur me përulësi para së vërtetës se asgjë nuk zgjat.

Përse lindim kur fundi na pret që në hapin e parë? Sepse çdo fillim është një premtim për një histori. Dhe ndoshta jemi thjesht tregimtarë të vegjël në rrjedhën e pafund të kohës, që kërkojmë me dëshpërim të kuptojmë diçka nga ky udhëtim, përpara se të largohemi pa gjurmë. Sepse, në fund të fundit, udhëtimi është gjithçka që kemi.

....

(34)

Pse frika fshihet në qoshet e mendjes, e gatshme të zgjohet në çdo frymëmarrje? Në një fije të hollë mes të njohurës dhe të panjohurës, ajo qëndron pezull, e heshtur dhe e fortë si shpirti i një dritareje të pluhurosur, e cila, sa herë që fërkohet nga dora e kujtesës, zbulon pamje që fshehim nga vetja. Frika është malli për atë çfarë nuk guxojmë të bëhemi, është një zë që pëshpërit: "Ti ende s'ke mbërritur, ende s'je zgjuar tërësisht."

Dhe kështu, frymëmarrje pas frymëmarrjeje, ajo si një hije në dritën e brendshme, vazhdon të zgjohet, duke na kujtuar brishtësinë e rrugës që ecim. Çdo hap është një akt guximi, por njëherësh një kujtesë e dhimbshme se ka rrugë që do të mbeten gjithmonë të paudhëtuara, vende të braktisura të shpirtit ku frika qëndron në roje, si një rojtar që s’do të largohet kurrë.

Frika është ajo valë në detin e mendjes që na përplas pas brigjeve të pasigurisë. Ne shpresojmë të shohim përtej saj, të prekim bregun e paqes së plotë, por gjithnjë mbetemi të lidhur pas ndjenjës së brendshme të papërfunduar. Çdo herë që guxojmë të hapim portat e zemrës, frika ulet në fronin e saj, duke na kujtuar se jemi të vdekshëm, të përkohshëm, të brishtë. Ajo është një kujtim i vazhdueshëm i jetës që rrjedh si rërë ndër gishta – e kapshme për një çast, e papërjetshme në thelb.

Ndoshta frika na lidh me thelbin më të pastër të qenies sonë – të pambrojtur, të zhveshur nga çdo iluzion i përhershmërisë. Kështu, ndërsa ecim nëpër labirintet e errëta të vetëdijes, frika nuk është armik; është një shoqëruese e heshtur, një reflektim i së paprekshmes, një dritare drejt shpirtit të thellë dhe të heshtur që pret, gjithnjë pret, të kuptohet, të përqafohet, të lirohet nga të gjitha kornizat e krijuara nga ne vetë.

E në fund, kuptojmë se frika është dashuri e shtrembëruar, një thirrje e largët për t'u rikthyer në thellësinë e ekzistencës, për të mos u arratisur nga vetvetja, por për të shtrirë duart drejt territ, për të prekur atë çfarë na është e huaj dhe e njohur njëkohësisht. Frika është dashuria për atë që nuk e dimë ende, por që është pjesë e pandashme e jona. Ajo është një fllad në errësirën e mendjes, një ndriçim i zbehtë që na tregon se kemi ende shumë për të zbuluar, për të kuptuar, për të jetuar.

Ndoshta në atë qetësi të fundit të shpirtit, në atë çast të papërkufizuar të të kuptuarit të thellë, do të zbulojmë se frika nuk ishte asgjë më shumë se një reflektim i dritës brenda nesh – një dritë që gjithmonë ka qenë aty, që na ka ftuar të zbulojmë të panjohurën me butësi dhe guxim, për t’u bërë plotësisht ata që jemi, të përfunduar dhe të papërfunduar në të njëjtën kohë.

....

(35)

Pse vdekja na shikon qetësisht, pa ngut, ndërsa ne vrapojmë drejt saj pa e ditur?

Ndoshta sepse ajo e di atë që ne harrojmë – se çdo hap që hedhim, çdo frymëmarrje e pafund që marrim në këtë botë, është një tik-tak që na afron më shumë me të. Ajo është si një hije e fshehur pas diellit të përditshmërisë sonë, duke na ndjekur me një durim të jashtëzakonshëm, pa pasur nevojë për nxitim. Shikon si ne mbushim ditët tona me ëndrra e dëshira, me ngjitje të papërfunduar, e madje edhe me dashuri të pashprehur; dhe ajo pret… gjithmonë pret.

Vdekja nuk është armik, as nuk është triumfuese; ajo është një derë e heshtur, një kalim i pashmangshëm që na çon drejt një të panjohure që shpesh e mbushim me frikë. Por, a është ajo në të vërtetë fundi, apo thjesht fillimi i një rrugëtimi të ri? Mbase vdekja na shikon me një lloj mirësie që ne nuk e kuptojmë ende. Ajo qëndron aty, pa fjalë, sikur të dëshironte të na thoshte se nuk ka asgjë për t'u trembur, se ajo është më shumë si një pasqyrë, e cila na tregon vetëm atë që kemi fshehur nga vetja.

Në këtë botë, jetojmë duke kërkuar përjetësinë në gjëra të vogla: në dashuri, në kujtime, në art, në shkrime. Por ndoshta, përjetësia nuk qëndron në mundësinë për të jetuar përjetësisht, por në aftësinë për të vdekur me një paqe të thellë, duke kuptuar se jeta dhe vdekja janë vetëm dy anë të së njëjtës qenie. Për sa kohë që zemrat tona rrahin, përpiqemi të zgjidhim misterin e përjetësisë, duke harruar se përjetësia ndoshta qëndron në vetë frymëmarrjen e fundit – në atë moment të fundit kur gjithçka bëhet e qartë.

Dhe a e dimë ne pse vdekja nuk ngutet? Sepse ajo e njeh ritmin e universit dhe të zinxhirit hyjnor. Ajo është pjesë e një simfonie që ne nuk arrijmë ta dëgjojmë, një poezi e shtruar që qëndron në heshtje për t'u lexuar kur sytë tanë të jenë gati për ta parë. Ajo e di që për çdo fillim ka një përfundim, dhe në përfundim qëndron fillimi. Vdekja është thjesht një kthesë e qenësisë, një kthim në burimin nga ku kemi rrjedhur.

Ajo është portë që na çon përtej, aty ku çdo pyetje zgjidhet dhe çdo mister bie. Në atë anë të portës, ndoshta nuk kemi nevojë për emra, as për kujtime, sepse jemi në një realitet tjetër dhe në formën e saj më të pastër.

....

(36)

Pse shpresa shfaqet gjithmonë si një dritë e zbehtë, edhe në netët më të errëta?
Sepse shpresa është farë që mbin vetëm në tokën e errët të vuajtjes.
Është çudi, sa herë mbyll sytë në errësirën më të thellë, atëherë ndjej flladin e lehtë të shpresës, sikur fryma e saj delikate më përqafon me kujdes që të mos më zgjojë. Është një fijez e hollë, e padukshme, që dridhet në zemër, dhe, megjithatë, në gjithë madhështinë e saj të thjeshtë, ajo lëviz detet e thella të shpirtit.

Ndoshta shpresa nuk ka formë konkrete sepse është menduar të jetë vetëm një ndjesi – e paparë, e paprekshme, por gjithnjë prezente. Është sikur shpirti e ka përbrendësuar, duke e fshehur në qoshet e tij më të errëta, aty ku dielli nuk mund të depërtojë. Ajo del aty kur mendojmë se gjithçka është shuar, kur errësira na mbulon me mantelin e saj të pafundmë dhe zemra fillon të përkulet nën peshën e dëshpërimit.

Shpresa është si fara e fshehur në dhè të ftohtë, e cila kërkon kohë për t’u formuar, kërkon stuhitë e natyrës për të gjetur forcën e mbirjes. Vuajtja është toka ku mbillet shpresa, dhe pa këtë vuajtje, a do të kishte kuptim rritja e saj? Sikur të mos kishte dhembje, si do të dinim ne të dallojmë gëzimin, si do të mësonim të vlerësojmë të mirën? Në natyrën duale të ekzistencës, çdo dritë ka hije, dhe çdo lumturi ka dhembje të fshehur thellë në themelet e saj.

Ne jemi qenie që kërkojnë kuptim, dhe çdo çast i jetës sonë kërkon qëllimin e vet. Shpresa na mëson që ky kuptim nuk qëndron gjithmonë në diçka të qartë apo të ndritshme, por nganjëherë në ato fije të zbehta që vetë errësira na dhuron. Çdo përpjekje, çdo gabim, çdo humbje – të gjitha janë pjellë e kësaj shprese të heshtur që na udhëheq si një prush që nuk fiket kurrë. Dhe nëse pranojmë se shpresa është e brishtë, atëherë ndoshta duhet ta duam edhe më shumë, si një gjë të rrallë që ekziston vetëm për ata që dinë ta shohin përtej dukjes.

Ajo qëndron brenda nesh, si një llambë e vogël, që sado e dobët të jetë, është e vetmja dritë në natën tonë të brendshme. Kujton vetëm për të na kujtuar se ka një forcë që i reziston errësirës, një zë të heshtur që na thërret të vazhdojmë edhe kur rruga është e thyer. E vetëdijshme për dhembjen, ajo ende zgjedh të ndriçojë, të rritet, dhe të na thotë që rrugët e humbura mund të gjejnë sërish drejtimin.

Kur pyesim veten pse shpresa ekziston, duhet të kujtojmë se ajo është lidhur me pjesën më të thellë të qenies sonë, një copëz që na thërret të mos dorëzohemi. Dhe, në fund, ndoshta shpresa është një reflektim i vetë shpirtit tonë – që nuk resht kurrë së kërkuari një arsye për të vazhduar, një arsye për të dashur jetën, për të parë agimin edhe pas natës më të errët.

Prandaj, shpresa është më shumë se një ndjenjë; është një testament i forcës njerëzore, një pohim i dashurisë për jetën, një pranim i faktit se përtej çdo lëkure të plagosur, zemra jonë di të ringjallet përsëri.

....

(37)

Pse vuajtja është si një hije e pafund, një shoqëruese e heshtur që i qëndron pranë çdo udhëtari të kësaj bote, sikur të ishte ajo çelësi i fshehur i jetës? Ndoshta, sepse vuajtja na hap sytë e mendjes drejt atyre labirinteve të brendshme ku fshihet kuptimi i vërtetë i ekzistencës. Shpesh, lumturia kalon mbi ne si një puhizë e lehtë, e pashpjegueshme, pa lënë gjurmë të thella, ndërsa vuajtja, me peshën e saj të rëndë dhe të paepur, gdhend brenda nesh shtigje që zor se mbyllen.

Vuajtja është një mësuese e heshtur, e cila na mëson me durim, edhe kur ne vetë kërkojmë të shmangemi prej saj. Ajo zbërthen zemrën, e copëton, e përplas në errësirën e vetvetes, dhe kur më në fund arrijmë të dalim nga ajo natë e errët, ndjejmë se jemi diçka më tepër sesa ishim më parë. Në dhimbje, mësojmë për durimin, për përulësinë, për dhembshurinë ndaj të tjerëve që vuajnë. Në të vërtetë, është si të ecësh nëpër një pyll të errët, ku çdo hap të bën të ndjesh se po largohesh nga drita, por në të njëjtën kohë po zbret më thellë në vetvete, atje ku asnjë rreze dielli nuk arrin, por ku ndriçon vetëm drita e fshehtë e shpirtit.

Vuajtja, ndoshta më shumë se lumturia, na lidh me thelbin tonë. Sa shpesh harrojmë se zemra e njeriut ka një kapacitet të madh për të ndjerë, jo vetëm gëzim, por edhe dhimbje? Në çdo rrahje të saj, në çdo dhembje, zemra pëshpërit një sekret të thjeshtë: se gjithçka që ne përjetojmë, sado e errët, na afron një hap më pranë kuptimit të kësaj jete të ndërlikuar. Kjo është një ndjenjë që shpesh është e pakuptueshme për mendjen e arsyeshme, por e kuptueshme për atë pjesë të shpirtit që jeton përtej fjalëve.

Kështu, në fund, ndoshta duhet ta përqafojmë vuajtjen, si një shoqëruese të përhershme, jo si një armike. Sepse vetëm ajo, përmes plagëve që lë, na jep forcën për të ndier gëzimin me gjithë thellësinë që meriton, për të vlerësuar bukurinë e qetësisë pas stuhisë, për të prekur me më shumë dashuri ato momente të vogla paqeje. E kush do ta kuptonte qetësinë, nëse nuk do të kishte ndjerë më parë rrëmujën? Kush do të njihte kuptimin e vërtetë të ngrohtësisë së një përqafimi, nëse nuk do të kishte kaluar nëpër vetmi të ftohtë?

Pra, në udhëtimin e tij, njeriu mëson se vuajtja nuk është një peshë e padurueshme, por një gur i çmuar që shkëlqen në errësirë, duke na ndriçuar rrugën përpara. Ashtu si lumi që gdhend shkëmbin me durim, edhe shpirti ynë, përmes vuajtjes, skicon formën e vet. Sepse në fund, mbase, është e vërtetë ajo çka thuhet: vuajtja na mëson atë që lumturia nuk ka fjalë për ta shpjeguar.

....

(38)

Kujtimet e mira janë si rrezet e diellit që përshkojnë mes hijesh të dendura. Ato shfaqen shkurt, si një përkëdhelje e lehtë në zemër, e cila na kujton se ka pasur një moment, një çast kur gjithçka ishte në harmoni të përkryer. Përse, atëherë, ato shkëlqime të lumtura ndihen kaq të shkurtra? Pse rrëshqasin nga kujtesa jonë si rëra midis gishtave?

Sepse lumturia është një hijeshi kalimtare. Ajo na jep premtimin e amshueshmërisë vetëm për një çast, pastaj zhduket për të na bërë të ëndërrojmë për të përsëri, duke na ftuar ta kërkojmë në labirintet e kohës. Kujtimet e bukura janë momente të vjedhura nga përjetësia, një çast i shndërruar në kujtim, një sekondë e ngurtësuar që kërkon të na japë ndjesinë e një përjetësie. Është si një mirazh që na fton të vazhdojmë të ecim nëpër jetën tonë, të kërkojmë përsëri dhe përsëri ato ndjenja.

Por dhimbja, ajo na rrëmon më thellë. Është rrënjosur si një pemë me rrënjë të ngulitura në thellësitë më të errëta të shpirtit tonë. Kur trishtimi godet, ai nuk ndalet në sipërfaqe. Ai e pushton qenien tonë në çdo qelizë, në çdo mendim, në çdo shpresë të lënduar. Dhimbja zgjohet natën, në orët kur gjithçka hesht dhe je i vetëm me mendimet e tua. Ajo të kujton se, ndërsa lumturia vjen e ikën si një kalimtar i rastit, dhimbja qëndron për të të mësuar, për të të bërë më të fortë, por edhe më të vetëdijshëm për brishtësinë tënde.

Sepse, në thelb, ne jemi të përbërë nga kujtime. E kaluara jonë është ajo që ne jemi sot. Kujtimet e mira na japin forcë për të përballuar sfidat e së tashmes, por dhimbja na kujton se çdo ndjenjë është një mësim, çdo pikë loti është një pasqyrim i diçkaje më të thellë që duhet të kuptojmë. Kujtimet e bukura janë premtimi që lumturia ekziston, ndërsa dhimbja është realiteti që na bën të reflektojmë dhe të kërkojmë kuptim.

Ndoshta është pikërisht ky kontrast mes kujtimeve të mira dhe dhimbjes që na bën të kuptojmë se jeta është një udhëtim i pasigurt, një kalim përmes erërave të kohës, një përzierje e ëmbëlsisë dhe hidhësisë. Kështu, mësojmë të vlerësojmë çdo moment të lumtur, ta jetojmë plotësisht, sepse është kalimtare. Dhimbja, nga ana tjetër, na shërben si një kujtesë që gjithçka është e përkohshme, madje edhe ajo vetë.

Pra, ndoshta nuk duhet të pyesim pse kujtimet e mira janë të shkurtra dhe dhimbja zgjat një përjetësi. Ndoshta duhet të kuptojmë se çdo çast i jetës sonë – qoftë i mirë apo i dhimbshëm – është një dhuratë, një mësim. Kujtimet e bukura na tregojnë se kemi pasur momente që ia vlejnë të kujtohen, ndërsa dhimbja na mëson të jemi të duruar, të fortë, dhe të gatshëm për të pritur ditën kur një kujtim i ri i bukur do të lindë.

Sepse ndoshta, në fund të fundit, përjetësia është vetëm një grumbull kujtimesh të vjedhura nga çastet e thjeshta të jetës sonë, një kujtesë që çdo dhimbje e ka një fund dhe çdo lumturi është një dritë e përjetshme në zemrat tona, e ngulur për të na udhëhequr përgjithmonë.

....

(39)

Pse njeriu shpesh i druhet lumturisë, sikur ajo të jetë një borxh që do t'i kërkohet pas? A thua vallë është frika e zhgënjimit që mbjell në shpirt këtë refuzim të heshtur ndaj gëzimit? Apo është ndoshta ideja e një lumturie të paarritshme, e cila, për sa kohë që qëndron larg, mbetet e përkryer, por sapo ta ndjejmë brenda vetes, ajo fillon të zbehet, sikur të ishte një ëndërr që po shpërbëhet në dritën e mëngjesit?

Njeriu është krijesë kontrastesh dhe e paradokseve të pafundme. E do lumturinë me një etje të pangopur, por sapo ajo ia afron dritën e vet, ai ndjen një ndrojtje të fshehtë, një frikë që shpesh i fshihet vetëdijes, sikur një gjë e tillë të përmbante brenda saj një farë rreziku. Kjo ndjenjë e çuditshme i ngjan një pengese të paprekshme që njeriu e mbart me vete. Ai dëshiron të jetë i lumtur, por jo plotësisht, nga frika e humbjes; dëshiron të fluturojë, por mban gjithnjë një këmbë në tokë.

Lumturia është si një mik që vjen në prag, me një ftesë të qetë për të hyrë, dhe njeriu ngurron ta ftojë brenda, me frikën se nuk do të qëndrojë gjatë, se do të largohet papritur, duke lënë pas një boshllëk të akullt që dhemb. Ai më mirë zgjedh ta shikojë lumturinë nga dritarja, ta admirojë si një yll të largët që nuk mund ta prekë, meqenëse e di se ai yll, po të afrohet shumë, mund të shuhet e të humbasë magjinë që ka në distancë.

Nëse lumturia është si një borxh që duhet kthyer, atëherë, në të njëjtën kohë, gëzimi i çastit është një dhuratë, një shfajësim i përkohshëm nga vuajtjet dhe ngarkesat që shpesh mbajmë mbi supe. Çasti i thjeshtë, ai moment kur ndiejmë rrezet e diellit në fytyrë apo tingujt e një melodie që zgjon diçka brenda nesh, është i vërtetë sepse është i çastit. Nuk ka premtime, nuk ka garanci për nesër, por e ka atë liri të pakushtëzuar që njeriu shpesh e kërkon më kot në premtime të mëdha.

Shpesh, njeriu ndjehet më i sigurt në shijen e hidhur të jetës së përditshme, sesa në ëmbëlsinë e një lumturie që mund të zhduket si një fantazmë. E kështu, ai mbrohet nga dhimbja që mund të sjellë zhgënjimi, duke mos e përqafuar lumturinë krejtësisht, duke e mbajtur atë në një distancë të arsyeshme, si për të ruajtur veten nga një dhimbje më e thellë, nga ai boshllëk që shpesh vjen kur mbaron një kënaqësi.

Por ndoshta ky është paradoksi i vërtetë i ekzistencës njerëzore: në kërkim të përjetshmërisë, njeriu arrin të harrojë përkohshmërinë e vet, të ndiejë një frikë të heshtur nga ajo që e di se nuk mund të zgjasë. Dhe kështu, ai zgjedh të përmbajë lumturinë e tij, duke e përjetuar atë vetëm si një dritë që rrëshqet mes gishtave, si rëra që rrjedh, pa u kapur asnjëherë plotësisht.

Njeriu shpesh ia detyron vetes këtë droje, duke harruar se ndoshta vetëm përmes pranimit të përkohshmërisë së çdo gjëje mund të arrijë atë lloj lirie që as lumturia e as hidhërimi nuk mund ta kufizojnë. Ashtu siç pranohen netët dhe ditët, siç pranohet stuhia dhe dielli pas saj, njeriu mund ta përqafojë lumturinë pa frikë, duke e ndjerë jo si borxh për të cilin duhet të japë llogari, por si një dhuratë që i përket vetëm këtij çasti.

.....

Në errësirën e qetë të natës, kur mendimet përplasen si valët mbi shkëmbinjtë e përhershëm, na ndriçon një pyetje e përhershme: pse kërkojmë të kuptojmë gjithçka? Ndoshta sepse njeriu është krijesë e etjes së pafund për të ditur, për të kuptuar, për të zbuluar rrënjët e çdo misteri që fshihet pas hijes së jetës. Ndoshta është ai zë i thellë, i pashtershëm brenda nesh, që na nxit të hulumtojmë dhe të luftojmë kundër paditurisë, kundër kufijve që universi i ka vendosur. E megjithatë, nuk është në natyrën e misterit të zbulohet krejtësisht; është në natyrën e tij të mbetet i fshehtë, i fshehur në erresirën e tij të qetë, duke na tunduar dhe duke na ftuar, si një partner/e që tërheq shpirtin në vallëzim dhe që në çdo hap largohet pak më shumë, duke lënë pas vetëm një gjurmë të ftohtë mallëngjimi.

Misteri nuk është diçka që duhet kuptuar, thotë shpirti i mençur; është diçka që duhet pranuar, përqafuar siç përqafohet vjeshta, me gjithë zbrazëtinë dhe heshtjen e saj të thellë. Ndërkohë që njeriu përpiqet ta kapë nëpër duar atë që është përtej çdo përkufizimi, misteri thjesht ekziston, i qetë në pavetëdijen e tij. Sepse misteri është vetë fryma e përjetshme e jetës, gjysmë ëndërr dhe gjysmë realitet, i mbështjellë me erëra që fryjnë nga horizonte të pakapshme. Si mund të përpiqemi ta kuptojmë kur është ai që na dhuron ndjesinë e humbjes dhe të mbushjes njëkohësisht?

Nëse jeta është një udhëtim pa fund, misteri është udhëzuesi i fshehur që na udhëheq me dritën e tij të vakët, duke na treguar rrugën, por asnjëherë duke mos zbuluar plotësisht destinacionin. Dhe ndoshta qëllimi nuk është të arrijmë në fund të kësaj rruge, por të kuptojmë bukurinë e çdo hapi, të ndjejmë peshën e çdo frymëmarrjeje dhe thellësinë e çdo mendimi që na përshkon si një rrymë e ngrohtë nën lëkurë. Sa më shumë të përpiqemi të kuptojmë misterin, aq më shumë largohemi nga ai, sepse vetë akti i të kuptuarit është një thikë e mprehtë që ndan, që e zbërthen misterin në pjesë të vogla, duke i marrë gjithë bukurinë dhe magjinë e tij.

Ah, sa e trishtë është dëshira për të kontrolluar gjithçka! Dëshira për të ditur, për të mbajtur fatin në dorë si një fije të hollë, kur në të vërtetë çdo gjë që ne kemi është përkohësia e qetë e çastit, ajo ndjenjë e fshehur midis pritjes dhe shpresës. Çfarë është më e vlefshme: të shkatërrosh gjithçka për hir të dijes apo të përulesh para të panjohurës, duke pranuar që vetë mosdija ka një forcë shëruese, një paqe që nuk e gjejmë në askund tjetër?

Njeriu, me gjithë mençurinë e tij, shpesh harron se jeta nuk është një ekuacion për t’u zgjidhur, por një poezi për t’u lexuar me ndjeshmëri. Dhe ashtu si në çdo poezi të mirë, ka rreshta që nuk kërkojnë kuptim të drejtpërdrejtë; ato ekzistojnë për të na bërë të ndjejmë, për të na çuar në një udhëtim të brendshëm, për të na bërë të përjetojmë momentin, dhe ndoshta për të na lënë me një buzëqeshje të trishtuar, një buzëqeshje që përfshin mirësinë e gjithë misterit.

Në fund të fundit, çfarë do të ndodhte me shpirtin tonë nëse çdo gjë do të bëhej e qartë? A do të humbnim jo vetëm magjinë e kërkimit, por dhe atë dashurinë e veçantë që lind nga përpjekja për të kuptuar atë që nuk mund të kapet me mendje? A nuk është vetë kjo dashuri ajo që na mban gjallë, që na jep frymë në netët më të errëta, kur asnjë përgjigje nuk duket se mund të shuajë etjen e zemrës? Ndoshta jeta kërkon të mos kuptohet, por të përjetohet, ashtu siç është, me gjithë papërsosmëritë dhe fshehtësitë e saj, me gjithë hijet dhe ndriçimet që mbart në vete.

Kështu, njeriu i mençur ndalon së kërkuari me aq etje për të kuptuar gjithçka dhe mëson të dëgjojë heshtjen e vetë misterit. Ai mëson të ecë lehtë mbi tokën e panjohur, duke ndjerë çdo hap si një dhuratë, si një çast të çmuar të përjetësisë. Dhe, në një çast ndriçimi të rrallë, ai e kupton se misteri nuk është një armik, por një mik i fshehtë që vjen të na tregojë se përtej çdo kuptimi, përtej çdo përpjekjeje për t’u përmbushur, ekziston një paqe e thellë dhe e qetë që qëndron në qendër të qenies. Kjo paqe nuk është e lidhur me atë që dimë apo kuptojmë, por me atë që pranojmë në heshtje të plotë, duke ia dorëzuar gjithçka Fuqisë Hyjnore të përjetshme.

Prandaj, në fund, njeriu kupton se të jetosh me misterin nuk është dobësi, por një akt i lartësuar force dhe guximi. Ai mëson të përkulet para së panjohurës, jo me ndjenjë nënshtrimi, por me ndjenjën e një respekti të thellë, një respekt që buron nga vetë zemra e ekzistencës.

....

(41)

Aty në thellësitë e shpirtit, aty ku fjalët janë të heshtura e mendimet lëvizin si dritëhije mbi ujërat e shpirtit, një pyetje e vetme, e dukshme si flladi që i përkëdhel gjethet e lisit, vjen e prek qetësinë tonë, shpesh herë aq të brishtë saqë mjafton një fije dyshimi për të trazuar detin e brendshëm. Pyetjet, ato që të kapin natën dhe të thellojnë në mendime të pazbuluara, nuk kërkojnë kurrë përgjigje në kuptimin e thjeshtë. Ato janë pasqyrat që zbulojnë atë çfarë kemi fshehur brenda vetes, reflektimet e pafundme të dyshimeve tona, ndjenjave, dhe gjithë zërit të heshtur që shpesh herë nuk dëshirojmë ta dëgjojmë.

Kemi frikë nga pyetjet sepse ato na çojnë drejt të panjohurës. Në fund të fundit, çfarë është një pyetje përveçse një dritare drejt asaj që kemi fshehur nga vetja? Një rrugëtim drejt vendeve të shpirtit që shpesh i lëmë në errësirë. Ato nuk janë aty për t’u përgjuar; nuk janë gjetje për zgjidhje apo receta për lumturi. Jo, ato janë çelësat që çelin dyert e ndjenjave që ndoshta kemi harruar, dhe kur dyert hapen, të gjitha qetësitë tona rrëzohen si fletë të brishta në erë.

Një pyetje të zgjon nga ëndërrimi i vetmisë, të kthen përballë vetes, aty ku përgjigjet shuhen dhe vetëm reflektimi mbetet. Çfarë bëhemi kur ballafaqohemi me vetveten? Ajo që shohim mund të jetë tronditëse, por është gjithashtu çliruese. Pyetjet janë si pasqyrat që nuk pranojnë maska apo gënjeshtra; ato duan vërtetësinë e pamëshirshme të shpirtit të zhveshur. Janë reflektimi i qiejve të brendshëm që pasqyrojnë të gjithë universin e dyshimeve dhe pasigurive tona, një univers ku ndoshta nuk jemi as mbretër të njohur as ushtarë të panjohur.

Kur një pyetje shfaqet në horizontin e mendimeve tona, ajo nuk kërkon përgjigje të shkurtër dhe as kuptim të thjeshtë. Përgjigja është një proces i gjatë, një proces që nuk përfundon asnjëherë, por i cili na bën më të vetëdijshëm, më të thellë, më të përkushtuar ndaj udhëtimit të shpirtit. Në fund, një pyetje nuk është një mister për të zbuluar, por një thirrje për të zbuluar vetveten.

Pra, pyetjet janë rrugëtime të gjata dhe të thella. Ato janë netë të errëta ku shpirti endej me një dritë të vetme, në kërkim të një kuptimi që e kalon çdo fjalë. Në këtë rrugëtim, shpesh ndiejmë dhembjen e atij që kërkon, por nuk gjen, të atij që sheh, por nuk kupton, të atij që dëshiron, por nuk di se çfarë.

Dhe mbase qetësia jonë e brendshme rrëzohet jo sepse pyetjet janë të rënda, por sepse qetësia jonë ka qenë vetëm një përgjumje, një iluzion i brishtë që nuk kishte forcuar rrënjët në vetvete. Ndoshta vetëm kur kjo qetësi thyhet, ne jemi të detyruar të ndërtojmë një paqe të vërtetë, të cilën nuk e rrëzojnë pyetjet, sepse ajo është përftuar nga përballja, jo nga shmangia.

Prandaj, le të jemi të gatshëm për të përqafuar pyetjet, për të ecur në rrugën e tyre të pafundme dhe për të përjetuar secilin hap me përulësi, me vetëdijen se çdo pyetje është një shkallë e ngjitur në një shkallë të gjatë që s’ka mbarim.

Kur shpirti trazon veten në thellësi, pyetjet që shfaqen nuk janë të rastësishme. Ato janë si gjethe të ndryshkura që përhapen nga erërat e brendshme dhe rrëzohen mbi tokën e kujtimeve tona. Ato vijnë në çaste që nuk i kemi zgjedhur vetë, shpesh në momente qetësie të rreme, dhe ngulin rrënjë në zemrën tonë. Një pyetje e vetme, në dukje e thjeshtë, ka fuqinë të trazojë dallgët e shpirtit, të shqyejë pëlhurën e qetësisë së ndërtuar nga vjetërsia e bindjeve dhe të na zhytë në një oqean reflektimi të pafund.

Pse, vallë, nuk mund të jetojmë në paqe me veten? Sepse shpirti kërkon, kërkon më shumë se heshtje. Shpirti kërkon të prekë të panjohurën, të zbulojë shtresat e fshehta të ndjenjave të pazbuluara. Aty ku të tjerët shohin lumturi, ne shohim një enigmë të pashpjeguar, një humnerë të thellë dhe të pabesueshme. Përse ekzistojmë në këtë gjendje duale të paplotë? A është një mallkim apo një bekim? Ndoshta është një sfidë që universi na ka lënë trashëgimi, për të gjetur ndriçimin tonë të brendshëm nëpërmjet pyetjeve që asnjëherë nuk kanë për të pasur një përgjigje të plotë.

Pyetjet që na shpërbëjnë nuk janë një fatkeqësi; ato janë hapat e parë drejt të vërtetës. Çdo dyshim, çdo ndjenjë melankolie, është një zë i thellë që na kërkon të zhysim veten në errësirën e të panjohurës. Nuk është për të gjetur një zgjidhje, por për të kuptuar se jeta është një udhëtim pafund që nuk kërkon të arrijë një cak. Po aq sa deti ka dallgë, po aq edhe shpirti ynë kërkon thellësitë e tij, edhe nëse ato thellësi janë të mbushura me dhembje dhe mister.

Çdo përgjigje që gjejmë na sjell një pyetje të re, një rrugë të re të pashkelur. Jemi të mallkuar dhe të bekuar njëkohësisht nga ky cikël i pafund. Ky është në thelb kuptimi i të qenit njeri: të kërkosh një të vërtetë që nuk do ta zotërosh kurrë plotësisht. Dhe pikërisht ky kërkim i jep një shpresë të thellë jetës, edhe pse ndonjëherë ngjan e pamëshirshme. A mund të jemi ndonjëherë të plotë kur jemi të zhveshur nga pyetjet? Apo ndoshta pa to, nuk do të kishim as një shpirt të gjallë, as një rrugë për të ndjekur.

Ndërsa shkojmë përpara, pavarësisht trishtimit që pyetjet sjellin, ne fillojmë të kuptojmë se qetësia nuk është qëllimi i fundit. Përkundrazi, është udhëtimi dhe çdo valë e përplasur mbi shpirtin tonë që i jep kuptim ekzistencës sonë. Melankolia është ajo që na bën të ndiejmë më thellë, të përjetojmë me një ndjeshmëri të tillë që vetëm zemra e lënduar di të japë. Në këtë shtegim të brendshëm, ndoshta nuk do të gjejmë kurrë një përgjigje përfundimtare, por do të zbulojmë veten çdo ditë, në çdo mendim, në çdo ndjenjë të fshehur.

Një pyetje nuk është thjesht një dyshim, është një ftesë për të njohur veten tonë të vërtetë. Ajo na kthen te fillimet tona, te fëmijëria e shpirtit, kur gjithçka ishte e ndërlikuar dhe magjike. Një pyetje është një përpjekje për t’u kthyer në atë pafajësi të humbur, në atë ndjeshmëri të lashtë që jemi përpjekur ta harrojmë në rrugën e përditshme të jetës. Dhe ndoshta, në këtë rikthim, gjejmë një dritë që na drejton, një dritë që nuk kërkon të zbulojë çdo përgjigje, por që na përqafon me një ndjesi të re.

Pra, më e rëndësishmja nuk është të gjejmë përgjigje, por të mësojmë të jetojmë me pyetjet si udhëtarë të përjetshëm. Sepse në fund, pyetjet janë ato që na kujtojnë se jemi më shumë se thjesht trup; jemi mendime, jemi ndjenja, jemi mister.

....

(42)

Aty në thellësitë e një nate të gjatë, ku heshtja qëndron si një mbret i heshtur, njeriu ndalet dhe pyet veten: “Pse përpjekjet e mia duken të kota? Pse vazhdoj të këmbëngul në përpjekje, kur çdo hap duket i kotë, si një valë që përplaset në shkëmb dhe zhduket?”

Por, o shpirt i trishtuar, a nuk e sheh se përpjekjet e tua janë fara të mbjella në tokën e kohës? Një tokë që mund të duket e shterur sot, por që mban në gjirin e saj fuqinë për të çelur lule në një të nesërme që sytë e tu nuk mund ta shohin ende. Ajo që sot është dhe e thatë, mund të jetë kopsht i harlisur nesër. Në këtë qëndron misteri i madh i jetës; në këtë gjendet arsyeja pse vazhdojmë, edhe kur duket sikur jemi përballë një muri të pakapërcyeshëm.

Mendimi është një zjarr që të djeg dhe të ndriçon, por është edhe një peshë që rëndon në shpirt. Ne jemi krijesa të ndërtuara nga kontraditat: dashuria dhe frika, drita dhe errësira, shpresa dhe dyshimi. Në çdo përpjekje tonën, ka një luftë të brendshme mes këtyre poleve të kundërta. Shpesh, mendojmë se përpjekjet tona janë të vogla, të pavlera në madhështinë e gjithësisë, por harrojmë se edhe pikëzat më të vogla të ujit mund të krijojnë lumenj të fuqishëm.

Ne jemi farë që mbillet nga përjetësia dhe rritet për të çuar përpara një të vërtetë që ndoshta nuk do ta njohim kurrë plotësisht. Çdo përpjekje, çdo mundim, është një akt besimi, një sakrificë e heshtur në tempullin e ekzistencës. A nuk është vetë ndjenja e përpjekjes një dëshmi e kësaj fuqie të pashpjegueshme që na shtyn përpara, edhe kur mendja jep arsyet për të ndaluar?

Përpjekja jonë është dashuri e fshehur për të panjohurën. Ne vazhdojmë sepse shpirti ynë e di se diku, në një kohë dhe vend që nuk i përket kësaj bote, çdo sakrificë do të shpaloset si një lule në agim. Dhe në atë çast, do të kuptojmë se asgjë nuk ka qenë e kotë; çdo hap ka qenë një notë e bukur në simfoninë e jetës.

Jeta është e shkurtër, e vërtetë. Por a nuk është ky një shkak më i madh për të vazhduar? Të luftosh jo për të fituar, por për të kuptuar, për të përjetuar, për të ndjerë. Përpjekjet tona janë thirrja jonë për t’u dëgjuar, për të mos u zhdukur pa lënë gjurmë. Ne jemi si yjet që shkëlqejnë në errësirë, edhe pse e dinë që ndoshta asnjë sy nuk do t’i shohë kurrë. Gjithsesi, ata ndriçojnë, sepse shkëlqimi i tyre është natyra e tyre, një nevojë që lind nga brendësia e tyre.

Shpirti i njeriut, me gjithë ngarkesat e tij, është një pasqyrë ku universi reflekton dashurinë e vet. Çdo përpjekje e jotja, çdo betejë e heshtur, është një shprehje e kësaj dashurie. Asgjë nuk është e kotë, nëse ti zgjedh të shohësh përtej së dukshmes. Prandaj, o shpirt i guximshëm, vazhdo të luftosh, mbill farat e tua, edhe nëse sot nuk e sheh kopshtin që do të çelë nesër.

....

(43)

Rrugët e ndryshme të jetës përcaktojnë identitetin tonë.

Kur qetësia përqafon shpirtrat e lodhur në çastet kur bie në tokë nga pesha e sprovave të jetës, ndodh që njeriu të përballet me pyetjen e lashtë: Pse ka aq shumë rrugë, kur fundi është gjithmonë një i vetëm? Dhe ndërsa heshtja përreth zbrazet nga zërat e përditshmërisë, mendja fillon një udhëtim të gjatë dhe të përvuajtur për të gjetur kuptimin e këtij misteri të përhershëm.

Gjithë jetën kalojmë në kërkim të një përgjigjeje, duke kaluar nëpër rrugë të ndryshme që na tërheqin me premtime të reja e horizonte të panjohura. Secila rrugë është një mik i ri, një udhëheqës i qetë që na merr përdore dhe na çon drejt thellësive të vetes sonë. Secila rrugë ka zëra që na flasin për vlerat dhe mëkatet, për ëndrrat dhe pengesat, për frikën dhe guximin. Çdo hap në këto rrugë mbart një histori të pashkruar, një shans për të kuptuar më mirë veten, për të parë se ku shtrihen kufijtë e shpirtit dhe deri ku mund të shkojë fuqia e zemrës.

A është rruga një mësues që shfaqet për të na dhuruar mençurinë e saj? Apo është thjesht një iluzion, një lojë e fatit që na mban të zënë deri sa të arrijmë te fundi, që me ngadalë afrohet si një horizont i zymtë? Sa herë që kemi ndjerë trishtim dhe vetmi, sa herë që kemi ndaluar në një udhëkryq, duke mos ditur nga të shkojmë, e kemi pyetur veten nëse rruga në të cilën ndodhemi është vërtet e duhura. Por ndoshta këto pyetje nuk janë thjesht për të gjetur drejtimin e duhur, por për të gjetur më shumë të vërtetën tonë.

Sepse çdo rrugë na mëson diçka që vetë fundi nuk mundet. Çdo udhë na shpalos një pjesë të vetes që nuk e kishim njohur më parë. Në kthesat e saj të befta, në pengesat e saj të papritura, ne mësojmë për durimin dhe faljen, për humbjen dhe shpresën, për ndriçimin që lind nga vuajtja dhe për fuqinë që buron nga brendësia jonë. Një fund i thjeshtë, një destinacion i vetëm, nuk e ka fuqinë të na japë gjithë këto përvoja, nuk e ka luksin të na ngjyejë me gjithë këto ngjyra të jetës që na pasurojnë shpirtin e të na japin një kuptim të thellë mbi ekzistencën.

E vërteta është se çdo rrugë është një pasqyrë. Një pasqyrë e shpirtit tonë të përhershëm që na shikon në sy dhe na flet në gjuhën e së shkuarës sonë, të përjetimeve tona, të gabimeve dhe triumfeve tona. Çdo rrugë, me gjithë dhembjen dhe gëzimin e saj, bëhet një fije e mendimeve tona, një fije e kujtimeve tona, një fije që ndërton të tashmen tonë. Dhe ndoshta, në fund, është e vetmja gjë që mbetet pas – kujtimi i atyre rrugëve që na kanë ndryshuar, që na kanë bërë ata që jemi.

Ashtu si shiu që bie mbi tokë, edhe ne lëmë gjurmët tona në këtë jetë, nëpër rrugë të ndryshme që prekin të tjerët dhe ndoshta ndihmojnë të udhëheqin ata që vijnë pas nesh. Dhe ndoshta kjo është një nga misteret më të mëdha të ekzistencës: se rrugët nuk ekzistojnë vetëm për ne, por për të gjithë ata që do të kalojnë mbi të njëjtat gurë, të ecin mbi të njëjtat lëndina dhe të marrin frymë nga i njëjti ajër. Fundi mund të jetë i vetëm për secilin nga ne, por rrugët tona janë një udhëtim kolektiv, një udhëtim që zgjerohet dhe përtëritet çdo ditë me kalimin e brezave.

Prandaj, kur arrijmë në fund, e kuptojmë se nuk ishim vetëm duke ndjekur një rrugë, por ishim duke ndërtuar atë rrugë. Në çdo hap të bërë, në çdo zgjedhje të marrë, kemi formësuar rrugën që të tjerët do të ecin pas nesh, dhe kështu kuptojmë se fundi nuk është thjesht një pikë përfundimtare, por një fillim i ri për ata që do të ndjekin pas.

Kështu, ne vazhdojmë, të pashuar, të udhëhequr nga dëshira për të përjetuar gjithçka që rruga na dhuron, për të ndjerë çdo emocion dhe për të zbuluar çdo të fshehtë. Sepse çdo rrugë na mëson diçka që vetë fundi nuk mundet.

Në pafundësinë e rrugëve që zgjasin para nesh, ku çdo hap duket se na afron pak më shumë me fundin, shpesh harrojmë se vlera nuk qëndron në mbërritje, por në udhëtimin vetë. Çdo rrugë, me të gjitha shtigjet e fshehura dhe të pashkelura, përmban në vetvete një premtim të padukshëm, një dhuratë që zbulohet vetëm kur kemi guximin të ecim përmes saj, pa frikë dhe pa hezitim. Kështu, udhëtimi ynë bëhet një akt i thellë vetëzbulimi, ku çdo kthesë dhe ndalesë na çon më afër thelbit të qenies sonë.

Në këto rrugë, takojmë jo vetëm përvojat e veta, por edhe të tjerët që shfaqen për një çast, për të na dhuruar një fragment të tyre, një ndjesi apo një kujtim që do të ruajmë për gjithë jetën. Shpesh, këta njerëz janë pasqyrat e vetes sonë, figura që na pasqyrojnë çfarë nuk mund të shohim vetë. Një buzëqeshje e lehtë, një vështrim i humbur, një histori e ndarë në një natë të qetë janë ato që na kujtojnë se nuk jemi vetëm në këtë udhëtim. Në çdo takim, në çdo ndarje, mësojmë diçka që vetëm rruga mund të na japë – kuptojmë se rrugët tona janë të ndërlidhura, të ndërthurura, dhe se udhëtimi i secilit bëhet një kapitull në historinë e përgjithshme të njerëzimit.

Gjithashtu, janë momentet e humbjes dhe zhgënjimit që shpesh përbëjnë çelësin e të kuptuarit. Ndodh që ndalemi në mes të një rruge, të lodhur e të përhumbur, duke ndjerë peshën e botës në supe. Është pikërisht në ato çaste kur ne pyesim veten pse të ecim më tej, pse të shpresojmë kur horizonti duket aq i largët dhe i paqartë. Por, thellë në atë dhembje, ndjejmë një fuqi të re, një zë të brendshëm që na thotë se çdo pengesë është një gur themeli i fortësisë sonë, dhe çdo rrugë që duket e zbrazët është një mundësi për të ndërtuar një kuptim të ri të vetes.

Çdo rrugë, në fund, është një akt i përuljes ndaj misterit të ekzistencës. Ajo na kujton se, sado të fortë apo të mençur të jemi, ka gjithmonë diçka që nuk mund ta kontrollojmë, diçka që na sfidon e na mëson për thjeshtësinë dhe përkohshmërinë tonë. Rrugët nuk janë të përsosura; janë të mbushura me çarje, me gurë, me shtigje që nganjëherë na ngatërrojnë, por ato janë gjithashtu të ndritshme me bukurinë e tyre të papritur dhe përvojat që na japin.

Në përballjet e fundit, në fund të udhës, nuk është rëndësia e asaj që kemi arritur apo humbur, por e asaj që kemi zbuluar dhe përjetuar. Sepse rrugët na japin jo vetëm një destinacion, por një arsye për të dashur jetën, për të çmuar çdo moment si një frymëmarrje e çmuar që na jep guxim për të vazhduar.

Në fund, gjithë ky udhëtim i jetës, me të gjitha rrugët që marrim e që lëmë pas, mund të përmblidhet në një të vërtetë të vetme: Rruga është mësuesi ynë më i mirë, dhe çdo hap që hedhim është një fjalë në libër të shpirtit që nuk shkruhet, por lexohet nga thellësia e jetës sonë.

....

(44)

Pse vallë njeriu ngrihet mbi hirin e ditëve që i digjen në heshtje, me duar të zgjatura drejt përjetësisë, duke kërkuar një përkëdhelje të pavdekshme në kohë? A nuk është e çuditshme që ne, bij të pluhurit dhe të erës, në çdo frymëmarrje të kërkojmë një përjetësi që nuk është veçse një mirazh, një horizont i largët që shkrihet sapo i afrohemi? Dhe përsëri, në këtë përpjekje të përjetshme, ne gjejmë kuptimin e qenies sonë të thyeshme.

Shpirti i njeriut, i etur për të pafundmen, është sikur të kërkojë një yll në qiellin e natës dhe, kur e gjen, të kuptojë se ylli është larg, në thellësitë e një errësire të përjetshme. Sa më shumë që njeriu dëshiron ta prekë atë yll, aq më shumë kupton se ky është një udhëtim i pafundmë, një shteg pa kthim. Por ç'do të thotë kjo për ne? Ç’do të thotë kjo për çastet e thjeshta të jetës sonë, për buzëqeshjet e thyera dhe për mallin që lëviz pa fjalë brenda zemrës sonë?

E vërteta është se njeriu, në kërkimin e tij të përjetshëm për përjetësinë, zbulon se nuk është përjetësia ajo që i jep kuptim jetës, por është përkohshmëria e çdo çasti që e bën çdo frymëmarrje kaq të çmuar. Jeta është si një poezi e shkurtër, një strofë e ndjeshme e kapur në një fragment kohe, një lule që lulëzon për një çast dhe vdes po aq lehtë. Dhe ndoshta, pikërisht sepse gjithçka është kalimtare, sepse çdo gjë që duam është e përkohshme, bëhemi të aftë të duam më thellë, të jetojmë më sinqerisht, të ndjejmë më fuqishëm.

Në fund, çdo përpjekje për të kapur përjetësinë është një përpjekje për të kapur vetveten. Ne kërkojmë të shtrëngojmë në pëllëmbën e dorës çdo çast, sepse kemi frikë nga humbja e tij, kemi frikë se mos ai çast na ikën dhe me të ikën edhe një pjesë e shpirtit tonë. Por a nuk është kjo vetë jeta? Një kalim i përhershëm, një vallëzim i përhumbur ndërmjet kujtimeve dhe shpresave të paqarta? Kërkimi për përjetësinë nuk është veçse një mënyrë për të veshur çastin me një peshë më të madhe, për të kuptuar se çdo çast është i shenjtë, se çdo gjurmë është e përjetshme për aq sa ne i japim vlerën e përjetshme.

Ndoshta, njeriu është krijuar që të jetojë midis së përkohshmes dhe së përjetshmes; të përqafojë një çast si të ishte i fundit dhe ta kujtojë atë si të ishte i pari. Dhe kështu, jeta bëhet një harmoni e përjetësisë së mendimit dhe përkohshmërisë së ndjenjave; një poezi e shkruar në rërën e kohës, ku çdo valë e oqeanit sjell një varg të ri dhe largon të vjetrin.

Ah, si mund ta përqafojmë këtë dhuratë që na është dhënë, këtë dhuratë që quhet jetë, pa u humbur në frikën e së ardhmes, pa u mbajtur pas iluzionit të së përjetshmes? Ajo që na jep kuptim është prania jonë e plotë në çastin e tashëm, ai çast që i mbush të gjitha dimensionet e shpirtit me dritën dhe hijen e tij. Mbase pikërisht për këtë arsye na është dhënë e përkohshmja – që të mos kërkojmë pafundësinë përtej nesh, por brenda nesh, në qetësinë dhe brishtësinë e çdo frymëmarrjeje.

Dhe kështu, njeriu mëson të kërkojë përjetësinë jo në monumentet e gurta apo në ëndrrat e pafundme, por në përulësinë e jetës së përditshme – në një fjalë të thjeshtë, në një buzëqeshje të ngrohtë, në një përqafim të papritur. Ai mëson se nuk është përjetësia që na shpëton nga harresa, por është dashuria që ne japim, kujdesi që shprehim dhe gëzimi që ndajmë me njëri-tjetrin.

Përfundimisht, kur çdo gjë të përfundojë dhe ne të jemi veç kujtime të largëta në mendjet e atyre që vijnë pas nesh, do të jetë përkorja jonë ajo që i ka dhënë dritë përjetësisë së shpirtit. Sepse përjetësia është një iluzion, dhe prandaj çdo çast është një dhuratë.

....

(45)

Pasqyra e vetmisë

Pse ne vuajmë nga vetmia, kur bota është kaq e mbushur me njerëz? Pse ecim mes turmave, ndjejmë praninë e qindra frymëmarrjeve të tjera përreth nesh, dëgjojmë zërat që buçasin, të hareshëm ose të trishtuar, dhe përsëri ndiejmë boshllëk? Në fund të çdo rruge të populluar, në qetësinë e dhomës ku dritat kanë fikur zhurmat dhe ku vetëm mendimet tona ftojnë të banojnë brenda nesh, përballë nesh mbetet vetëm një fytyrë – fytyra jonë. Vetmia është pasqyra ku shfaqet fytyra jonë e vërtetë.

Në vetmi ne zbulojmë thelbin e shpirtit tonë, atë pjesë të paepur dhe të zhveshur që zakonisht e fshehim pas maskave të përditshme. Në heshtjen e saj të frikshme, vetmia është një thirrje drejt brendësisë sonë më të thellë, një udhëtim përmes labirinteve të ndërgjegjes. Është ajo dritë e zbehtë që na çon drejt njohjes më të thellë, drejt asaj që shpesh kërkojmë të fshehim. Vetëm në heshtjen e kësaj pasqyre shohim vetëdijen e një shpirti që kërkon të gjejë kuptim, të kapet pas një gjurmë të vogël të përkatësisë në një botë të madhe dhe të trazuar.

Por përse ka kaq dhimbje në këtë zbulim? Mos është ndoshta sepse kjo fytyrë e vërtetë nuk është ashtu siç dëshironim të ishte? Sepse në të shohim mungesën, pasigurinë, frikën, të gjitha ato hijet që qëndrojnë të fshehura në thellësitë tona? Në këtë pasqyrë, nuk ka askënd tjetër përveç nesh, nuk ka fjalë për të na mbështetur, nuk ka përqafim që na ngroh shpirtin, nuk ka iluzion që të mbush boshllëkun. Vetmia na tregon se jemi të pambrojtur përballë vetes, se asgjë nga ajo që është e jashtme nuk mund të plotësojë zbrazëtinë e brendshme.

Por në këtë zbrazëti qëndron edhe çlirimi. Sepse vetëm duke pranuar vetminë, duke u përballur me të pa frikë, ne arrijmë të njohim peshën e vërtetë të shpirtit tonë. Vetmia është një thirrje për të mësuar të duam veten, të pranojmë çdo çarje, çdo të metë, çdo pikëllim që na përbën. Është ftesa për të qenë të sinqertë me veten, për të parë përtej imazhit të përkryer që shpesh mundohemi të ndërtojmë për t'u pranuar nga të tjerët. Ndonjëherë, ne duhet të humbasim veten në vetminë më të thellë, për të kuptuar se çfarë është me të vërtetë e rëndësishme, çfarë dhe cili është thelbi që na bën ata që jemi.

Vetmia na mëson se nuk mund të ndërtojmë lidhje të vërteta me të tjerët pa u lidhur më parë me veten tonë. Nuk mund të kërkojmë dashurinë nga të tjerët, nëse nuk e kemi ushqyer këtë dashuri në zemrën tonë. Njerëzit janë të prirur për të kërkuar shpëtim jashtë vetes, për të besuar se dikush tjetër do t'i plotësojë, do t'i mbushë atë zbrazëtinë e brendshme. Por çdo marrëdhënie që ndërtojmë mbi këtë boshllëk, përfundon duke u thyer, sepse nuk mund të mbajë peshën e pritshmërive tona. Vetmia është ajo që na shtyn të gjejmë forcën brenda vetes, të ndërtojmë një bazë të fortë mbi të cilën çdo lidhje tjetër mund të ngrihet e të lulëzojë.

Kur fillojmë të shohim vetminë jo si një armike, por si një aleate, kuptojmë se ajo është mësuesja më e madhe e jetës. Na mëson durimin për të pritur, për të pranuar veten pa kushte, për të ndier çdo ndjenjë që na vjen, qoftë gëzim, dhimbje, shpresë apo dëshpërim. Nëpërmjet vetmisë, zbulojmë se jemi shumë më të thellë se sa mendonim, se brenda nesh fshihet një botë e pafund që nuk ka nevojë për miratimin e askujt për të ekzistuar.

Dhe kështu, kur përqafon vetminë, një ndjenjë e re lirie lind brenda teje. Kupton që nuk ke më nevojë të mbash maska për të fituar pranimin e të tjerëve. Çdo rrahje zemre, çdo frymëmarrje, bëhet një akt rebelimi ndaj frikës nga vetja. E kupton që në fund të fundit, je vetvetja – i/e plotë, i/e papërkryer, por autentik/e.

Pra, pse ne vuajmë nga vetmia, kur bota është kaq e mbushur me njerëz? Sepse ndoshta, për herë të parë, ajo pasqyrë na jep pamjen më të vërtetë që kemi – një shpirt që kërkon të kuptojë, një zemër që kërkon të jetë e lirë. Vetmia na zbulon atë që vërtetë jemi. Dhe vetëm atëherë kur e njohim dhe e pranojmë atë vetvete të zhveshur, vetëm atëherë, kur të jemi në paqe me atë pasqyrë të ftohtë, ne jemi të lirë të lidhemi me botën jo për të plotësuar një boshllëk, por për të ndarë pasurinë e shpirtit tonë me të tjerët.

.....

(46)

Pse disa sprova na thyejnë, ndërsa të tjera na kalisin?

A është vallë shpirti një arenë e pafundme lufte, një hapësirë ku dallgët e dhembjes përplasen, dhe ne jemi aty, duke kërkuar një dritë, një shkëndijë të vogël që të na japë kuptim? A mund të matet forca e një njeriu me sa shumë ka qëndruar përballë dallgëve të fatit, apo me sa herë është ringritur, i lodhur, i përgjakur, i thyer, por jo i humbur?

Sprovat… Ah, ato janë skulptorë të padukshëm që punojnë mbi ne, si një mjeshtër i madh që përplas daltën mbi gurin e fortë. Sprovat janë ato goditje të papritura që të zgjohen në mes të natës, të ftojnë në një dialog të heshtur me shpirtin, dhe të bëjnë të pyesësh: kush jam unë në të vërtetë, në thelb? A janë plagët e mia, humbjet e mia, pendimet e mia, ato që më përkufizojnë?

Ka sprova që të shkatërrojnë, që të rrënojnë deri në esencë. Janë si stuhi që të marrin çdo gjë që ke ndërtuar me kujdes, duke lënë pas vetëm rrënoja të ftohta. Disa dhimbje të kapin pas shpine, të tërheqin në thellësi të errëta, dhe duket sikur nuk ka dalje, as frymë, as shpresë. E megjithatë, në atë errësirë të madhe, dikush mund të fillojë të ndiejë një pulsim të lehtë, një jehonë të vogël të diçkaje më të thellë se dhimbja vetë. Ndoshta është fryma e qëndrueshmërisë që, e fjetur për shumë kohë, fillon të zgjohet.

Por ka dhe sprova të tjera, ato që të japin fuqinë e një metali që kalon nëpër zjarr për t'u kthyer në diçka më të fuqishme. Këto sprova janë si plaga që lë pas një shenjë, jo për të të bërë të kujtohesh për dhembjen, por për të të treguar rrugën që ke kaluar. Janë përvojat që të formojnë me një butësi të ashpër, me një përkëdhelje që të kallë për t'u bërë më i fortë, më i qëndrueshëm. Është në atë kalitje ku shpirtit i jepet një formë e re, një formë që, ndoshta, as ti vetë nuk e kishe menduar kurrë.

Kush na bën të qëndrojmë përballë këtyre sprovave? Është ndoshta një zë i brendshëm, një dëshirë për të gjetur një kuptim, për të gdhendur një shenjë në këtë botë që shpesh na duket e ftohtë e pa kuptim. E në këtë kërkim, në këtë përballje me sprovat, që njeriu fillon të kuptojë se forca nuk është mungesa e frikës, as mosndjeshmëria ndaj dhembjes, por është aftësia për të qëndruar, për të parë çdo plagë si një vijë që formon hartën e jetës së tij.

Në fund, çdo sprovë na mëson diçka. Ndonjëherë, mësimet janë të thjeshta: durimi, falja, përulësia. Herë të tjera janë më të ndërlikuara, të mbështjella me mister dhe enigma, duke na lënë të habitur për vite të tëra, derisa një ditë, si në një zbulesë të papritur, gjithçka bëhet e qartë. Dhe në atë çast, ne kuptojmë se nuk është bota që ka ndryshuar, por shpirti ynë që ka marrë një formë të re, më të thellë.

Pra, ndoshta sprovat janë si ai skulptori i madh që, me çdo goditje të tij, na kalit, na shkatërron dhe na rindërton, për të nxjerrë në dritë thelbin tonë më të vërtetë. Çdo e çarë, çdo rrudhë, çdo plagë, është dëshmia e një beteje të fituar, e një bote të brendshme të rritur dhe të pasuruar.

Dhe kështu, në heshtjen e thellë të natës, kur jemi vetëm me mendimet tona, ndoshta na mbetet të falënderojmë për sprovat që na kanë ndërtuar, për dhembjet që na kanë dhënë fuqi, dhe për rrugët që, edhe pse të dhimbshme, na kanë çuar drejt vetvetes, drejt një kuptimi më të thellë dhe më të lartë të asaj çka do të thotë të jesh njeri.

....

(47)

Pse dashuria dhe dhimbja ecin krah për krah, si binjakë të pandarë? Kjo është pyetja që zbret në thellësitë e shpirtit, duke prekur fijet më të brishta e më të fshehta të ekzistencës sonë. Dashuria, ky zjarr që djeg me një zjarrmi të paepur, lind në ne si një thirrje e fortë e brendshme, një rrjedhë e ngrohtë që na fton të zgjerojmë kufijtë e zemrës. Por si ndodh që, sapo e ndjejmë ngrohtësinë e saj, na ndjek hija e dhimbjes? Një hije që nuk largohet, një plagë që, edhe nëse shërohet, mbetet një kujtesë e përhershme e çfarëdo ndjenje që kemi përjetuar.

A është dhimbja ndëshkimi ynë për guximin për të dashuruar? Apo ndoshta, ajo është shpërblimi i heshtur që na e bën dashurinë të vërtetë, të plotë, të thellë? Sikur dashuria të ishte pa dhimbje, ndoshta do të shndërrohej në një ndjenjë të sipërfaqshme, një lule që lulëzon shpejt, por thahet pa lënë gjurmë. Është dhimbja që i jep kuptim çdo fjale, çdo prekje, çdo ndarjeje, çdo kthimi. Pa këtë hije të hidhur, si do të mësonim vlerën e vërtetë të asaj që humbasim dhe të asaj që ruajmë në kujtimet tona?

Në thelb të gjithë këtij misteri, ndoshta dashuria dhe dhimbja janë dy fytyrat e së njëjtës monedhë – një paradoks që ekziston për të na kujtuar se në botën e ndjenjave nuk ka rregulla të thjeshta, as udhë të qarta. Aty ku dashuria nis të lulëzojë, dhimbja shpesh vjen si një rrënjë e hidhur që e ushqen atë, që e bën të qëndrueshme dhe të vërtetë. Ashtu si hëna që nuk mund të ekzistojë pa natën, edhe dashuria nuk mund të qëndrojë pa pranuar dhimbjen si shoqen e saj të pandarë.

Shpeshherë në jetë, mundohemi ta shmangim dhimbjen; i ngremë mure zemrës sonë, mure të larta, të forta, me shpresën se do të jemi të mbrojtur. Por ironia është se, në këto përpjekje për t’u mbrojtur nga dhimbja, ne vetë izolohemi nga dashuria. Muret që ndërtojmë për të shmangur lëndimet, shpesh bëhen burgjet që na pengojnë të ndiejmë gëzimin e dashurisë së vërtetë. Dhe kështu jetojmë në një gjendje të përjetshme paqëndrueshmërie – të mbyllur në vetminë tonë, të etur për një prekje, për një fjalë, për një përqafim që të na shkatërrojë muret dhe të na lërë të brishtë, të ndjeshëm, të vërtetë.

Por ndoshta brishtësia është një bekim i fshehur. Të duash, edhe kur di që dhimbja mund të vijë, është akti më i guximshëm që mund të bëjmë. Të jesh i gatshëm të hapësh zemrën, të japësh shpirtin, edhe kur e di se një ditë ndoshta do të duhet ta mbledhësh veten nga pluhuri, është një shenjë e madhështisë së shpirtit njerëzor. Sepse dhimbja që përjetojmë nga dashuria nuk është asgjë tjetër veçse një reflektim i thellësisë së asaj që kemi ndjerë, i intensitetit të gjurmës që kemi lënë në jetët e të tjerëve.

Në këtë lojë të dhimbshme dhe të bukur, ndoshta mësojmë një të vërtetë të heshtur: dashuria dhe dhimbja janë mësuesit tanë më të mëdhenj. Ato na mësojnë për ndjeshmërinë, për sakrificën, për dhembshurinë, për atë se çfarë do të thotë të jesh i gjallë, të jesh plotësisht i pranishëm në çdo moment. Të duash pa frikë, të prishësh muret e ftohta, të jesh i gatshëm të rrënohesh dhe të ringrihesh, kjo është forca që dhimbja dhe dashuria na japin. Ato na çojnë në thellësitë ku zbulojmë një pjesë të vetes që nuk e kishim njohur më parë.

A është kjo, pra, arsyeja pse dashuria dhe dhimbja ecin krah për krah? Sepse vetëm përmes kësaj bashkëshoqërie të hidhur e të ëmbël, zbulojmë se jeta është një udhëtim i ndërlikuar i mbushur me kontraste të papajtueshme, që ekzistojnë vetëm për të na mësuar rëndësinë e çdo momenti, të çdo ndjenje. Sepse dashuria, kur është e plotë, kur është e vërtetë, mbart me vete fuqinë për të shëruar dhe për të lënduar. Dhe kështu, ecim përpara, të ndjekur nga dy binjakët e pandarë, që na mbajnë të zgjuar në udhëtimin e pafund të shpirtit njerëzor.

....

Koha e Shpirtit

Koha, kjo gardiane e padukshme që mat rrugën e jetës, është një iluzion që na kap në kurthin e përjetimeve tona. Ajo rrëshqet si uji në gurët e lumenjve kur ne jemi të lumtur, kur zemrat tona kërcejnë me ritmin e jetës, kur shpirtrat tanë çelin si lulet në pranverë. Por, në ato çaste kur vuajtjet vishen si hije, koha zgjatet, si të donte të na lëndonte më tej, si të donte të përdridhej në brendinë tonë të vrarë, duke na mbyllur në kafazin e dhimbjes së pafund.

E pyes veten shpesh, në momente të qeta dhe të ndritshme të vetmisë, nëse koha është vërtet një masë, apo thjesht një reflektim i botës së brendshme të qenies sonë. Pse vallë, kur zemra na rreh në harmoni me gjithësinë, kur gjithçka përreth është e ngrohtë, e butë dhe e qetë, orët fluturojnë si zogjtë që kurrë nuk kthehen? Dhe pastaj, në atë rrëfim të pashmangshëm të vuajtjes, pse koha ndalet, sikur të vështronte me kureshtje sesi ne digjemi nën peshën e plagëve tona?

Mbase, sekreti qëndron në atë që koha nuk është tjetër veçse një refleksion i zemrave tona, një pasqyrë e asaj që ndjejmë e përjetojmë. Kur jemi të lumtur, shpirti jonë rrjedh me dritë, gjithçka zgjerohet dhe zgjeron, dhe kështu koha rrezaton një lloj rrjedhshmërie të çuditshme e të pafundme, që na i lëviz ngjarjet pa i mbajtur dot në kujtesë. Në këto çaste, ndoshta harrojmë të numërojmë sekondat, sepse nuk na mbetet asnjë kohë për të menduar për kohën, për ne ajo thjesht nuk ekziston. Lumturia na verbon, duke e shkrirë çdo çast në një të tërë pa fillim e pa fund.

Por kur jemi në dhimbje, çdo frymëmarrje është një krim i heshtur, një plagë që çan lëkurën e jetës. Dhe, si rrjedhojë, koha merr formën e një mostre të ngadalësuar, që zvarritet në shpirtin tonë si rëra e një sahati të thyer. Në dhimbje, çdo sekondë ka një peshë që bie si një çekiç mbi shpirtin e ndjeshëm, duke ngulitur kujtime të hidhura, duke lënë vraga në zemër. Çdo minutë është e tejzgjatur, si një kujtesë e pamëshirshme e përjetimeve që s’duam t’i kemi, një zjarr i ngadalshëm që nuk pushon së lënguari.

Në fund të fundit, koha është një ndjesi, një trillim që e ndërtojmë për të dhënë një kuptim në kaosin e brendshëm. Ajo është e përkushtuar të na shoqërojë në çdo hap, në çdo ritëm të shpirtit tonë, pa na falur asnjëherë atë që ne kërkojmë më shumë: një ekuilibër. Është si një valë e pashmangshme që herë na ngrit e herë na fundos, një partner i heshtur që ndjek çdo hap tonin, një reflektim i thellësive tona të brendshme, një bashkëudhëtar që na kujton se lumturia dhe dhimbja janë të dyja pjesë e rrugëtimit të të qenit gjallë.

Dhe ndoshta, pikërisht këtu fshihet mësimi më i madh: të pranojmë se koha nuk është një armik për të cilin duhet të luftojmë. Nuk është as një mik që të na ngushëllojë gjithmonë. Ajo është një pasqyrë e gjendjes sonë shpirtërore, një reflektim i mendimeve tona të brendshme, që na sfidon të shikojmë përtej çasteve të lumturisë e dhimbjes, për të kuptuar se secila është një çast i përkohshëm në një oqean të pafund.

Koha ikën më shpejt kur jemi të lumtur sepse harrojmë të ekzistojmë në përmasat e saj, dhe zvarritet kur jemi të trishtuar sepse secila sekondë bëhet një barrë që duhet të mbajmë mbi shpinë. Ajo na shtyn të kërkojmë kuptimin në çdo minutë të shpërhapur në jetë, na mëson durimin, na përgatit për humbjet dhe për fitoret, na kujton se gjithçka është kalimtare, dhe se përtej kohës, qëndron përjetësia e shpirtit tonë, një shpirt që kërkon pa pushim qetësinë e vërtetë dhe një kuptim që nuk mund të ndalohet as nga koha vetë.

....

Pse disa plagë nuk shërohen kurrë, edhe pse vitet kalojnë? Pse ca kujtime, si hija e një mali të thellë në zemrën tonë, mbesin aty, duke gdhendur një portret të ftohtë, të palëvizshëm, që as koha, as gëzimi nuk e zhbën?

Sepse disa plagë janë ato copëza të errëta që, përmes dhimbjes, na formësojnë shpirtin. Ato janë mësuesit tanë të heshtur, shoqërues të palëkundur të ecjes sonë të përditshme nëpër labirintet e jetës. Nuk janë aty për të na dënuar, por për të na ndihmuar të kuptojmë thellësinë e qenies tonë, brishtësinë dhe madhështinë e çdo momenti që frymojmë, çdo kujtim që na viziton.

Ka plagë që jetojnë për të na kujtuar se dhimbja është pjesë e udhëtimit. Ato janë si shenjat në lëkurën e drurit të vjetër: një histori e skalitur nga koha dhe shiu, nga era dhe dielli. Ato shenja janë kujtimet e përjetimeve të forta që njëherë na kanë përvëluar me flakën e tyre dhe që tani qëndrojnë si vepra arti, si dëshmi e asaj që kemi kaluar.

Në secilën plagë, në secilin rrëfim të dhimbshëm, ndoshta ka një copëz urtësie të fshehur që pret të zbulohet. Përmes kësaj dhimbjeje, mësojmë për fuqinë e durimit, për madhështinë e shpresës dhe për artin e të vazhduarit përpara, pavarësisht se çfarë kemi lënë pas. Dhimbja e një plage që nuk shërohet të mëson për kalueshmërinë e çdo gjëje, për fragjilitetin e lidhjeve dhe për forcën e mendjes njerëzore që lufton për të jetuar edhe kur dhemb.

Disa plagë nuk shërohen sepse ato nuk janë krijuar për t'u shëruar. Ato janë pengesat e shpirtit që na sfidojnë të bëhemi më të butë, më të mençur, më të fortë. Janë kujtuesit e heshtur që nuk duhet të harrojmë se asgjë nuk na përket përjetësisht, as qetësia e shpirtit dhe as dhembja. Dhe në këtë dhimbje, në këtë plagë që na duket e përhershme, gjejmë një lloj ngushëllimi të heshtur, një ndjenjë të çuditshme pajtimi me jetën dhe me veten.

Kjo ndoshta është arsyeja pse disa plagë mbeten të hapura—sepse në to zbulojmë brendinë tonë të pastër, të zhveshur nga iluzionet e lumturisë së përhershme. Në thellësinë e tyre, ato plagë fshijnë vello të të gjitha premtimeve të rreme dhe na sjellin para të vërtetave të pafshehura, të ashpra, por të domosdoshme. Ato na japin mundësinë të kuptojmë se nuk ka rritje pa dhimbje, se nuk ka dashuri pa humbje, se nuk ka jetë pa shuarje të përkohshme të shpresës.

Pra, mos u largo nga plagët e tua. Mos i mbyll ato dhunshëm, duke shtyrë veten të harrosh. Mëso t'i përqafosh, t'i pranon, sepse në pranimin e dhimbjes fshihet çlirimi i shpirtit. Ndërsa kalon koha, ato plagë bëhen pjesë e natyrës tënde, të shndërruara në rrugët e mësimit të heshtur që jeta të ka falur.

Dhe ndoshta, një ditë, në atë qetësi të thellë që lind nga pranimi i dhimbjes, do të kuptosh se plagët nuk ishin dënim, por dhurata më e vyer që jeta të ka dhënë. Ato të dhanë forcën për të dashur, guximin për të vazhduar dhe urtësinë për të kuptuar vetveten.

....

(51)

Në Kërkim të paqes që na humbet mes duarve

Pse kërkojmë paqen e brendshme, atë dritë të fshehur thellë nën peshën e mendimeve që shfaqen si mjegull mbi mendjen tonë? Ndoshta, sepse në qetësinë e saj shohim shpresën që nuk shuhet kurrë, atë qetësi që, edhe pse e largët, ngjan si një fanar që valëzon mbi oqeanin e trazuar të shpirtit.

Paqja e brendshme nuk është një destinacion ku mund të ndalemi e të themi, “Ja ku arrita, më në fund!”; është si një lule që lulëzon në çastin më të papritur, në atë mëngjes të heshtur kur dielli ngrihet mbi botën e fjetur dhe jeta rifillon në qetësi, pa bujë. E tillë është paqja, një copëz kohe e çmuar që nuk mbahet në grusht, që nuk mposhtet as me përpjekjet më të ashpra. Është një çast që kalon dhe na ngushëllon në përkohësinë e tij.

Dhe ndoshta ky është mësimi që universi na pëshpërit, se çdo përpjekje e fortë për të mbajtur diçka në duar e për të mos e lënë të ikë, bëhet burim dhimbjeje, e çdo dhimbje lind nga dëshira jonë për të kapur diçka që është vetë thelbi i lirisë. Çdo herë që ndjejmë nevojën për ta zotëruar, për ta bërë të përhershme, paqja largohet, duke na kujtuar se ajo nuk është pronë e askujt, por një prani e brishtë që kërkon t’i bindemi asaj në thjeshtësinë e vet.

Ndoshta jeta është një rrugëtim ku mësimi më i vështirë është pikërisht pranimi i kësaj lëvizje të përhershme, i kësaj pafuqie të njeriut për të bërë të pavdekshme ato që janë krijuar për të qenë të përkohshme. Ndaj, të gjithë ne endemi në kërkim të paqes si fëmijë që vrapojnë pas një fluture, me shpresën e kotë se mund ta kapim, por edhe me një ndjenjë çlirimi sa herë ajo i shpëton dorës sonë, duke na kujtuar se bukuria qëndron pikërisht në atë lëvizje, në atë liri që i përket vetëm natyrës së vet.

Sa herë e pyesim veten, "Pse nuk arrij ta gjej atë qetësi që më mungon?" ndoshta përgjigja gjendet pikërisht në atë pyetje të pazëshme që rri mbi ne si një re. Nuk është se paqja nuk ekziston, por shpesh e kërkojmë në një rrugë që të çon drejt mureve të ndërtuara nga iluzionet tona, nga pritshmëritë tona, nga dëshirat që nuk duan t’i binden rrymës së natyrës. Paqja vjen kur ne përpiqemi ta lëmë shpirtin të bjerë si gjethe në qetësinë e pranverës, pa drojë e pa ngurrim.

Paqja është një kthim i brendshëm, një pranverë e heshtur që ngrihet në zemër kur nuk kemi më pritje, kur çdo çast qëndron vetëm për atë që është, pa u përpjekur të bëhet diçka më shumë. Ajo është si një burim uji që rrjedh nga thellësia e tokës, e çiltër, pa kërkesa e pa qëllime, thjesht ekziston, vetëm për të dhënë qetësinë e vet në atë gjendje të paprekur. Në të njëjtën mënyrë, ne duhet të jemi të gatshëm të rrimë të heshtur, t’i bindemi zërit të brendshëm që na udhëheq drejt së panjohurës.

Në këtë jetë ku çdo gjë ka formën e vet kalimtare, a nuk është ndoshta vetë paqja një mësim për të pranuar se nuk ka asgjë të përhershme? E ndoshta, pikërisht në atë moment kur ne e pranojmë këtë të vërtetë, vjen ajo qetësi që kërkojmë, një qetësi që s’është aspak si ëndërr e largët, por një si mik i heshtur që na mban për dore në përulësi.

Kështu, në vend që të përpiqemi ta kapim me ngulm, ta mbajmë në kafaz, le ta lëmë të vijë e të largohet me flladin e vet të brishtë, duke na kujtuar se çdo ndjesi e çastit është një dhuratë, një kujtesë që na afron me esencën e jetës. Ndaj, në vend që ta kërkojmë me ankth, të mësojmë të jetojmë si ajo, si një shenjë e çlirimit të brendshëm, e natyrës që lëviz e nuk kërkon të bëhet e palëvizshme.

Sepse, siç e kemi kuptuar ndoshta thellë-thellë, paqja e brendshme nuk është një trofe për t'u mbajtur në dorë, por një prehje e përkohshme e shpirtit, një valë e lehtë që na kalon për të na kujtuar se në çdo çast që arrijmë të ndalemi dhe të dëgjojmë, mund të rizbulojmë atë që kemi humbur gjithmonë brenda vetes sonë.

....

(52)

Pse ne ndjekim ëndrrat që shpesh na duken të pamundura?

Sepse, përtej arritjes, përtej zhurmës së triumfit dhe flladit të fitores, ekziston diçka që përkufizon qënien tonë më shumë se çdo trofe apo lavdi e përkohshme. Ëndrrat janë shtegtimi i shpirtit, lëvizja e tij e pashmangshme drejt diçkaje më të lartë, një ngjitje e padukshme që nuk ka fund dhe nuk kërkon të ndalet. Në çastin kur shohim ëndrra të pamundura, ne prekemi nga fryma e vetë ekzistencës, duke ndjerë thellësinë e mundësive që na kanë ngulitur rrënjët e aspiratave brenda vetes.

A thua, ëndrrat janë rruga që na mësojnë të mos dorëzohemi, jo për hir të mbërritjes në destinacion, por për hir të betejës që shpallim kundër harresës së vetvetes. Shpirti ynë nuk është i krijuar për të heshtur, për të përfunduar në rutinën e përditshme si një liqen i qetë që s'njeh dallgë; ai kërkon rrugë, kërkon male për të ngjitur, kërkon hapësira të reja për të shpërthyer. Ky është misioni i tij i heshtur dhe i patundur, që në errësirën e sfidave të gjejë dritë të re. Një ëndërr e pamundur është një ftesë për të dalë jashtë limitit të njohur, për të shkuar përtej asaj që mendonim se ishim të aftë.

Ndonjëherë, të ndjekësh ëndrrat është si të luftosh një hije, diçka që ikën përtej kapjes së dorës, por ndonëse nuk mund të prekësh hijen, çdo hap drejt saj të transformon, të përforcon, të pasuron me një vetëdije të re dhe të shenjtë. E nëse nuk arrijmë ta zëmë kurrë atë hije, a do të thotë kjo se ishim të humbur? Apo vallë ishim duke u bërë më të fortë përmes këtij kërkimi të pambarimtë?

Njeriu ndjek ëndrrat e pamundura sepse në to fshihet fshehurazi potenciali i tij më i madh. Çdo dëshirë e zjarrtë përtej realitetit është një thirrje e shpirtit që përpiqet të zgjohet, që kërkon diçka përtej gjithçkaje që ai njeh. Është kërkimi për përmbushjen e tij, për atë që ndoshta kurrë nuk do ta përvetësojë, por që do ta përshkojë si një yll që ndriçon pa ndalur rrugëtimin.

Në fund të fundit, ndoshta nuk është qëllimi të arrijmë majën e çdo ëndrre, por të kuptojmë se në secilën përpjekje, në çdo dështim dhe ngjitje, ne jemi duke ndërtuar vetveten. Shpesh, kuptimi i vërtetë nuk qëndron në triumfin e një ideali, por në përballimin e frikës, në qëndresën përballë pasigurive që na presin në çdo kthesë të rrugës. Jemi njerëz, dhe në qenien tonë kemi mbjellë farën e diçkaje të pavdekshme, të një force që na shtyn të mos ndalemi kurrë së kërkuari.

Ndaj, kur të gjendemi përballë ëndrrave të pamundura, le të kujtojmë se ato janë dritat që na tregojnë rrugën për të ndjerë, për të jetuar, për të humbur dhe për t’u ngritur. Sepse në fund, ndoshta është e vërtetë që ndjekim ëndrrat jo për të arritur gjithmonë në to, por për të mësuar një mësim të heshtur, por të pashuar: që në rrënjët e shpirtit tonë, ekziston një fuqi e pashtershme që nuk pranon të dorëzohet.

...Ndërsa ndjekim ëndrrat e pamundura, herë pas here na kaplon një lodhje e thellë. Janë ato momente kur heshtja bëhet e rëndë, dhe mendimet zvarriten si hije të trasha që na rëndojnë zemrën. Mendimet e dështimit fillojnë të na kapërcejnë, dhe shpirti, sikur të ishte një anije e brishtë në mes të stuhisë, fillon të dridhet. Pse vazhdojmë, pse lodhemi, pse përpiqemi kaq shumë kur bota nganjëherë duket sikur është e mbyllur për ne?

E vërteta është se çdo ëndërr e pamundur që mbajmë në zemër është një fije drite që na mban gjallë. Pa të, ndoshta jeta do të ishte e qetë, por bosh, një heshtje që na thyen thellë e na lë të paplotë. Shpirti ka nevojë për sfida, për thirrje që tejkalojnë të përditshmen, që e bëjnë të zgjohet e të ndiejë diçka të pashpjegueshme. Ndonjëherë, për të shkuar drejt asaj ëndrre të madhe, kemi nevojë të zhysim këmbët në baltë, të ndiejmë peshën e dështimeve e zhgënjimeve, sepse vetëm nëpërmjet tyre mund të shfaqet e gjithë forca e shpirtit tonë.

Në çdo hap të vështirë, në çdo pengesë që na detyron të ndalemi e të rimendojmë qëllimin tonë, kemi mundësinë të shohim sa larg kemi shkuar, sa shumë jemi forcuar. Dhe nganjëherë e harrojmë, të zënë në grackën e dhimbjes, që çdo hap drejt ëndrrës, sado i dhimbshëm, na shpie më pranë vetes sonë. Në atë udhëtim të gjatë drejt diçkaje të madhe, ne mësojmë të jemi të duruar, të mësojmë të jemi të butë me vetveten, të mësojmë të kuptojmë se vlera e vërtetë qëndron në rrugëtimin që bën shpirti, jo në arritjen që e presim në fund.

E ndoshta, në një çast të papritur, kur të kemi kaluar të gjitha stuhitë dhe dëshpërimet, do të kuptojmë se nuk ishin ëndrrat ato që prisnim të arrinim, por fuqia dhe bukuria që gjetëm brenda vetes gjatë rrugës për t'i ndjekur ato. E shohim veten të përmirësuar, më të fortë, më të aftë për t’i qëndruar jetës me gjithë të papriturat e saj, dhe ndiejmë një mirënjohje që na pushton. Është mirënjohja që kemi pasur kurajën për të ëndërruar, për të ndjekur ato ëndrra të cilat të tjerët mund t’i quajnë të pamundura.

Në fund të gjithë kësaj, le të mbajmë mend një gjë të thjeshtë, por që në vetvete përmban një forcë të pamatë: ndjekja e ëndrrave nuk është vetëm një udhëtim drejt një arritjeje; është udhëtimi i shpirtit për të provuar se brenda nesh ka një dritë që nuk shuhet kurrë. Të mos dorëzohemi, sepse çdo hap na afron më shumë me atë që jemi në thelb. E, kur t’i përqafojmë ëndrrat tona, të kujtojmë se, edhe nëse nuk mbërrijmë kurrë atje ku deshëm, gjithsesi kemi fituar vetveten. Kemi gjetur fuqinë që na bën të pathyeshëm, dhe kjo, më shumë se çdo gjë tjetër, është arsyeja për të mos hequr dorë kurrë nga ëndrrat tona.

Le të vazhdojmë përpara, të guxojmë të ëndërrojmë edhe më fort, edhe më lart, sepse e vetmja gjë më e bukur se arritja e një ëndrre është guximi për të mos u ndalur kurrë për ta ndjekur atë.

.....

(53)

Peizazhi i humbur i kohës

Ka çaste, kur ndaloj dhe mendoj, sikur shikimi im kërkon të kapë në mes të një mjegulle të dendur ato kujtimet e largëta që enden në horizont, si hije që dridhen në dritën e mbrëmjes. Nëse fëmijëria është ëndrra e parajsës së humbur, atëherë rinia është fluturimi i shpejtë drejt një qielli të cilin kurrë nuk arritëm ta kuptonim. Ato vite të arta, të mbushura me zhurmën e qeshjeve, me agimet e brishta dhe netët që feksnin plot dritë yjesh, qëndrojnë tashmë të heshtura, në një hapësirë ku koha ka humbur formë e rëndësi.

Pse fëmijëria duket si një ëndërr e largët dhe rinia kalon pa u vënë re? Sepse kur jemi brenda tyre, jemi verbuar nga drita e ditëve të pafundme. Nuk kemi aftësinë të kuptojmë thellësinë e çdo çasti, të peshojmë vlerën e çdo përjetimi. Jemi të zënë me ëndrra të paqarta dhe dëshira të patretura, me një etje që nuk e dimë nga buron, duke rendur pas diçkaje që gjithmonë na ikën nga duart. A thua jemi të dënuar që t’i shikojmë këto gjëra vetëm nga larg, kur koha na ka shteruar?

Kjo largësi e kohës na dhuron atë që nuk e kishim – vetëdijen. Është një dhuratë e çuditshme, e hidhur dhe e ëmbël njëkohësisht, si një libër i vjetër, faqet e të cilit i shfletojmë duke kërkuar një pjesë të humbur të vetes. Dhe në ato faqe gjejmë kujtime, të ngjashme me peizazhe që zbulojmë kur jemi larguar prej tyre, kur dhe vetë ajri ka ndryshuar erë dhe drita është më e zbehtë. Mësimet e jetës vijnë gjithmonë vonë; kuptojmë rëndësinë e diçkaje vetëm kur ajo nuk është më, kur jemi larguar aq shumë nga ajo sa nuk mund ta prekim më.

Ah, fëmijëria dhe rinia! Si valë që përplasen në breg dhe shuhen, si era që fryn mes luleve dhe shpalos aromën e tyre për një çast të shkurtër. Një peizazh që zgjatet përpara nesh, por që nuk mund ta ndalojmë, nuk mund ta kthejmë mbrapsht. Në atë peizazh, janë të mbjella të gjitha shpresat, dështimet dhe dashuritë e brishta. Ato që ne jemi përpjekur t’i kujtojmë, por që gjithnjë na rrëshqasin ndër gishta, si rëra që tretet në ajër.

Të rritesh, të jetosh – është si të humbasësh gjithnjë diçka. E di, ndonjëherë ndjehem sikur çdo hap që hedh, çdo vit që kalon, është një largim i vogël nga vetja që kam qenë. Një kapitull që mbyllet, një ndjenjë që venitet, një dritë që fiket në fund të rrugës. Dhe kjo dhimbje e lehtë, ky mall për një jetë që nuk do të kthehet, është ajo që na bën njerëz. A thua është ky thelbi i ekzistencës, për të cilin filozofët dhe poetët janë përpjekur të shkruajnë për shekuj?

Në këtë rrugëtim, ndoshta jemi vetëm udhëtarë të humbur, që mbartim kujtime si ngarkesa të çmuara, të mbështjella me kujdes brenda zemrës sonë. Ato kujtime, të brishta dhe të bukura, janë portat tona për të kuptuar veten, për të parë përtej fasadës së të sotmes dhe për të gjetur kuptimin e kësaj lëvizjeje të pambaruar. Sepse, në fund të fundit, gjithë kjo rrugë që bëjmë, të gjitha dëshirat dhe përpjekjet, janë pjesë e një përpjekjeje për t’i dhënë jetës një shpjegim, një ndriçim në errësirën e të panjohurës.

Ndoshta, kjo është filozofia e jetës: të përpiqemi të kapim ato copëza që na përkasin, të gjejmë çfarë kuptimi ka jeta brenda tyre, ta pranojmë humbjen dhe rrjedhën e pashmangshme të kohës. Sepse, në këtë udhëtim të përkohshëm, ndoshta kuptimi i vërtetë qëndron tek mënyra se si i përjetojmë momentet, si i mbajmë kujtimet dhe si i ruajmë kujtimet e asaj jete që gjithmonë na rrëshqet nga duart.

.....

(54)

Pse disa të vërteta janë kaq të hidhura, saqë zgjedhim t’i shmangim, t’i fshehim nën heshtjen e kujdesshme të një qetësie të rreme? E vërteta, kjo fjalë që peshon si një gur i ftohtë, nganjëherë është një shpatë e mprehtë që shpërndan errësirë mbi ëndrrat tona më të bukura. Ne qëndrojmë përballë saj, të zhveshur nga iluzionet, dhe befas na duket se bota nuk është më po ajo që kishim njohur; gjithçka merr një hije të re, një gjurmë të pazakontë dhe të frikshme.

Në thelb, e vërteta nuk është thjesht një pasqyrë ku shfaqemi ashtu siç jemi. Jo, e vërteta është një pasqyrë e thyer, ku çdo fragment reflekton një pjesë të shpirtit tonë të zhveshur dhe të dëmtuar. Pjesë të vetes, të humbura në gërvishtjet e jetës, rikthehen dhe na përballen me ftohtësinë e tyre, me hidhërimin e çuditshëm të kujtesës. Çdo copëz është një kujtesë e ashpër e përvojave, e gabimeve, e ëndrrave të pakthyeshme që u fundosën në thellësitë e harresës.

Por, a nuk është kjo e vërtetë në vetvete një liri, një çlirim nga zinxhirët e maskave që mbajmë për të mos i lënduar të tjerët dhe për të mos u lënduar vetë? Të përballesh me të vërtetën është të zgjohesh nga ëndrrat e bukura, të qëndrosh lakuriq në mëngjesin e ashpër të realitetit, me gjithë pasigurinë, frikën dhe boshllëkun që ky zgjim sjell. Është të kuptosh se bota nuk është ashtu siç do të dëshironim të ishte, se njerëzit nuk janë gjithmonë dashamirës e se shpirtrat tanë nuk janë aq të pastër sa na pëlqen të besojmë.

Megjithatë, pse të mos i shmangim disa të vërteta, kur dimë se ato do të helmojnë shpirtin tonë, kur do të marrin me vete atë copë të vogël paqeje që e kemi gjetur me aq mund? A është detyrë e secilit prej nesh që të mbajë mbi shpinë gjithë barrën e hidhur të ekzistencës? Apo është mëkat të zgjedhim verbërinë e ëmbël të paditurisë, të lëmë mënjanë njohjen që ndoshta nuk do të na japë veçse vuajtje?

Po, e vërteta kërkon guxim, një guxim të rrallë që nuk e posedojnë të gjithë. Ky është guximi për të qëndruar të patundur, kur dallgët e zhgënjimit dhe dhimbjes përplasen mbi zemrat tona, kur çdo çast duket se tërhiqet nga hidhërimi, nga pendimi për atë që kemi qenë dhe për atë që nuk mund të bëhemi. E vërteta nuk është një shërim, nuk është një vendstrehim – ajo është një zjarr që djeg me një dritë të ftohtë, duke na zbuluar të gjitha plagët, të gjitha vragat, deri në palcën më të errët të qenies.

Por, ndoshta e vërteta nuk është gjithmonë një fund. Ndoshta është vetëm një fillim, një udhëtim për t’u pranuar vetvetja ashtu siç jemi, pa gënjeshtra, pa iluzione. Të pranosh të vërtetën do të thotë të nisësh një udhëtim drejt një njohjeje më të thellë të vetes, të mos kesh frikë nga hija që çdo shpirt bart me vete. Është një rrugë që kërkon më shumë sesa kurajo, kërkon përulësi dhe një durim të pafund për të kuptuar se edhe plagët tona më të thella mund të shndërrohen në burim force.

Mbase prandaj zgjedhim ta shmangim të vërtetën. Sepse jeta pa të vërteta të ashpra është një ëndërr më e lehtë për t’u jetuar. Por çdo herë që ikim nga e vërteta, çdo herë që e fshehim atë në një qoshe të errët të mendjes, krijojmë një boshllëk brenda nesh, një zbrazëti që asgjë nuk mund ta mbushë, përveçse kthimi ynë në të vërtetën.

Dhe kështu, ndoshta sfida jonë më e madhe është të mësojmë të jetojmë me këtë tension midis iluzionit dhe së vërtetës, të gjejmë një ekuilibër të brishtë që na lejon të shohim jetën ashtu siç është, dhe njëkohësisht ta duam atë. Jo për atë që mund të ishte, por për atë që është në të gjithë ashpërsinë dhe bukurinë e saj. Sepse, në fund të fundit, ndoshta nuk është e vërteta ajo që është e hidhur, por mungesa e fuqisë sonë për ta përqafuar atë me gjithë forcën e shpirtit.

....

(55)

Pse falja është kaq e vështirë kur plagët janë të thella?

Sepse, në njëfarë mënyre, ne mbajmë me krenari ato plagë, si relikte të asaj që kemi përjetuar, të asaj që na ka formësuar. Janë ato plagë që e mbajnë shpirtin tonë të lidhur pas një dhimbjeje të përhershme, një dhimbje që ndoshta, pavarësisht hidhërimit, na është bërë pjesë e natyrës sonë të brendshme. Dhe a nuk është shpesh kështu? Qëndrojmë të lidhur pas plagëve tona, si pas rrënjëve të një peme të shtrenjtë që ka çelur dhe rritur frutat e saj në tokën e dhembjes dhe mllefit.

Falja kërkon që t’i zgjidhim ato rrënjë, të shkulim të kaluarën nga zemrat tona si gurë që rëndojnë shpirtin. Por falja nuk është një akt i thjeshtë që ndodh menjëherë; është një proces që kërkon guxim të jashtëzakonshëm, një guxim për t’u ndarë nga plagët që ndoshta janë bërë pjesë e identitetit tonë. Si mund të ndash diçka që është bërë pjesë e esencës sate, e përvojave që kanë skalitur qenien tënde?

Ndoshta, falja është forma më e lartë e dashurisë për veten, sepse ajo çliron shpirtin nga zinxhirët e padukshëm të urrejtjes dhe dhimbjes. Kur mbajmë mëri, ne jemi ata që mbesin robër, që enden në errësirën e kujtimeve të hidhura, ndërsa shpirti rëndohet e ndjen pesha të pashpjegueshme. Njerëzit që na kanë lënduar ndoshta kanë harruar; ndoshta ata janë larguar shumë përtej horizontit të jetës sonë, por ne mbesim të ngujuar në atë vend të dhimbshëm, si të burgosur të një kujtese të pashlyeshme.

Shpirti është si një liqen i thellë e i qetë, por kur mbushim thellësitë e tij me gurë urrejtjeje dhe brenga të fjetura, ai humbet pasqyrimin e tij të kthjellët, humbet aftësinë për të parë botën me sytë e një zemre të lirë. Dhe kjo është ndoshta më e trishta nga të gjitha: kur zemra jonë humb aftësinë për të ndjerë lehtësinë, për të shijuar çastet e thjeshta të jetës, sepse është shumë e mbushur me barrë të së kaluarës.

Falja nuk është harresë, dhe as pajtim me atë që ka ndodhur. Është një akt vetë-dashurie, një akt për të shpëtuar shpirtin nga burgimi i vazhdueshëm në kujtime që kanë lënë plagë. Në fund të fundit, falja është ajo çfarë i japim vetes për të çliruar shpirtin tonë nga një zinxhir që ne vetë kemi krijuar. Kur falim, nuk i themi tjetrit “E pranoj atë që ke bërë,” por i themi vetes, “Nuk dua që veprimet e tua të vazhdojnë të kenë pushtet mbi paqen time.”

Nëse ndalemi të shohim përbrenda, ndoshta do ta kuptojmë që zemra jonë nuk është krijuar për të mbajtur urrejtje, ashtu si një lule nuk është krijuar për të mbajtur helmin e vet. Një shpirt i mbushur me mëri është si një fushë e rrënuar nga stuhia, ndërsa falja e ngre shpirtin mbi re, duke e lënë të fluturojë drejt lartësive të reja, ku dhembja nuk është më një prangë e rëndë, por një përvojë që i ka dhënë krahë.

Falja kërkon që të vështrojmë plagët tona me dhembshuri, jo me urrejtje; që të pranojmë se edhe nëse nuk i shërojmë kurrë, ato mund të bëhen pjesë e historisë sonë, pa e rrënuar të ardhmen tonë. Dhe ndoshta, kur të kemi falur me të vërtetë, do të ndiejmë një lehtësim të padëgjuar, një paqe që s’e kishim njohur më parë. Sepse falja na mëson se pavarësisht dhimbjes, pavarësisht hidhërimit, ne kemi fuqinë të zgjedhim paqen përbrenda.

Kur ndiejmë që jemi të lënduar, na duket se vetëm e kaluara ka rëndësi, se ajo dhimbje është ajo që na përcakton, por në të vërtetë, falja na mëson se dhimbja është vetëm një mësim në udhëtimin e gjatë të jetës. Dhe ndoshta falja kërkon diçka më të madhe se vetëdija për dhimbjen; ajo kërkon që ta përqafojmë veten me gjithë ato plagë, me gjithë ato kujtime të thyera, e të themi: “Unë jam më shumë se kjo.”

Falja nuk është një akt i menjëhershëm; është një proces që kërkon guxim për të çliruar shpirtin tonë nga burgimi i kujtimeve të errëta. Është si të ngjitesh në një mal të lartë, ku çdo hap të çliron nga pesha që ke mbajtur prej kohësh. Dhe kur arrin majën, sheh gjithë botën përpara, një botë të gjerë dhe të pafund, të mbushur me dritë e me shpresë. Sepse vetëm kur lirohemi nga urrejtja, mund të shohim me vërtetësi bukurinë që na rrethon, pa perden e dhimbjes që na mbulon sytë.

Në këtë ngjitje, ndoshta ndiejmë ndonjëherë edhe më shumë dhimbje, sepse falja na detyron të përballemi me plagët tona, të prekim atë që është thellë në zemër. Është një pastrim i brendshëm, një çlirim që na thotë se dhimbja nuk është më zot i jetës sonë. Ne jemi të lirë të zgjedhim, të ndërtojmë një të ardhme të mbushur me paqe, jo me hijet e së kaluarës. Falja është ajo çka na mundëson të hedhim pas ato hije, të dalim nga tuneli i errët në një fushë të mbushur me dritë.

Sepse, në fund të fundit, të falësh është të marrësh përgjegjësinë për lumturinë tënde. Të thuash “Mjaft!” ndaj çdo kujtimi që të rrënon, që të ndrydh brenda një kafazi të dhimbjes. Është të duash veten aq shumë, sa të mos lejoni që asnjë dhimbje të marrë atë pjesë të shpirtit tënd që i përket lirisë, që i përket qetësisë. Dhe ndoshta, atëherë do të kuptojmë që falja nuk është një dhuratë që i japim tjetrit, por një dhuratë që i bëjmë vetes, për të jetuar me zemër të lehtë, për të ecur përpara pa peshën e të shkuarës.

Në atë moment, kur vendosim të falim, ne nuk jemi më të njëjtët. Kemi kaluar përmes një lloj rilindjeje, një rilindje që na bën të ndiejmë thellë brenda qenies sonë se falja nuk është fundi i rrugës, por fillimi i saj.

.....

(56)

Në zhurmën e botës, në shushurimën e përditshme që nganjëherë tingëllon më shumë si një zhurmë e rëndë sesa si një muzikë e jetës, ekzistojnë disa njerëz, ca të paktë e të rrallë, që na hyjnë thellë në qenien tonë. Ata nuk janë veçse njerëz si ne; pa krahë, pa aura të dukshme, pa ndonjë superfuqi të fshehtë. E megjithatë, diçka brenda tyre pulson me një dritë që nuk e kapin dot as sytë tanë. Janë ata njerëzit që, kur janë pranë, qetësia ngulitet në zemrën tonë, dhe kur janë larg, boshllëku i krijuar na zbraz si të ishim vazo të thara, duke na lënë përballë vetes sonë në një pasqyrë të zhveshur nga çdo iluzion.

Pse, pra, kjo prani na mbush me një paqe që asnjë përshkrim nuk mund ta prekë plotësisht? Dhe pse mungesa e tyre na shqetëson si një erë e ftohtë që kalon përmes kockave, duke na dridhur me një të ftohtë që shkon përtej fizikut?

Sepse disa njerëz janë më shumë se vetëm "të tjerë." Ata janë ato streha të rralla, të cilat na ndalojnë për një çast në këtë udhëtim të lodhshëm e të vështirë drejt vetes. Në rrugëtimin tonë për të kuptuar se kush jemi, për të zbuluar shtresat e ndërlikuara të mendjes dhe shpirtit tonë, ne takojmë disa individë që për pak momente na tregojnë reflektimin e asaj çfarë kemi mundur të harrojmë për veten.

Ndoshta këta njerëz janë pasqyra të fshehta të asaj çka kemi qenë, çka do të mund të jemi, ose çka jemi thellë brenda vetes. Ata na bëjnë të shohim më qartë, të ndiejmë më thellë e të besojmë më fort në gjurmën e shpirtit tonë. Prania e tyre është sikur të kemi gjetur një pjesë të humbur të vetes që na kujton qetësinë e një shtëpie që nuk e kemi parë kurrë, por që çdo pjesë e trupit dhe mendjes sonë e di se ekziston diku, në një anë të fshehur të shpirtit.

Po mungesa e tyre? Ah, boshllëku që krijohet, ajo shpirtthyerja që ngulitet në ne, është më shumë sesa një thyerje e zakonshme e një zakoni ose rutina e shoqërisë. Mungesa e tyre është si një muzë e humbur, si një udhërrëfyes që na ka drejtuar për një kohë dhe pastaj papritmas ka ndaluar në gjysmë të rrugës, duke na lënë të çoroditur përballë pyetjeve që s’i kemi bërë kurrë. Sepse kur jemi përballë kësaj mungese, atëherë fillojmë të pyesim veten për nevojën e përhershme të lidhjeve dhe strehave shpirtërore, për nevojën për të mos qenë vetëm në një botë që në fund të fundit është udhëtim drejt vetes dhe vetmisë së thellë.

A është kjo ndjenja jonë, apo shfaqje e një frike të lashtë që çdo shpirt njerëzor mbart brenda vetes? A kemi lindur me frikën e vetmisë, apo na e ka dhuruar përvoja jonë e parë e humbjes, kur u ndamë nga diçka që dikur na përkiste dhe pastaj e humbëm pa kuptuar plotësisht?

Dhe sërish, kuptojmë se disa njerëz janë thjesht si drita e fikur për një çast në rrugën tonë, për të na kujtuar se nuk është rruga ajo që na bën të humbur, por pamundësia jonë për të kuptuar se çfarë kërkojmë në të. Ata janë ata fenerë në mjegull që nuk na udhëzojnë deri në fund të rrugës, por na tregojnë një copëz drejtimi, një rreze që na kujton se ekziston një vend ku jemi të pranuar, të kuptuar e të ndierë.

Në fund, ndoshta këta njerëz janë aty për të na ndihmuar të kuptojmë se vetë ne duhet të jemi ajo strehë e qetë për shpirtin tonë. Ata janë si mësues të paqëllimshëm që na mësojnë se prania e një qetësie të tillë mund të burojë vetëm nga brenda vetes sonë, se rruga drejt qetësisë dhe plotësisë është një udhëtim i përjetshëm brenda vetes, edhe kur jemi të rrethuar nga një boshllëk që duket i pafund.

Kështu që, kur ikin, kur largohen dhe na lënë përballë vetvetes, na shtyjnë të pyesim: A jemi të aftë të jemi vetë streha për të cilën aq shumë kemi nevojë? A mund të gjejmë qetësinë, edhe kur mungojnë ata që na bëjnë të ndihemi të plotë?

Ndoshta çdo humbje është një rikthim te vetvetja, një rikujtim se përtej çdo pranie të përkohshme, ne duhet të ndërtojmë një vend ku vetë ne të ndihemi të sigurt, të paqetë e të plotë, pa pritur që një tjetër të na shpëtojë nga vetmia. Sepse në fund të fundit, asnjë shpirt i huaj nuk mund të jetë përjetësisht strehë; dhe çdo strehë e huaj është thjesht një fener që na kujton se diku, thellë brenda vetes, ekziston një shtëpi që pret të zbulohet, një qetësi që pret të përqafohet, një shpirt që pret të rilindet.

....

(57)

Pse kërkojmë të vërtetën, kur shpesh ajo na çon më pranë errësirës së vetvetes? Çfarë na shtyn të shtrihemi drejt një drite të zbehtë që digjet dhe ndriçon të vërtetën ashtu siç është – lakuriq, e ashpër, e papërkryer? Ndoshta, sepse vetëm në ndriçimin e saj mund të hedhim hapat më të brishtë të udhëtimit tonë drejt vetes, duke shpresuar se diku, thellë brenda atyre copëzave të vjetra e të thyera, do të zbulojmë një thërrime që ende mban shkëlqimin tonë.

Të kërkosh të vërtetën është si të zhytesh në një lumë të ftohtë, ujërat e të cilit të përqafojnë butësisht, por edhe të shpërqendrojnë, të zhveshin nga shtresat e iluzioneve të brishta që vetë i kemi ndërtuar me aq kujdes. Kërkojmë të vërtetën sikur të ishte një thesar i fshehur, por e gjejmë shpeshherë si një pasqyrë të shtrirë në tokë, që na detyron të shohim fytyrën tonë ashtu siç është – pa maska, pa premtime, pa justifikime.

Sepse e vërteta nuk kërkon justifikime. E vërteta ekziston. Ajo është si një gjeth që rrëzohet nga pema e jetës, duke i treguar tokës barrën e rëndë të çastit të rënies. Në atë çast, e vërteta na peshon në shpirt si plumbi i rëndë që s'e mund dot era. Në një botë ku gjithçka na shtyn drejt arratisjes, drejt harresës, të kërkojmë të vërtetën është akti më i guximshëm, më i dhembshëm dhe më shpërblyes i të gjitha kërkimeve njerëzore.

Por, ç’është ajo që ne kërkojmë në të vërtetë? Kërkojmë shpëtimin, apo vetëm qetësinë e një vetëdijeje të çliruar? Sepse e vërteta nuk na jep qetësi, por na ngarkon me përgjegjësinë e ekzistencës. Na detyron të përballemi me të gjitha zgjedhjet e harruara, me të gjitha kujtimet e pathëna, me gjithë shpirtin që kemi lënë në hije. A është kjo arsyeja pse ndonjëherë ne e shmangim? Sepse në këtë pasqyrë të heshtur që na vë përballë e vërteta, ne shohim jo vetëm atë që kemi bërë, por edhe atë që mund të ishim bërë, sikur të kishim zgjedhur rrugë të tjera.

Në atë qetësi të ndërlikuar të të vërtetës, ku zhduken iluzionet, jeta bëhet një vend i ftohtë dhe i pambrojtur. Dhe ne dridhemi nën peshën e saj, duke kuptuar se të njohësh vetveten është një dhimbje e veçantë, një plagë e padukshme që ashtu si plagët e mëdha, ndoshta kurrë nuk shërohet, por vetëm na përkujton se jemi gjallë. Ne jemi veprues të vegjël në një skenë të përkohshme, ku çdo lëvizje, çdo zgjedhje mbart një pasojë të përjetshme në atë rrjedhë të fshehtë të ndërgjegjes.

Por edhe në këtë plagë, në këtë peshë të mjerimit e zhgënjimit, ne gjejmë një ngushëllim. Ngushëllimi që vjen kur kuptojmë se të gjithë ne, nga fillimi deri në fund, kemi qenë bashkudhëtarë të së njëjtës udhë, secili me dhembjen e tij, me kërkimin e tij për kuptim. Dhe atëherë, e vërteta nuk duket më si një mallkim i ftohtë, por si një ndriçim i heshtur, një dritë e brendshme që nuk kërkon më shpjegim.

E vërteta është një thesar, por jo një thesar i artë; ajo është një shkrepje ndriçuese në errësirën e qenies. Ajo është e ftohtë, e ashpër, por po aq e nevojshme sa frymëmarrja. Sepse në fund, ndoshta nuk është e vërteta ajo që na bën të ndihemi të humbur, por rruga drejt saj. Sepse duke u përballur me të, ne përballemi me vetveten, me dyshimet, me frikën e pashpjeguar, dhe me të gjitha ato që e bëjnë qenien tonë kaq të brishtë, por edhe kaq të vërtetë.

......

(58)

Në një çast të vetmisë së një mbrëmjeje të vonë, kur nata shtrin krahët mbi botë si një pelerinë e heshtur dhe e përzishme, lind pyetja: Pse duhet të mësojmë ti lëmë gjërat të shkojnë? Pse kërkohet prej nesh që të lirojmë ato që zemra i mban fort, me thonj të ngulur thellë në kujtimet e përndezura, në shpresat e papërmbajtura? A thua të jetë kjo ndarje e fshehur e shpirtit një çlirim apo një zhveshje nga vetja? Të jetë ajo një rrugë drejt ndriçimit, apo një tatëpjetë në humbjen e gjithçkaje që dikur e besuam si tonën?

E vërteta, në çuditshmërinë e saj të heshtur, fsheh brenda një sekret të madh, të frikshëm por të domosdoshëm: mësimi më i madh është në lëshim, jo në mbajtje. Sepse në të mbajturit ne lidhim veten pas zinxhirësh të padukshëm, pas frikës se po humbasim atë çka është e njohur, e dashur, e besuar për një kohë të gjatë. Por çfarë është në të vërtetë kjo lidhje? Çfarë dhe ku ndodhemi duke mbajtur, dhe çfarë është ajo që, duke mos dashur ta lëshojmë, na kthehet kundër vetes si një ankth që gërryen shpresat dhe e shtyp zemrën si një peshë të paemër?

Ne mbajmë shpesh atë që e kemi kaluar, atë që është larguar nga rrjedha e jetës sonë, me një iluzion të paqartë se do ta gjejmë përsëri diku në të ardhmen, por nuk është kështu. E kaluara është një oqean i gjerë kujtimesh të përflakura dhe ëndrrash të pashpresa; ajo është vendi ku të gjitha çka ishin, kanë përfunduar në shtratin e tyre të përjetshëm. Mbajtja e së kaluarës është, në të vërtetë, mbajtje e një bote që nuk ekziston më. Dhe lëshimi, përkundrazi, është një çelës që na hap dyert e një bote të re, një hapësire ku mund të rigjejmë vetveten, të rilindim nga hiri i atyre që nuk na përkasin më.

Por lëshimi nuk është kurrë i lehtë. Zemra ngurron, e përmbushur me dhimbje, të mësojë artin e dorëzimit, duke e shoqëruar çdo hap me një humbje të padurueshme. Ne ndiejmë sikur pjesëza të vetes po shkëputen, si fletët e një libri të shkruar me fjalët më të shtrenjta, që era i çon drejt një drejtimi të papërcaktuar. Dhe kjo është e vështirë; të përshkruash dhimbjen e lëshimit është si të përpiqesh të kapësh zërin e të kaluarës që ikën e venitet nëpër horizonte.

Prapëseprapë, është pikërisht në këtë lëshim që zbulojmë forcën më të madhe që mbartim. Sepse në çdo akt të dorëzimit, ne i japim vetes hapësirën për t’u bërë më të mëdhenj, për të kapërcyer kufijtë e asaj që kemi njohur si të mundur, për të parë përtej e përtej dhe për të arritur një botë më të gjerë, më të pastër. Duke liruar, ne mësojmë se gjithçka që kemi ndier, çdo dashuri, çdo dhimbje, çdo gëzim, ishte një mësim, një hap në rrugëtimin tonë, jo destinacioni ynë përfundimtar.

Mësimi i lëshimit është një udhëtim që na mëson ndjeshmërinë e brishtë të jetës, e cila shfaqet vetëm kur jemi gati të mos mbajmë më fort, kur jemi gati të ecim drejt së panjohurës me një shpresë të re në shpirt. Është aftësia për të kuptuar që lëshimi nuk është fundi i diçkaje të shtrenjtë, por fillimi i diçkaje më të madhe. Ndoshta lëshimi na bën më të mençur, sepse në atë humbje gjejmë një thellësi që na sfidon dhe na pasuron; ndoshta na bën më të mëshirshëm, sepse duke lënë diçka të shkojë, mësojmë të kuptojmë se asgjë nuk është vërtet përjetësisht e jona.

Të lirosh nuk është të humbësh; është të pranosh se çdo gjë ka vendin e saj në kohë dhe hapësirë, dhe se ne nuk jemi thjesht ata që mbledhin dhe ruajnë, por edhe ata që mësojnë të lëshojnë, të lejojnë që çdo gjë të ndjekë rrugën e vet drejt paqes. Lëshimi na bën të kuptojmë se çdo moment i kaluar, çdo person që na është dashur, na kanë lënë një shenjë të pashlyeshme në shpirt, një gjurmë e cila mbetet e paqëndruar, e paprekshme dhe e shenjtë.

Dhe kështu, në fund, pyetja e madhe që na mundon – pse duhet ti lëmë gjërat të shkojnë – merr një përgjigje të thjeshtë: Sepse në lëshim gjejmë lirinë tonë më të thellë, të pandashme nga të gjitha ato që na kanë bërë çfarë jemi dhe nga të gjitha ato që mund të bëhemi. Në lëshim mësojmë që forca jonë nuk qëndron në atë çfarë mbajmë, por në atë çfarë zgjedhim të lirojmë. Dhe ndoshta, në fund, do ta kuptojmë se çdo gjë që kemi humbur, çdo gjë që kemi lejuar të shkojë, ishte pjesë e një rruge që na çonte, pashmangshëm dhe me një dashuri të paprekshme, drejt vetes.

.....

(59)

Qetësia… ajo prani e padukshme që mbulon gjithçka me dorën e saj të padukshme, duke i dhënë botës një vello misteri dhe një ajër të thellë mendimesh të pathëna. Kjo është ajo heshtje që shtrihet mbi peizazhe, që depërton në dhomat tona të shpirtit, që përshkon çdo skaj të mendjes dhe përshkon çdo hapësirë të qenies sonë. Pse, pra, është qetësia më e zhurmshme se çdo stuhi?

Qetësia. Një përhumbje e hollë si flladi që prek faqet kur dielli zbret dhe drita humbet në horizontin e largët. Një peizazh i heshtur, ku çdo tingull është si një thënie e thellë e heshtjes, ku qetësia përvijohet si një re që nuk thërret shiun, por e mbledh fuqinë brenda vetes. A është kjo qetësia e shpirtit? A është kjo ndjesia e fortë që qëndron mbi supet tona si një barrë e paemërtuar, që shtrëngon frymën e fshehur në brendësi?

Sepse qetësia nuk është thjesht mungesa e zërit. Është përballja me universin e brendshëm, ku çdo mendim është një yll që ndriçon në errësirë. Është dhoma e vetmisë, e zhveshur nga çdo zhurmë, nga çdo fjalë që çuditërisht peshon si gur i rëndë mbi shpinë. Në qetësi, ne zbresim thellë në honet e kujtimeve, si udhëtarë që përplasen mbi urat e thyera të mendimeve, të çara nga kalimi i kohës.

Në atë qetësi shpërthejnë rrënjët e një heshtjeje të thellë, ku gjërat marrin frymë pa zë, ku mendimet fluturojnë pa lëvizje, dhe ku emocionet marrin formë pa ndonjë tingull. Qetësia është si pasqyra e një liqeni që, edhe kur duket e qetë në sipërfaqe, mban brenda një oqean të tërë energjish dhe fshehtësish. Ajo është rruga që të çon drejt vetes, ku asnjë zë tjetër nuk mund të depërtojë për të ndërprerë melankolinë e ngjyrave të kujtesës dhe rrënqethjen e kohës së kaluar.

E megjithatë, qetësia është më e zhurmshme se çdo stuhi. Një stuhi na tregon natyrën, na përplaset me elementët, na zhyt në kaosin e jashtëm. Por qetësia? Ajo na sfidon të përballemi me vetveten. Ajo është stuhia e shpirtrave tanë, e ndjenjave të fshehura në të gjitha qoshet e shpirtit. Qetësia është zëri i heshtur i dhimbjes, i së kaluarës, i ëndrrave të prera dhe shpresave të paplotësuara. Në këtë qetësi, ne dëgjojmë të gjitha ato zëra që, në zhurmën e përditshmërisë, i kemi lënë pas dore.

Në heshtje, shpirtërat gjejnë të vërtetën që ndonjëherë fjalët nuk mund ta thonë. Aty, në atë çast të pandërprerë dhe të përjetshëm, ku koha duket se ndalon për një moment, fillon dialogu me veten. Biseda më e vështirë, më e sinqertë, më e thellë — është ajo që bën njeriu me shpirtin e tij. Dhe është në këtë heshtje ku kuptimi i jetës fillon të shfaqet në formën e tij të papërkryer, të pavetëdijshme dhe të paprekshme.

Në qetësi, shpesh herë gjejmë pyetjet që kemi frikë të bëjmë dhe përgjigjet që nuk duam t’i pranojmë. Një pasqyrë ku pasqyrohemi të zhveshur nga maskat, një shfaqje e vërtetë e qenies sonë. Dhe është këtu, në këtë qetësi të papërballueshme, ku shpirti na flet; me gjuhën e tij të fshehur, ai thur një poemë, një rrëfim të pazëshëm që depërton brenda nesh dhe na përqafon me një ngrohtësi të pazakontë.

Por mos e ngatërro këtë qetësi me dorëzimin. Nuk është dobësi, nuk është ikje. Përkundrazi, është fuqia për të qëndruar dhe për të përballuar gjithë atë që kemi lënë të pashfaqur brenda vetes. Qetësia është zëri i guximit. Sepse kërkon kurajo të dëgjosh veten tënde, të përballesh me frikën dhe pasiguritë, të zbresësh në errësirën e padukshme të shpirtit dhe të gjesh dritën brenda saj.

Ndoshta, kjo është fuqia e qetësisë. Ajo na detyron të përballemi me veten, me atë pjesë të heshtur të ekzistencës sonë që rrallë dëgjohet, sepse mbi të janë mbuluar zërat e botës. Na detyron të zbresim në ato thellësi ku emocionet nuk janë thjesht ndjenja, por forca të papërkufizuara që na ndjekin që nga fëmijëria, që nga çastet më të lashta të kujtesës.

Ka diçka të pathënë në qetësi. Është si të jesh përballë pafundësisë së detit, me vetëdijen se brenda asaj gjerësie të panjohur fshihen forcat e mëdha të jetës, dhe gjithçka që i përket njeriut është të dëgjojë zërin e shpirtit të tij që flet në heshtje. Aty ndjen dhimbjen e ëmbël të gjithë gjërave të pathëna, të gjithë ëndrrave të humbura, dhe të të gjitha shpresave që, edhe pse nuk kanë marrë frymë, ende vezullojnë si yje në errësirë.

Qetësia na përkujton se bota e jashtme nuk është gjithçka që kemi; se shpesh, të dëgjosh heshtjen është si të dëgjosh një koncert simfonik që trazon çdo pjesë të brendshme të shpirtit. Shpesh, na tremb ky zë i thellë, ky shpërthim i ngadalshëm që lëviz brenda nesh, sepse aty gjejmë plagët e pashëruara dhe ëndrrat e parealizuara. Por është në atë frikë që gjejmë guximin, dhe është në atë dhimbje që gjejmë shpëtimin.

Atëherë, përse të kemi frikë nga qetësia? Pse t’i ikim, kur në të qëndron e gjithë fuqia jonë? Në atë zbrazëti gjejmë më shumë sesa në kaosin e jashtëm. Gjejmë një përtëritje, një lindje të re të vetvetes. Ajo na udhëheq, na udhëzon dhe na mëson t’i japim peshë çdo fjale që thuhet dhe çdo fjale që nuk thuhet. Sepse qetësia është edhe një lloj fjalori, një fjalor që shpjegon kuptimet më të thella të ndjenjave që s’mund t’i përkufizojmë me fjalë.

Njeriu duhet të përqafojë qetësinë si një mik të vjetër, si një rrugë e gjatë e braktisur që të çon në shtëpinë e tij të vërtetë. Në atë rrugë, çdo hap është një kujtesë se jeta është shumë më tepër se thjesht një rrjedhë ngjarjesh të pamend. Jeta, në vetvete, është një udhëtim drejt të njohurit dhe pranimit të atyre anëve të errëta, të cilat shfaqen vetëm në qetësi.

E ndoshta, në fund të kësaj përballjeje, zbulojmë se qetësia është shërimi. Një ngushëllim që lind nga pranimi i të gjitha pjesëve tona – të dashura dhe të padashura, të njohura dhe të panjohura. Sepse kur fjalët heshtin, është shpirti që flet me gjuhën e qetësisë. Dhe në këtë zë të heshtur, ne gjejmë paqen që gjithmonë kemi kërkuar, por ndoshta kurrë nuk kemi ditur si ta dëgjojmë.

Kjo është arsyeja pse qetësia është më e zhurmshme se çdo stuhi. Sepse është zëri i shpirtit që flet kur fjalët heshtin. Sepse në qetësi, ne gjejmë veten.

.....

(60)

Në rrokullisjen e përjetshme të jetës: një reflektim mbi lindjen dhe vdekjen

Në universin e pafund, ku yjet lindin dhe shuhen si flluskat e argjendta mbi sipërfaqen e detit, na zgjon hera-herës ajo ndjenja e hidhur e trishtimit përballë mrekullisë së lindjes. Një foshnjë e sapolindur çan heshtjen e natës me të qarat e saj të para, dhe zemrat e të pranishmëve përzihen me gëzim dhe frikë të pashpjegueshme. Në çdo frymëmarrje të asaj qenieje të brishtë, ne ndiejmë praninë e një vdekjeje të fshehur në skutat e qetësisë së pashtershme.

Pse na kujtohet vdekja më fuqishëm kur një jetë e re shfaqet para syve tanë? Mos ndoshta sepse jemi, si gjithë gjallesat, të lidhur në mënyrë të pazgjidhshme me ciklin e pafund, që s’ka fillim e s’ka mbarim, si dallgët që vijojnë njëra-tjetrën në detin e ekzistencës? Lindja dhe vdekja janë dy anë të së njëjtës medalje; ato nuk janë gjë tjetër veçse dy akte të ndryshme të së njëjtës dramë, një vallëzim i heshtur që sfidon kuptimin dhe logjikën.

Gjithë shoqëria jonë është ngritur mbi iluzionin e pavdekësisë, mbi dëshirën e pashuar për të shtrirë jetën sa më gjatë, për të kapur përjetësinë me duart tona të lodhura e të etura për kohë. Por secila jetë e re që mbin si një lastar i brishtë në pyllin e larmishëm të botës, është në vetvete një kujtim që gjithçka që fillon duhet të mbarojë, ashtu si një fletë e verdhë që bie në vjeshtë në heshtjen e plotë të natyrës.

Ndërsa shohim atë foshnjë të pafajshme që nis udhëtimin e saj, të shoqëruar nga shpresat dhe ëndrrat e prindërve, ndiejmë brenda vetes një drithërimë të brishtë. Ajo drithërimë nuk është gjë tjetër përveç vetëdijes se çdo fillim e ka në vetvete fundin, se çdo jetë mban brenda saj farën e përfundimit të vet. Dhe ky është paradoksi i përjetshëm që na ndjek: jeta përvijohet mbi fundin e saj, e bukur dhe e larmishme, e pasigurt dhe e përcaktuar.

Në këtë reflektim të heshtur e të thellë, ne mund të mësojmë një nga mësimet më të vlefshme të ekzistencës. Lindja nuk është veçse një fillim i ri i një cikli të pafund; ajo na kujton se çdo gjë është kalimtare, e përkohshme, një shkëlqim i vogël në errësirën e pafund të gjithësisë. Dhe kjo e përkohshme është ajo që i jep jetës tonë kuptim, ajo që na mëson të vlerësojmë secilin moment, ta shijojmë secilin hap, secilën frymë si një dhuratë të çmuar që nuk kthehet më.

Mos vallë, në këtë ndjesi të thellë të pranisë së vdekjes në çdo lindje, gjejmë edhe thelbin e vërtetë të humanizmit? Aty kuptojmë përse jemi të gjithë kaq të lidhur me njëri-tjetrin, përse ndiejmë dhimbjen dhe lumturinë e të tjerëve si të ishte e jona, përse kemi nevojë për dashuri dhe dhembshuri në një botë të pasigurt. Në fund të fundit, jeta jonë e përbashkët është një udhëtim që nis dhe përfundon, një lojë e mistershme ku çdo gjë që japim, e marrim në mënyra që shpesh nuk i kuptojmë.

Kështu, lindja dhe vdekja nuk janë armiq të kundërvënë; ato janë thurur së bashku në një simfoni të njëjtë, si dy nota që përplasen e përputhen për të krijuar muzikën e pafund të jetës. Ndërsa përjetojmë ndjesinë e frikës dhe të bukurisë përballë lindjes, mësojmë ta pranojmë vdekjen jo si një humbje, por si një rikthim në burimin e përjetësisë. Sepse në të vërtetë, çdo gjë që fillon duhet të përfundojë, ashtu siç çdo gjë që përfundon lë një farë të re për të nisur nga e para.

Të jetosh, pra, është të pranosh ciklin, ta duash jetën në tërësinë e saj – me lindjen dhe me vdekjen, me gëzimet dhe me dhimbjet, me mundësitë dhe me humbjet. Të jetosh është të ecësh përpara duke kuptuar se secili hap është një dhuratë, secila ditë është një mundësi për t’u dashuruar me misterin e ekzistencës.

Në përballjen me këtë kuptim, lind pyetja: nëse lindja është e lidhur me vdekjen, a duhet të kemi frikë apo duhet të ndiejmë lirinë më të madhe? A duhet të kemi frikë nga fundi, apo të jetojmë në dashuri të plotë për këtë udhëtim të çmuar që quhet jetë?

Në fund, gjithçka që na mbetet është prania jonë e plotë në çdo çast, dhe dashuria jonë për çdo krijesë që kalon nëpër këtë rrugë të pafundme.

....

(61)

Pse ndihemi më të vetëm kur jemi mes njerëzve?

Është një pyetje që kapërthen shtresat më të thella të qenies njerëzore, një dilemë e papërmbushshme e shpirtit që endet në hapësira të pakufishme. Kjo vetmi që na pushton ndërsa ecim mes turmave nuk është thjesht një mungesë e pranisë së tjetrit; është një përplasje e heshtur midis dy botëve të ndara, midis kozmosit të brendshëm dhe kaosit të jashtëm.

Njeriu është një univers më vete, një mikrokozmos ku çdo mendim është një yll që ndriçon errësirën e tij të brendshme, dhe çdo ndjenjë një galaktikë e paeksploruar. Çdo individ mban në vete dritën dhe hijen, gëzimin dhe dhembjen, përgjigjet dhe pyetjet. Dhe ndërsa zhurma e botës përreth mbush veshët tanë, shpesh harrojmë se thellë brenda nesh, është një zë që flet vetëm për ne – një zë që mund të dëgjohet vetëm në heshtjen e plotë të vetvetes.

Vetmia na përplaset si një pasqyrë e kristaltë që reflekton jo vetëm atë që jemi, por edhe atë që dëshirojmë të jemi. Në mes të një salle të mbushur me zëra të panumërt, ne e ndjejmë këtë ndjesi sepse vetëdija jonë është gjithnjë e vetmuar. Nuk ka asnjë mënyrë që një shpirt të flasë plotësisht me një tjetër, sepse fjalët janë gjithmonë të pamjaftueshme, gjithmonë të paplotësuara për të bartur peshën e plotë të ndjenjave tona. Në këtë zbrazëti të komunikimit, kuptojmë se çdo njeri është një botë e ndarë, e pakapshme dhe e papërsëritshme.

Kur jemi të rrethuar nga turma, na duket sikur jemi më të larguar nga vetja. Fytyrat e panjohura na sfidojnë me indiferencën e tyre, dhe edhe ata që na njohin, shpesh nuk mund të depërtojnë përtej fasadës sonë të jashtme. Në këtë botë ku gjithçka është kaq e përkohshme, ku takimet janë kalimtare dhe lidhjet shpesh të brishta, vetmia është një përkujtues i përhershëm i natyrës sonë të përkohshme.

Por vetmia nuk është gjithmonë armike. Në këtë hapësirë të brendshme, ku askush nuk mund të hyjë përveç vetes sonë, gjejmë mundësinë për të medituar mbi qenien tonë, për të pyetur dhe për të zbuluar. Vetmia na mëson se nuk është mungesa e të tjerëve ajo që na bën të ndiejmë boshllëkun, por një mungesë e lidhjes së vërtetë me vetveten.

Kur mbyllim sytë dhe ndiejmë peshën e kësaj bote, kur zemra jonë pulson për të gjetur përgjigje për atë që jemi dhe përse jemi, ndoshta është aty, në mes të kësaj heshtjeje, që kuptojmë kuptimin më të thellë të ekzistencës sonë.

Vetmia, në vend që të jetë një barrë, mund të jetë një portë për rritje. Njeriu që mëson të jetë i vetëm, mëson të jetë i lirë. Mëson të ecë nëpër errësirë pa frikë dhe të ndriçojë me dritën e tij të brendshme. Sepse, në fund të fundit, vetmia na kujton një të vërtetë universale: ne të gjithë jemi galaksi në lëvizje, duke kërkuar dritën dhe kuptimin në universin e pakufishëm të ekzistencës sonë.

Dhe ndoshta kjo është arsyeja pse ndihemi më të vetëm mes njerëzve – sepse aty, përballë pafundësisë së botëve të tjera, na kujtohet se e vetmja botë që mund të kuptojmë dhe zotërojmë, është ajo që ndodhet brenda nesh.

....

(62)

Pse një ëndërr e humbur na dhemb më shumë se çdo plagë fizike?

Sepse një ëndërr e humbur nuk është thjesht një iluzion i thyer; është një copëz e shpirtit të shkulur nga rrënjët e tij më të thella. Është një kujtim i asaj që mund të ishte, një derë që kurrë nuk do të hapet, një horizont që u zhduk nën re të errëta përpara se të arrinim ta preknim. Dhe kur një ëndërr thyhet, nuk na dhemb vetëm për atë që humbëm, por për atë që kemi humbur brenda vetes.

Shpesh, një ëndërr e humbur lë një boshllëk që nuk mbushet kurrë me të njëjtën dritë. Por ky boshllëk nuk është boshllëk i zakonshëm; është një pasqyrë e thellë që na detyron të përballemi me veten tonë më të brishtë. Aty ku plagët fizike shërohen me kohën, plagët e ëndrrave mbeten si hije që na ndjekin, duke na kujtuar se kemi dashur, kemi shpresuar, dhe kemi rrezikuar. Janë plagët që nuk kërkojnë vetëm shërim, por edhe kuptim.

Por pse të ëndërrojmë, kur humbja dhe zhgënjimi janë kaq të dhimbshme? Sepse ëndrrat janë substanca nga e cila është ndërtuar shpirti. Janë flakë të vogla që ndriçojnë rrugët e errëta të ekzistencës sonë. Një ëndërr e humbur nuk është një fund, por një mundësi për të parë përtej saj. Në atë humbje, mësojmë të dallojmë mes asaj që është e përkohshme dhe asaj që është e përjetshme. Humbja e një ëndrre na detyron të kuptojmë vlerën e shpresës, të guximit, të ndjekjes së diçkaje më të madhe se vetvetja.

Ëndrrat e humbura janë mësues të heshtur. Ato na mësojnë durimin, forcën dhe aftësinë për të rindërtuar. Kur humbasim një ëndërr, pyesim veten nëse jemi mposhtur përgjithmonë, por aty, në atë pikëpyetje të zymtë, zë fill një tjetër ëndërr. Sepse shpirti është krijuar për të ëndërruar, dhe kur një yll shuhet, një tjetër lind në horizont.

Humbja e një ëndrre është një dhimbje që na përul, por edhe na ngrit. Na kujton se jeta nuk matet nga sa ëndrra arrijmë, por nga sa herë guxojmë të ëndërrojmë përsëri, edhe kur jemi rrëzuar. Në boshllëkun që lë një ëndërr e humbur, gjejmë hapësirën për të ndërtuar diçka të re, diçka që nuk do të ekzistonte ndryshe.

Kështu që, mos ki frikë nga ëndrrat e humbura. Ato janë fjalë të pashkruara në librin e jetës tënde. Janë kapituj që nuk u mbyllën, por që të frymëzojnë të vazhdosh të shkruash. Në çdo ëndërr të humbur, ekziston një ftesë për t’u bërë më i guximshëm, më i butë dhe më i mençur.

Sepse një ëndërr e humbur lë pas boshllëqe që na mësojnë se çfarë është me të vërtetë e rëndësishme. Dhe ajo që është me të vërtetë e rëndësishme, nuk humbet kurrë.

Dhe ajo që është me të vërtetë e rëndësishme, nuk humbet kurrë, sepse rrënjët e saj janë të ngulitura në zemrën e ekzistencës sonë. Ëndrrat e vërteta, ato që lindin nga thellësitë e shpirtit, nuk zhduken plotësisht, edhe kur duken të shuara. Ato shndërrohen, ndoshta në forma më të vogla, më delikate, por gjithsesi të pranishme, si një shushurimë e largët që vazhdon të na thërrasë në errësirë.

Ndoshta një ëndërr e humbur është një mësim i dhimbshëm që na kujton të zgjedhim me kujdes se çfarë ndjekim dhe si i jetojmë ditët tona. Ndoshta është një kujtesë se jeta nuk është një vijë e drejtë, por një labirint me kthesa të papritura, ku gjithçka që humbasim, e kemi humbur ndoshta për të gjetur diçka tjetër. Sepse, në fund të fundit, a nuk janë vetë ëndrrat që na japin guximin të ecim përpara? Jo gjithmonë për t'i arritur ato, por për të zbuluar më shumë për veten tonë gjatë udhëtimit.

Kur shohim një ëndërr që shkërmoqet, shpesh mendojmë se gjithçka që na ka mbetur është hiri i saj. Por në të vërtetë, në atë hi ka një farë të re. Fara të kurajës, të vendosmërisë dhe të rilindjes. Çdo humbje është një rikrijim. Nëse kemi guximin të shikojmë përtej dhimbjes, mund të shohim se edhe boshllëku që na trondit nuk është bosh. Ai është mbushur me mundësi, me hapësira të reja për të ndërtuar diçka që nuk do të kishte lindur pa atë humbje.

Në thelb, një ëndërr e humbur është një kujtesë se jeta është e përkohshme, por ajo që zgjedhim të bëjmë me kohën tonë është e përjetshme. Gjithçka që ndërtojmë, edhe kur bie, lë pas një gjurmë në shpirtin tonë. Ëndrrat që nuk i arrijmë, mund të na mësojnë se vetë akti i të ëndërruarit është shpëtimi ynë më i madh.

Ndaj, mos u tundo të heqësh dorë nga ëndrrat. Mos u frikëso nga boshllëqet që lënë pas. Ato boshllëqe janë vendet ku rritet forca jote, ku shpërthejnë horizontet e rinj. Një ëndërr e humbur është një shembje që të kujton fuqinë tënde për të rindërtuar, për të krijuar një botë të re nga rrënojat.

Prandaj, kur një ëndërr të ikën nga duart, mos e shih si fundin. Shihe si një udhëtim në një rrugë që nuk e prisje. Një thirrje për të besuar në diçka më të madhe se vetvetja. Në çdo humbje, gjendet një mënyrë për të gjetur kuptim; në çdo dhimbje, një mundësi për të ndriçuar zemrën me dritën e së vërtetës.

Sepse, në fund, jeta nuk është thjesht një përmbushje ëndrrash. Është një vallëzim i papërsosur midis humbjes dhe rilindjes, një këngë që nuk pushon kurrë, edhe kur melodia ndryshon. Dhe ne, krijuesit e ëndrrave, kemi gjithmonë fuqinë për ta kënduar atë këngë përsëri.

....

(63)

Stacionet e jetës: Një udhëtim përmes kujtimeve dhe mësimeve

Pse disa njerëz janë vetëm stacione kalimtare në udhëtimin tonë? Një pyetje që mban në vete peshën e vetë ekzistencës, si të ishte një copë qielli e grisur nga era, që na ngacmon me të pathënat e saj. Në këtë botë, ku çdo frymë që marrim duket se është një hap më afër një horizonti të largët, takojmë njerëz, kalimtarë që hyjnë dhe dalin nga udha jonë si hijet e reve mbi një fushtë të pafundme. Disa prej tyre qëndrojnë aq pak sa mezi arrijmë t’u dëgjojmë zërin, të tjerë lënë gjurmë që nuk shlyhen kurrë, edhe kur fytyrat e tyre treten si ëndrra e mëngjesit.

Ata janë si trenat e natës: ndonjëherë kalojnë me zhurmë dhe dritë, duke na zgjuar nga gjumi i rutinës; ndonjëherë mbërrijnë pa u ndier, duke lënë pas një boshllëk që nuk dimë si ta mbushim. Por ndoshta nuk është e thënë që të gjithë të jenë udhëtarë të përjetshëm me ne. Ndoshta është pikërisht kalimshmëria e tyre që u jep një kuptim më të thellë takimeve tona.

Dikush do të pyesë: “Çfarë mund të mësojmë nga dikush që ikën?” Përgjigjja është e thjeshtë, por e rëndë si gjëmimi i një stuhie: gjithçka. Kalimtarët janë si fletëza të rralla nga një libër i humbur – një libër që nuk kemi për ta lexuar kurrë të plotë, por çdo fletë e saj na ndriçon një grimcë të së vërtetës sonë. Ata na mësojnë për limitet e dashurisë, për fuqinë e humbjes, për artin e ndarjes dhe për rëndësinë e pranimit.

Nganjëherë, takimet tona janë si yje që shpërthejnë në universin e errët të jetës sonë. Ata ndriçojnë vetëm për një çast, por ai çast është i mjaftueshëm për të ndryshuar kursin e udhëtimit tonë përgjithmonë. Njerëzit e tillë janë reflektime të vetë shpirtit tonë – ndoshta janë të dërguar për të na treguar diçka që nuk mund ta kuptonim ndryshe.

Dhe pastaj janë ata që na thyejnë, por me thyerjet e tyre na bëjnë më të fortë. Janë si era që shpërthen një lis të brishtë, por një ditë ai lis rritet më i fuqishëm, më i gjatë, më i rrënjosur në tokën e tij. Këta janë mësuesit tanë më të heshtur. Ata nuk vijnë për të qëndruar, por për të transformuar.

A është kjo drejtësi? Ndoshta jo. Por kush tha se jeta është e drejtë? Ajo është një enigmë, një udhëtim që na sfidon të pranojmë gjërat që nuk mund të ndryshojmë dhe të mësojmë nga to. Në fund të fundit, a nuk është edhe treni vetë kalimtar? Ai nuk ndalon në çdo stacion përgjithmonë. As ne.

Prandaj, kur takoni një kalimtar në udhëtimin tuaj, mos e pyesni pse është aty apo sa kohë do të qëndrojë. Shijoni bisedat, mësimet, dhimbjet dhe gëzimet që sjell. Sepse, ndoshta, në një mënyrë që s’e kuptojmë plotësisht, jemi edhe ne kalimtarë në jetën e tyre. Dhe ndoshta, kur dikush largohet, është thjesht një mënyrë dhe një mesazh që Zoti po na kujton se gjithçka është e përkohshme – përveç mësimeve që marrim dhe kujtimeve që lëmë pas.

Ndoshta stacionet kalimtare të jetës janë vendet ku mësojmë të jemi njerëz. Sepse nuk është rruga ajo që na definon, por mënyra se si e përshkojmë atë. Dhe ndoshta, kalimtarët janë thjesht udhërrëfyes që na kujtojnë se udhëtimi ynë nuk është kurrë vetëm.

....

(64)

Pse ka kaq shumë bukuri në dhimbje dhe kaq shumë dhimbje në bukuri?
Sepse bukuria dhe dhimbja janë fije të së njëjtës pëlhurë, të endura nga duart e padukshme të paracaktimit dhe kohës. Ato nuk mund të ndahen; janë si drita dhe hija që formësojnë fytyrën e jetës sonë. Bukuria, në vetvete, është një premtim i përkohshmërisë, ndërsa dhimbja është kujtesa e përjetësisë.

Imagjino një trëndafil të vetëm, duke lulëzuar në agun e një mëngjesi të mjegullt. Petalet e tij dridhen nga prekja e erës së ftohtë, ndërsa vesat rrëshqasin nëpër to si lot. Është një pamje që mahnit, një skenë që të mban frymën, por në të njëjtën kohë, e ndjen dhimbjen që fshihet në bukurinë e tij të brishtë. E di që ky trëndafil do të vyshket, që era do ta çojë aromën e tij diku larg, dhe petalet e tij do të bien si kujtime të harruara në dhè. E pra, a nuk është kjo brishtësia e tij që e bën aq të bukur? A nuk është përkohshmëria që i jep peshë çdo çasti të jetës së tij?

Njeriu, në thellësinë e qenies së tij, e kupton këtë harmoni tragjike midis dhimbjes dhe bukurisë. Kur dashurojmë, zemra jonë mbushet me lumturi, por diku në qoshe të saj fshihet frika e humbjes. Çdo përqafim mbart në vete ndjesinë e ndarjes së ardhshme, çdo e qeshur një kujtim të asaj që do të humbasim një ditë. Prandaj, bukuria më e madhe nuk qëndron në ato momente që përjetojmë pa vetëdije, por në ato çaste kur jemi plotësisht të vetëdijshëm për përkohshmërinë e tyre. Në ato çaste, ne jetojmë më shumë, ndjejmë më thellë dhe kuptojmë se çfarë do të thotë të jesh gjallë.

Dhimbja, nga ana tjetër, është një thirrje zgjimi. Ajo është mësuesja që na kujton se sa e çmuar është bukuria e jetës. Kur përjetojmë dhimbjen e humbjes, zbulojmë se sa shumë kemi dashur. Kur përballemi me errësirën e dëshpërimit, fillojmë të kërkojmë dritën me një etje që nuk e kemi njohur më parë. Dhimbja është skulptori që gdhend në shpirtin tonë hapësirën për më shumë ndjenjë, për më shumë jetë, për më shumë dashuri. Ajo na përul, na shkatërron, por më pas na rindërton më të fortë, më të mençur dhe, mbi të gjitha, më të gjallë.

Jeta është një valle e çuditshme midis bukurisë dhe dhimbjes. Ajo na jep çaste hareje që shndrisin si yje në qiellin e errët të ekzistencës, por edhe në netë të gjata, të ftohta, kur çdo yll duket i humbur. Dhe megjithatë, është pikërisht kontrasti midis tyre që e bën jetën kaq të thellë, kaq të pasur, kaq të denjë për t’u jetuar.

Ndoshta, çelësi i kuptimit të kësaj valleje qëndron në pranimin e saj. Të pranosh se bukuria dhe dhimbja janë të pandashme, si dy anë të së njëjtës monedhë. Të jetosh çdo moment me vetëdijen se gjithçka është kalimtare, por se pikërisht kjo përkohshmëri i jep vlerë çdo gjëje. Të mos kesh frikë nga dhimbja, sepse ajo është pjesë e së njëjtës forcë që na jep gëzim. Të mos largohesh nga bukuria, edhe kur e di se ajo mund të të lëndojë.

Pra, kur të shohësh një trëndafil, mos admiro vetëm petalet e tij. Shiko edhe gjembat. Ato janë aty për të të kujtuar se bukuria e vërtetë nuk është një arratisje nga dhimbja, por një vallëzim me të. Sepse vetëm kur e pranojmë këtë dualitet, fillojmë të kuptojmë se pse jeta është kaq e çuditshme, kaq e bukur, kaq e dhembshme — dhe mbi të gjitha, kaq e shenjtë.

.....

(65)

Pse kërkojmë domethënie në gjithçka?
Përse mendja njerëzore, si një arkitekt i pamëshirshëm, ngul këmbë të ndërtojë ura aty ku deti është i qetë dhe nuk ka nevojë për lidhje? Ne jemi si yje të humbur në qiellin e pafund, duke u përpjekur të krijojmë galaktika nga një grimcë drite që ndoshta as nuk ishte menduar për ne.

Kuptimi është melodia që kompozojmë për të mbushur boshllëkun e heshtjes.
Por a është boshllëku vërtet bosh? Apo mos ndoshta është vetë kuptimi, i zhveshur nga fasadat e iluzioneve tona? Kur kërkojmë domethënie në gjithçka, ndoshta nuk po përpiqemi të kuptojmë botën, por veten. Është një akt rebelimi kundër kaosit, një përpjekje për të përballuar përjetësinë me diçka që tingëllon si një përgjigje.

Ne jemi piktorë të një tablloje që nuk përfundon kurrë.
Ngjyrat janë ëndrrat, dhimbjet dhe shpresat tona. Ne hedhim çdo ngjyrë mbi telajo, edhe pse ndoshta arti që krijojmë nuk ka kuptim për askënd tjetër përveç vetes. E megjithatë, është në këtë akt krijimi që gjejmë një grimcë përjetësie, një fragment kuptimi që na mban gjallë.

Kërkimi për kuptim është vetë kuptimi.
Jo sepse kuptimi ekziston jashtë nesh, por sepse në kërkim gjendemi të gjallë. Ne jemi rrjedha që rrokulliset mbi gurët e dyshimit dhe errësirës. Nuk jemi ndalur për të pyetur nëse ka një fund, por vazhdojmë, sepse lëvizja na bën të ndihemi të lirë.

Mos kërko kontroll mbi gjithçka, sepse bota nuk u krijua për të qenë e kuptueshme, por për t'u përjetuar.
Ka gjëra që nuk mund t’i mbajmë në duar; ato janë era që na çon, drita që na verbëron, muzika që na prek pa fjalë. Mos ki frikë nga paqartësia, sepse në të gjendet magjia e vërtetë. Në një univers të pafund, nuk ka nevojë të dish gjithçka, mjafton të jesh.

E ndoshta paqja që kërkojmë nuk është në përgjigje, por në pranimin e pyetjeve.
Kur pranojmë se disa gjëra nuk kanë kuptim, ne lejojmë veten të jemi të pambrojtur. Dhe është në atë gjendje të brishtë që shpirti gjen forcën e tij më të madhe.

Ne jemi thurës të ëndrrave në një natë që nuk ka agim. Por mos harro: edhe nata më e errët ka yjet e saj. Dhe ndoshta yjet, në të gjithë shkëlqimin e tyre, nuk janë gjë tjetër veçse kujtimet e një zjarri të largët që dikur ndizte gjithçka. A ka kuptim drita e tyre? Apo është thjesht një mirazh që ne e quajmë bukuri? Kjo nuk ka rëndësi. Ajo që ka rëndësi është ndjenja që na lë brenda.

Pra, mos kërko domethënie për të zotëruar gjithçka, por për të liruar veten.
Dhe në këtë liri, ndoshta, do të gjesh një paqe që nuk kërkon fjalë, një ndjesi që nuk ka nevojë për përkufizime.

....

(66)

Në një hapësirë mes jetës dhe vdekjes, atje ku zemra rreh më fuqishëm e truri zgjohet nga iluzioni i përhershmërisë, lind një pyetje e amshuar: pse ndihemi më të gjallë kur e ndjejmë afër rrezikun?

Rreziku është një pasqyrë e çmendur që na detyron të shohim fytyrat tona të zhveshura nga maskat e përditshmërisë. Është një thirrje nga thellësia e qenies sonë, një zë që na kujton se jemi të fundëm, të përkohshëm, të brishtë. Në ato momente kur bota përreth na duket se shembet, e gjitha kthehet në një ngjyrë të vetme – të qartë, të ndezur, të vërtetë. Rreziku na zgjon nga mjegulla e zakonshmërisë, si një furtunë që shpërndan tymnajat monotone të një dite të pafundme.

Kur ndjejmë frymën e ftohtë të rrezikut mbi lëkurën tonë, ne kujtojmë diçka që e kishim harruar: se kemi diçka për të humbur. Dëshira për të mbijetuar na detyron të rizbulojmë vlerën e çdo frymëmarrjeje, të çdo ndjenje, të çdo momenti që, deri dje, dukej aq i zakonshëm, aq i pavlerë. Sepse në përditshmërinë tonë, jetojmë si gjysmë të fjetur, duke u zvarritur përmes rutinës sikur të kishim përjetësinë në duart tona. Por rreziku? Ai na tërheq nga llumi i iluzioneve, duke na hedhur në mes të detit të së tashmes, ku çdo sekondë është një përleshje për të mbijetuar.

Rreziku është mësuesi ynë më i ashpër dhe njëherësh më fisniku. Ai na kujton se nuk ka kohë për të humbur, se secili çast është një dhuratë e rrallë. Na mëson ta duam atë që kemi dhe ta ndjekim atë që dëshirojmë, jo nesër, por tani. Sepse nën hijen e rrezikut, të gjitha vonesat duken të kota. Ankthi, përtesa, pasiguria – të gjitha treten përballë ndërgjegjes se koha jonë mund të mbarojë në një çast.

Por çfarë është ky rrezik që na bën të ndihemi më të gjallë? Ai nuk është gjithmonë një ujk që na sulmon apo një ortek që na ndjek pas. Ndonjëherë është vetëm një mendim, një dyshim që na futet në shpirt: a po e jetoj jetën time ashtu si duhet? A jam unë ky që dua të jem? A do të më kujtojë bota me dashuri, apo do të më harrojë si një hije që kaloi pa lënë gjurmë?

Në reflektimin ndaj rrezikut, ne zbulojmë një të vërtetë të rëndësishme: nuk është vetëm frika ajo që na zgjon, por edhe shpresa. Sepse rreziku hap dy porta – njëra drejt shkatërrimit dhe tjetra drejt një rilindjeje. Dhe në atë prag, njeriu ka fuqinë të zgjedhë. Të dorëzohet apo të luftojë, të bjerë apo të ngrihet.

Rreziku na mëson se të jesh gjallë nuk është e njëjta gjë si të jetosh. Sepse jeta e vërtetë nuk është një rrahje e vakët zemre apo një frymëmarrje e pavetëdijshme; është një akt i përhershëm krijimi. Rreziku na sfidon të marrim përsipër përgjegjësinë për ekzistencën tonë dhe të bëhemi krijuesit e saj.

Dhe kështu, përmes dhimbjes, frikës, dhe ndonjëherë humbjes, rreziku na dhuron një dhuratë të paçmuar: vetëdijen. Vetëdijen se jemi këtu, tani, dhe se bota nuk na detyrohet asgjë, ndërsa ne kemi gjithçka për të dhënë. E kuptojmë se përtej çdo rreziku, ekziston një mundësi për të qenë më të gjallë, më të vërtetë, më njerëzorë. Dhe kështu, kur e përqafojmë rrezikun jo si një armik, por si një aleat, ai na rikthen në qendër të jetës sonë – një vend ku mrekullitë nuk ndodhin, por krijohen.

....

(67)

Heshtja e kohës

Pse koha na mëson atë që fjalët nuk mund ta shpjegojnë? Sepse koha është një mësues që flet vetëm kur ne heshtim. Por çfarë do të thotë të heshtësh përpara kohës? A është heshtja një lloj përulësie apo një dorëzim përballë pashmangshmërisë së saj? Apo është një akt guximi—një pranim i faktit se ne nuk mund ta kapim dot rrjedhën e saj, se ajo na rrëshqet ndër gishta si rëra, gjithmonë duke ikur, gjithmonë duke lënë pas një boshllëk që vetëm ne mund ta mbushim?

Koha nuk është as miku ynë dhe as armiku ynë; ajo është udhëtimi ynë. Ajo është si deti në të cilin lundrojmë me një barkë të ndërtuar nga ëndrrat, shpresat dhe frikërat tona. Por deti është i trazuar. Herë dallgët e saj na hedhin mbrapsht, herë na çojnë përpara, dhe herë na lënë në vend, duke na bërë të pyesim nëse ka ndonjë kuptim të qëndrueshëm në gjithë këtë lundrim të pafund.

Dhe kur heshtim, atëherë e dëgjojmë: Koha nuk na kërkon që ta kuptojmë atë. Ajo kërkon që ne ta ndjejmë atë. Sepse vetëm duke ndjerë mund të kuptojmë të vërtetat e saj të fshehta, ato që nuk mund të thuhen me fjalë, ato që nuk mund të shprehen as me poezi.

Kur shikojmë perëndimin e diellit dhe ndjejmë melankolinë e një dite që shkon, ne nuk e dëshmojmë thjesht kalimin e kohës; ne përballemi me fragmente të shpirtit tonë që shfaqen në horizontin e pashtershëm. Në atë ngjyrë të artë dhe të përgjakur, koha na flet për humbjet, për dashuritë e paplotësuara, për premtimet që ia kemi bërë vetes dhe që kurrë nuk i kemi mbajtur. Ajo na kujton se jeta nuk është një garë kundër saj, por një vallëzim i brishtë, ku çdo hap është një zgjedhje, çdo kthesë është një kujtim.

Koha është një pasqyrë e qartë, por që shpesh kemi frikë ta shikojmë. Pse? Sepse ajo nuk na tregon vetëm ne, por edhe atë që mund të kishim qenë. Është një pikturë e pambaruar, ku peneli mbetet në dorën tonë, ndërsa minutat dhe sekondat janë thjesht nuanca që zgjedhim për të përdorur.

Dhe megjithatë, koha nuk është vetëm melankoli dhe reflektim. Ajo është gjithashtu një këshilltare e urtë, një motivuese që na thotë: "Ti ende frymon, ende ke fuqi për të krijuar, për të dashuruar, për të ndryshuar." Sepse, në fund të fundit, ajo që koha na mëson nuk është as frika e vdekjes dhe as ankthi i dështimit, por bukuria e çdo çasti që jetojmë plotësisht.

Në heshtjen e saj, koha na kujton një të vërtetë të thjeshtë: Çdo ditë është një mundësi për t’u rilindur, për të lënë pas frikërat dhe fajet tona, për të pranuar se ne nuk mund ta ndalim rrjedhën e saj, por mund të zgjedhim se si të notojmë në të.

Kështu që ndalu. Dëgjo. Hesht. Mos kërko përgjigje nga fjala, sepse ato janë të brishta, të kufizuara. Mbylli sytë dhe dëgjo atë që koha po të thotë. Ndoshta është thjesht një pëshpëritje, ndoshta është një krismë e madhe që të tund shpirtin. Por ajo gjithmonë flet. Dhe kur ti mëson të dëgjosh kohën, atëherë kupton se çdo plagë që ajo sjell është një mësim, çdo dhimbje është një portë dhe çdo fund është një fillim.

Në heshtjen tonë, koha na mëson të mos kemi frikë prej saj, por ta bëjmë atë aleatin tonë më të mirë. Jo duke luftuar me të, por duke e pranuar si një mik të çmuar, një udhërrëfyes që na çon drejt vetes.

....

(68)

Drita e fillimit dhe errësira e fundit

Ka një mister të lashtë në vetë lëvizjen e jetës, një ritëm i padukshëm që na thërret të ecim përpara, të hapim dyer të reja dhe të lëmë pas ato që dikur ishin kështjellat e ëndrrave tona. Fillimet gjithmonë na verbojnë me dritën e tyre, një shndritje që s’ka të krahasuar, një premtim i heshtur që bota sapo ka nisur të na përqafojë. Por fundet... ah, fundet janë si nata që bie papritur mbi një qytet plot jetë. E kaplon gjithçka me një vel të ftohtë, një ndjesi boshllëku që na ngushton frymën dhe na detyron të shohim brenda vetes.

A janë fundet një padrejtësi e jetës, apo një rrugë për të na mësuar të çmojmë atë që kemi pasur? A është errësira një ndëshkim, apo një ftesë për t’u bërë të aftë të gjejmë dritë edhe në terr?

Fillimet na mbushin me iluzione dhe ëndrra. Ato na tregojnë se bota është një kopsht me mrekulli të pafundme, ku çdo pemë lulëzon dhe çdo rreze dielli na përqafon si një mik i vjetër. Ne përqendrohemi në shpresën dhe mundësitë, duke harruar se çdo fillim mban me vete farën e një fundi.

Por fundet... ato janë testamenti i një kohe që iku, i një lumturie që ndoshta s’do të kthehet kurrë në të njëjtën formë. Janë si një pasqyrë që na detyron të shohim fytyrën tonë të zhveshur nga çdo maskë. Ato janë pyetje që na mundojnë: "A ishte gjithçka e vërtetë? A e jetova sa duhet?" Dhe në këtë dhimbje të thellë, gjendet një pasuri që fillimet nuk mund ta ofrojnë kurrë: urtësia.

Sepse në errësirë, ne mësojmë të shohim. Në heshtjen e një fundi, ne mësojmë të dëgjojmë zërin tonë të brendshëm, atë që shpesh e humbim mes zhurmës së fillimeve. Në zbrazëtinë që lë një përfundim, ne kuptojmë se zemrat tona janë më të mëdha sesa kemi menduar ndonjëherë.

Mund të duket paradoksale, por fundet janë mësuesit tanë më të mëdhenj. Ato na mësojnë artin e faljes, artin e lënies së lirë, artin e të jetuarit në momentin që ndodh. Fundet janë kujtesa që asgjë nuk zgjat përgjithmonë, por edhe që çdo dhimbje, çdo humbje, është një dritare drejt një fillimi të ri.

Fillimet janë një premtim. Fundet janë një reflektim. Mes këtyre dy poleve, ndodhet jeta jonë – një rrjedhë e vazhdueshme e shpresës dhe humbjes, e dritës dhe errësirës, e gëzimit dhe dhimbjes. Të gjitha së bashku krijojnë atë mozaik të ndërlikuar që quajmë ekzistencë.

Prandaj, ndoshta, fundet nuk duhet të shihen si armiq të jetës, por si një urë që na çon drejt një ndriçimi më të thellë. Në fund të fundit, drita nuk do të kishte kuptim pa terrin. Dhe është pikërisht në thellësitë më të errëta ku zbulojmë fuqinë tonë për të ndriçuar.

Kështu që, kur e gjen veten në një fund, mos u tremb nga errësira. Ajo nuk është fundi yt, por fillimi i zbulimit të një universi të brendshëm, një forcë që s’kishte dalë kurrë në pah. Dhe kur një fillim i ri të trokasë në portën tënde, kujto se çdo dritë që të magjeps sot, një ditë do të venitet. Por kjo nuk është arsye për të mos e dashur. Është arsyeja për ta dashur më shumë.

Lind pyetja : pse vallë, në thellësitë e qenies sonë, na tundon ideja e përjetësisë? E duam dritën e fillimeve si të ishte një shpëtim i amshuar, por e ndiejmë se çdo dritë është e dënuar të shuhet. Dhe prapë, çdo herë që fillojmë diçka të re, e harrojmë këtë të vërtetë. Harrojmë se një ditë ajo që sot na mbush me frymëzim, mund të bëhet burimi i dhimbjes sonë më të thellë.

A është kjo harresë një bekim apo një mallkim? Apo ndoshta është mbijetesa jonë, një mekanizëm që na ndihmon të mos e humbim kurajën? Sepse po ta dinim qysh në fillim se fundi është i pashmangshëm, ndoshta nuk do të guxonim kurrë të fillonim. Do të qëndronim të ngrirë në vend, të lidhur pas frikës dhe pasigurive, duke humbur mundësinë për të shijuar edhe vetë shkëlqimin e shkurtër të një fillimi.

Por kjo është bukuria e jetës: ajo nuk na kërkon ta kuptojmë tërësisht. Nuk na kërkon të shmangim dhimbjen, as të luftojmë kundër errësirës. Ajo thjesht na thërret të ecim, të kapërcejmë një hap pas tjetrit, të dashurojmë, të humbasim, të qajmë dhe të shërohemi. Na fton të mos e shohim errësirën si armik, por si një pjesë të natyrshme të ritmit universal.

Në errësirë, mësojmë të flasim me veten. Fillimet, me dritën e tyre marramendëse, na e bëjnë të lehtë t’i shmangemi këtij dialogu. Në euforinë e tyre, harrojmë të ndalemi dhe të reflektojmë. Por fundet, me zbrazëtinë e tyre, na ftojnë të ulemi dhe të dëgjojmë ato pyetje që na janë shmangur prej kohësh:
Kush je ti kur çdo dritë shuhet?
Kush je ti pa premtimet e fillimeve?
Kush je ti, në të vërtetë, përtej asaj që ke humbur?

Është pikërisht aty, në heshtjen e këtyre pyetjeve, ku fillojmë të zbulojmë pjesë të vetes që asnjë fillim nuk do të na kishte zbuluar kurrë. Sepse fundet janë jo vetëm një humbje, por edhe një pastrim. Ato shkulin nga ne çdo iluzion që na ka mbajtur peng, çdo maskë që kemi veshur për t’u ndier të pranuar. Në atë zbrazëti të dhimbshme, na mbetet vetëm e vërteta jonë e zhveshur.

Dhe është aty ku qëndron fuqia më e madhe e jetës. Kur e gjejmë veten të përballur me errësirën, zbulojmë se brenda nesh ekziston një dritë që nuk shuhet kurrë. Një dritë që nuk varet nga fillimet e jashtme, nga sukseset apo dështimet, por që buron nga vetë shpirti ynë. Kjo është drita që na mëson se, ndonjëherë, fundet nuk janë funde fare. Ato janë thjesht transformime, kthesa në rrugën tonë, porta që hapen drejt horizonteve të reja që nuk i kemi imagjinuar kurrë.

Dhe kur kjo vetëdije na përshkon si një rrymë e qetë, fillojmë ta kuptojmë se fundet nuk janë aty për të na ndëshkuar, por për të na çliruar. Ato na çlirojnë nga iluzioni se diçka mund të zgjasë përgjithmonë, dhe në këtë çlirim gjendet një bekim i papërshkrueshëm. Sepse vetëm kur e kuptojmë përkohshmërinë e gjërave, fillojmë t’i duam ato me gjithë zemër. Fillojmë t’i përqafojmë jo sepse do të zgjasin, por sepse janë këtu tani, në këtë moment të vetëm.

Prandaj, nëse e ndjen se errësira po të mbështjell, mos e lufto. Lejoje të të përqafojë, sepse brenda saj gjendet një urtësi që vetëm nata mund ta ofrojë. Pyete veten: Çfarë po më mëson ky fund? Çfarë pjese të vetes po më thërret të zbuloj? Çfarë drite të re po përgatit kjo errësirë për mua?

Dhe kur fillimet e reja të vijnë – si gjithmonë bëjnë – mos i shiko me naivitetin e dikujt që pret që ato të zgjasin përgjithmonë. Shikoji me sytë e një shpirti që ka kaluar përmes natës dhe që ka kuptuar se asgjë nuk është e përhershme, përveç vetë forcës së tij për të ndriçuar. Sepse jeta nuk është një vijë e drejtë nga fillimi te fundi. Ajo është një spirale, ku çdo fund është edhe një fillim, dhe çdo fillim është një thirrje për t’u rritur, për t’u dashuruar dhe për të humbur përsëri – vetëm për t’u gjetur më i fortë, më i urtë, më i gjallë se kurrë më parë.

Kështu që, mos u frikëso nga fundet. Mëso t’i përshëndesësh ato me po të njëjtën kurajo si fillimet. Sepse në errësirë, mësojmë të shohim. Në fundet tona, mësojmë të rilindim.

....

(69)

Pse e kaluara na thërret?

Ka një muzikë të heshtur në fëshfërimën e kujtimeve, një melodi e ngrohtë që na ngjall një dhimbje të ëmbël. E kaluara na thërret, jo për t’u rikthyer në krahët e saj, por për të na kujtuar se si i kemi përjetuar gabimet, humbjet dhe fitoret. E kaluara është një det i thellë, i qetë në sipërfaqe, por që fsheh stuhi të pafundme në thellësi. Ajo na kujton se çdo plagë që bartim është një histori e shkruar në lëkurën e shpirtit tonë.

Por pse dëshirojmë të kthehemi, edhe kur e dimë se koha është një rrugë njëdrejtimëshe? Është sepse e kaluara nuk është një vend që braktisim; ajo është një shtëpi brenda nesh. Në secilin gur të rrugës sonë, në çdo fjalë të pashprehur, në çdo shikim të lënë pezull, e kaluara na formëson. Dëshira për t'u kthyer është dëshira për t’u ndjerë i tërë sërish, për të rigjetur pjesët që kemi humbur rrugës. Por ajo na flet vetëm nëpërmjet mësimeve.

E kaluara nuk kthehet, jo sepse na ndëshkon, por sepse na shtyn të ecim përpara. Ajo është si një pikturë e papërfunduar në një kornizë të artë—e bukur në papërsosmërinë e saj. Çdo ngjyrë dhe çdo vijë ka një histori, dhe të gjitha së bashku na ftojnë ta pranojmë të shkuarën si një dhuratë, jo si një barrë.

Kujtimet tona janë si yje të largët: drita e tyre mbërrin tek ne vetëm pasi vetë yjet kanë vdekur. Ne i shohim me admirim, me mall, me dhembje—por gjithnjë nga një distancë. Kjo distancë është kuptimi. Sepse, në fund, mësimet nuk janë në përpjekjen për t’u kthyer, por në ndërtimin e asaj që jemi sot.

Çdo humbje që ke përjetuar, çdo gabim që ke bërë, çdo dashuri që ke humbur, ka qenë një mësues i heshtur. E kaluara thërret për të të kujtuar fuqinë tënde, jo për të të paralizuar me pendim. Në çdo plagë që ke, ka një dritë të fshehur—dritën e forcës tënde për ta kaluar.

E ardhmja nuk ka frikë nga e kaluara. Përkundrazi, ajo e mirëpret si një mik të vjetër. Dhe ne, nëse ndalemi për të dëgjuar me kujdes, mund të dëgjojmë se çfarë na mëson: të mos ndalemi së krijuari, së ëndërruari, së jetuari. Sepse çdo çast është një mundësi për ta shkruar historinë tonë ndryshe.

Pse e kaluara na thërret? Sepse ajo është burimi i ujit të shpirtit tonë, por jo destinacioni ynë. Ajo na kujton se, pavarësisht gjithçkaje, ne jemi më të fortë se sa mendonim, më të urtë se sa dukemi dhe më të dashur se sa e pranojmë.

Pra, dëgjoje të kaluarën, por mos u ndal tek ajo. Merr dritën e saj dhe ndriço rrugën që ke përpara. Mos u përpiq të kthehesh, sepse fuqia jote është në të tashmen. Dhe në fund, e kaluara na thërret jo për të na mbajtur peng, por për të na kujtuar se sa shumë kemi për të dhënë.

....

(70)

Pse njeriu shpesh duhet të humbasë gjithçka për të kuptuar vlerën e gjërave të vogla? Është si një pyetje që sillet si valë në bregun e mendjes sonë, godet butë, por shpon thellë, duke lënë pas një boshllëk që as heshtja nuk e mbush dot. Ndoshta sepse humbja është mësuesi më i heshtur dhe më i pamëshirshëm i jetës. Në të, gjejmë jo vetëm zbrazëtinë, por edhe peshën e gjithçkaje që njëherë kemi marrë për të mirëqenë.

Humbja ka një gjuhë të sajën, të pathënë, një melodi që tingëllon vetëm kur zemra ka thyer qelqin e krenarisë dhe syri ka përqafuar errësirën. E megjithatë, pse duhet të jetë kështu? Ndoshta sepse vetëm kur ndjejmë boshllëkun e një përqafimi që nuk është më, kur dëgjojmë heshtjen e një zëri që na thërriste çdo mëngjes, fillojmë të kuptojmë magjinë e atyre momenteve të vogla që na ikën si rëra mes gishtërinjve.

Humbja na mëson të duam pa kushte, sepse na zhvesh nga iluzioni i përjetësisë. Na kujton se gjithçka është e përkohshme dhe se vlera e gjërave nuk qëndron në sa kohë i kemi, por në mënyrën si i përjetojmë. Një filxhan kafeje në mëngjes, një shikim i dashur nga dikush që të njeh më mirë se ti veten, fëshfërima e gjetheve që bien mbi asfaltin e lagur – janë ato që mbeten në kujtesën tonë, jo momentet e mëdha që shpesh zbehen në harresë.

Humbja është një pasqyrë. Na detyron të shohim veten jo si njerëz që zotërojnë, por si kalimtarë të kësaj bote. E në atë pasqyrë, shpesh shohim dhembjen, pendesën, por mbi të gjitha, shohim shpresën – sepse vetëm kur humbim, mësojmë të jetojmë me zemrën hapur, të gatshëm të falim dhe të marrim dashuri pa frikën e humbjes së përsëritur.

Në fund, ndoshta nuk është humbja ajo që na mëson, por boshllëku që mbetet pas saj. Është hapësira ku më parë qëndronte diçka e çmuar, që tani thërret: A e pe sa bukur isha? A e ndjeve sa shumë të përkas? Dhe në ato çaste të heshtura, kur mendimet ndalen dhe vetëm zemra flet, kuptojmë që jeta nuk është asgjë tjetër veçse një koleksion çastesh të vogla.

E pra, pse njeriu duhet të humbasë gjithçka? Sepse vetëm atëherë mësojmë të ecim përpara jo si grumbullues të kujtimeve, por si udhëtarë që përqafojnë çdo ditë me kureshtjen e një fillimi të ri. Njeriu lind nga pluhuri dhe në pluhur kthehet, por diku në mes, ai mëson – shpesh përmes dhimbjes – të dashurojë jetën, aq sa është, pikërisht ashtu si është.

....

(71)

Pse ekziston humbja, kur ne jemi të ndërtuar për të dashur?

Humbja është frymëmarrja e dytë e shpirtit, ai çast që na kujton se çdo gjë e bukur mban në thelbin e saj hijen e përkohshmërisë. Dashuria, si një degë e mbushur me lule, nuk rritet kurrë pa rrënjët e saj të thella në dheun e humbjes. Pse, pra, të ekzistojë një ndjenjë që na shkatërron, ndërsa na jep jetën?

Sepse jeta nuk është një vijë e drejtë, as një rrugë e shtruar. Është një poezi e pazakontë, një kompozim kaotik ku fjalët shpesh nuk rimojnë, por gjithsesi gjejnë harmoninë e tyre. Humbja është refreni që na detyron të ndalemi, të dëgjojmë heshtjen midis vargjeve. Është një shoqëruese e ashpër, por e domosdoshme, që na mëson se sa shumë vlen ajo që kemi pasur, sa shumë kemi dashur dhe humbur.

Ne jemi si udhëtarë që mbajmë me vete një dritë të brishtë në mes të errësirës. Sa herë që drita na fiket, kuptojmë sa shumë kemi vlerësuar ngrohtësinë e saj. Humbja është ajo errësirë që na mëson të ndezim dritën përsëri, më të fortë, më të qartë.

Në dimensionet e shpirtit, humbja nuk është fundi, por një fillim i fshehur. Ajo është pyetja që na shtyn të kërkojmë përgjigje në vende ku nuk kemi kërkuar më parë. Çfarë do të ishte dashuria pa humbjen? Vetëm një përrallë e plogët, pa thellësinë që na mban zgjuar natën duke ëndërruar dhe medituar. Dashuria fiton kuptim vetëm sepse e dimë që është e përkohshme, sepse çdo çast me të bëhet i shenjtë, një dhuratë e papërsëritshme.

Humbja është një mësues që përdor heshtjen si mjet, dhe në atë heshtje, gjejmë një pjesë të vetes që nuk e kemi njohur më parë. Është ajo pjesë që nuk trembet nga vetmia, nuk i largohet dhimbjes, por e pranon atë si një mjet transformimi. Sepse, në thelb, humbja është portali që na shpie drejt një mënyre të re të të jetuarit.

Kur humbasim, bëhemi si pemët në dimër – të zhveshura, por me premtimin e një pranvere të re. Dhe kur degët tona lulëzojnë përsëri, mësojmë të çmojmë jo vetëm lulet, por edhe fuqinë tonë për të mbijetuar në mes të stuhive. Sepse dashuria, si një lumë i rrëmbyeshëm, nuk ndalet përballë gurëve; ajo thjesht ndryshon rrjedhën, duke gdhendur rrugë të reja.

Në fund të gjithë kësaj, humbja na mëson të vdesim pak nga pak, jo për të na shkatërruar, por për të na rilindur. Çdo humbje është një rikthim te vetja, një kthim në burimin tonë më të thellë. Dhe atëherë kuptojmë se pyetja nuk ishte kurrë një barrë, por një dhuratë. Pyetja ishte dera që na ftoi të hyjmë në misterin e jetës – një mister ku humbja dhe dashuria vallëzojnë bashkë, të pandara, duke na mësuar se plotësia nuk është mungesa e zbrazëtisë, por bashkëjetesa me të.

Pse ekziston humbja? Sepse pa të, do të humbnim vetë kuptimin e të dashurit. Dhe pa të, nuk do të mësonim kurrë si të jemi të plotë brenda copëzave tona të thyera.

.....

(72)

Pse kërkojmë lumturinë kur e dimë se është e përkohshme?

Sepse lumturia, me gjithë thjeshtësinë e saj të dukshme, është si një rreze drite që shpërthen përmes reve të trasha të jetës sonë; një dhuratë e vogël nga pafundësia, e cila na kujton se jemi ende gjallë, ende në lëvizje, ende duke u përpjekur të kuptojmë kaosin që na rrethon.

Ne e dimë se lumturia është e përkohshme, si aroma e luleve që veniten me të perënduarin e diellit, si një melodi që përfundon kur heshtin tingujt e fundit të violinës. Por ndoshta pikërisht aty qëndron bukuria e saj, në atë zhdukje të pashmangshme që na detyron ta përjetojmë me gjithë qenien tonë, ta përqafojmë pa rezerva. Në përkohshmërinë e saj, lumturia na mëson të jetojmë në të tashmen, të ndalojmë së kërkuari për të nesërmen apo së pikëlluari për të kaluarën.

Në thellësi të shpirtit tonë, e dimë se jeta nuk është një premtim për gëzim të vazhdueshëm. Ajo është një rrugë e mbushur me gunga dhe kthesa, një pëlhurë e thurur me gëzim dhe dhimbje, me shpresë dhe zhgënjim. Por çdo çast lumturie është si një perlë e çmuar në këtë pëlhurë; është ajo që e bën çdo hap të vlefshëm, çdo përpjekje të ndritshme, çdo plagë të falshme.

Nëse lumturia do të ishte e përjetshme, ajo do të humbiste kuptimin e saj. Nuk do të kishte më ngazëllim në një diell që ngroh lëkurën pas një stuhie të gjatë, nuk do të ndienim më ekstazën e një përqafimi që shëron një zemër të thyer. Është pikërisht përkohshmëria që na bën ta kërkojmë, ta ndjejmë, ta duam. Ajo na kujton se çdo çast ka një fund, por gjithashtu na jep guximin për të pritur të renë, për të ndërtuar mbi rrënojat e djeshme.

Lumturia nuk është një destinacion, por një fllad që kalon përmes udhëtimit tonë. Ajo nuk na premton që do të mbetet, por na frymëzon të mos ndalojmë së kërkuari. Dhe ndoshta në këtë kërkim qëndron kuptimi i jetës: jo të arrijmë diçka të përhershme, por të mësojmë të gjejmë gëzim edhe në përpjekjet tona, edhe në humbjet, edhe në shpresën e një mëngjesi tjetër.

Pse e kërkojmë lumturinë kur e dimë se është e përkohshme?

Sepse jeta pa lumturi, qoftë edhe për një çast të vetëm, është një poemë pa rimë, një det pa horizont. Dhe ndoshta, në fund të fundit, është më mirë ta jetojmë këtë jetë duke kërkuar yjet mes reve, sesa të pranojmë errësirën e pandryshueshme të qiellit.

....

(73)

Pse ndonjëherë ndihemi të humbur edhe kur jemi në vendin ku duam të jemi?

Sepse shpirti ynë nuk është një hartë e prerë, e pastër, me drejtime të thjeshta. Është një oqean i trazuar, i përzier nga valë që bien e ngrihen, nga erëra që herë na shtyjnë përpara, e herë na kthejnë pas. Ne jemi udhëtarë të një bote të brendshme ku horizontet shpesh janë të mjegullta, dhe ajo çfarë duam të arrijmë mund të jetë më shumë një ndjesi sesa një vend.

Humbja është përplasja me boshllëkun e vetvetes, një kujtesë që sado ta mbushim jetën me gjëra, njerëz e vende, do të ketë gjithmonë një hapësirë të pashpjeguar, një zbrazëti që pret të kuptohet, jo të mbushet. Dhe ja ku jemi, në vendin që dikur e ëndërronim, por ndjejmë ende peshën e pyetjeve pa përgjigje. Pse? Sepse udhëtimi për ta gjetur veten nuk mbaron kurrë.

Është si një kopsht i madh që duket i përkryer nga larg, por sa më shumë i afrohemi, aq më shumë dallojmë gjethet e rëna, barërat e këqija dhe degët që kërkojnë kujdes. Humbja e drejtimit është mënyra se si shpirti na flet, si na kujton se kemi nevojë të ndalemi, të dëgjojmë dhe të rimendojmë. Nuk është një gabim, por një thirrje për reflektim.

Nëse e mendojmë jetën si një lumë, atëherë edhe uji më i qetë ka vorbulla që s’i shmangim dot. Ndonjëherë jemi rrjedha e lirë që vallëzon me dritën e diellit, ndonjëherë jemi pikat që përplasen pas gurëve. Në këto momente ndiejmë humbje. Por a nuk është kjo humbje pikërisht pjesa që na mëson më shumë për fuqinë e vetë rrjedhës? Përballë vorbullës, mësojmë të ndalemi. Mësojmë të qëndrojmë pezull, të mendojmë për thellësinë dhe të gjejmë paqen mes turbullirës.

Mos harro: kur një pemë nuk ka rrugë tjetër veçse të zgjatet drejt qiellit, rrënjët e saj duhet të gërmojnë më thellë në dheun e errët. Kështu jemi edhe ne. Ndjenja e humbjes është toka ku mbillen pyetjet tona më të thella, dhe aty gjejmë farën e ndryshimit, të kuptimit. Kjo është ironia e madhe e shpirtit njerëzor: për të gjetur drejtimin, duhet të lejojmë veten të humbasim.

Mos kërko gjithmonë përgjigje. Disa pyetje janë krijuar që të mbahen përjetësisht të hapura, si plagë të vogla që na kujtojnë se jemi gjallë. Disa rrugë nuk kanë një fund, por janë thjesht udhëtime ku kuptojmë se kush jemi, jo ku po shkojmë.

Dhe mos harro, shpirti yt është si qielli i natës. Edhe kur je në errësirë, edhe kur ndihesh krejtësisht i humbur, yjet e vegjël të shpresës janë ende aty, të padukshëm për një çast, por gjithnjë të pranishëm. Pyet veten: Nëse gjithçka që ndiej është humbje, a mos është kjo mënyra e shpirtit tim për të më treguar një drejtim të ri?

Kështu, ec përpara. Mos ki frikë të humbësh, sepse pikërisht atëherë, në mesin e pasigurisë dhe mjegullës, fillon të krijohet qartësia. Dhe kur ta gjesh atë dritë të vogël brenda vetes, do kuptosh se nuk ishte vendi ku ishe që të humbte, por udhëtimi përbrenda teje që të udhëhoqi.

....

(74)

Një pasqyrë e thyer në zemër

Pse jemi më të ashpër me veten sesa me të tjerët? Pyetja rrjedh si një lumë i heshtur, që ndan brigje të mjegullta. Në njërin breg, qëndrojmë ne – si fëmijë të pafajshëm, të zhveshur nga paragjykimet. Në tjetrin, qëndron hija jonë – një gjykatës i pamëshirshëm, që peshon shpirtin në peshore të brishta e të padrejta. Ndoshta, është nga frika se bota nuk do të na falë, por më thellë se kaq, sepse ne vetë nuk e kemi mësuar artin e faljes.

Në pasqyrën e mendjes, shohim çdo gabim, çdo dështim, çdo dyshim të fshehur. Dhe secili prej tyre përthyhet në dhjetëra fragmente të tjera – thyerje të vogla që kërkojnë drejtësi. Por, drejtësia është një koncept i egër kur aplikohet mbi shpirtin njerëzor. Për të tjerët, jemi mëshirë. Për veten, jemi ligj.

Ka netë kur zëri ynë i brendshëm nuk hesht. Ai zë, i ashpër e i ftohtë, na kujton gjithçka që nuk arritëm, çdo ëndërr të lënë në hije, çdo fjalë të papërkryer. Dhe ne bindemi, sepse zëri vjen nga brenda, dhe kush mund ta njohë të vërtetën më mirë sesa vetvetja?

Por, a është vetvetja jonë gjithmonë e sinqertë? A është ky kritik që na flet një gjyqtar i drejtë apo një fantazmë që ushqehet me pasiguritë tona? Ndoshta, ashpërsia jonë ndaj vetes është një formë mbijetese. Një përpjekje për të qenë më të fortë, më të mençur, më të denjë për botën që shpesh duket e gatshme të na gjykojë. Ndoshta, është një mburojë që ne e kthejmë në kamxhik, duke harruar se lëkura e shpirtit është më e brishtë sesa duket.

E vërteta është se çdo shpirt mban plagë të padukshme. Plagë që nuk kanë nevojë për më shumë kripë, por për dritë. Dhe drita vjen nga një burim i harruar: falja. Falja e vetvetes, jo si një akt dobësie, por si një revolucion i heshtur.

Kur mësojmë të falim veten, nuk bëhemi më të dobët. Përkundrazi, bëhemi si pemët në vjeshtë – të afta të heqim dorë nga gjethet e vjetra, për të pritur rigjenerimin. Falja nuk është harrim, por një lloj lirie. Një mundësi për të pranuar se jemi njerëzorë, se dështimet tona nuk na përcaktojnë dhe se brishtësia jonë nuk është një dobësi, por një dëshmi e thellësisë sonë.

Por, pse është kaq e vështirë ta falim veten? Ndoshta, sepse kemi frikë se do të humbasim atë që na motivon – atë shtysë për të qenë më mirë. Ndoshta, sepse na duket se falja do të thotë të dorëzohemi, të pranojmë se nuk jemi të përsosur. Por, a nuk është vetë papërsosmëria ajo që na bën njerëzorë? A nuk jemi ne gabimtarë që nga krijimi?

Në fund, duhet të pranojmë se nuk jemi thjesht kritikët tanë më të ashpër. Jemi edhe krijuesit tanë, dhe falja është peneli që na lejon të vizatojmë një tablo më të ndritshme. Dhe ndoshta, një ditë, kur të shikojmë përsëri në pasqyrën e shpirtit, do të shohim jo vetëm thyerje, por edhe një bukuri të papërkryer, një reflektim të së vërtetës sonë – të pastër, të lirë dhe të plotë.

....

(75)

Kujtesa e dhimbjes dhe dashurisë

Pse kujtojmë gjërat që na dhembin më gjatë sesa ato që na lumturojnë? Pse një copëz dhimbjeje duket sikur rrënjoset në mishin e shpirtit, ndërsa lumturia shpërbëhet si një avull në dritën e zbehtë të perëndimit? Ndoshta, sepse dhimbja nuk është veç një shenjë, por një monument – një kujtesë e asaj që kemi dashur thellë, aq thellë sa koha vetë nuk mund ta mbajë të fshehur.

Lumturia është një flutur që vjen, prek duart tona dhe pastaj zhduket. Është e lehtë, e shpejtë, një moment i shkurtër drite që na lë me ndjesinë e një mrekullie. Por dhimbja – oh, dhimbja është rrënja e pemës së jetës. Ajo na thith poshtë, na shtrëngon, na detyron të qëndrojmë dhe të ndiejmë. Çdo dhimbje është një pasqyrë ku shohim reflektimin e asaj që na ka ndërtuar, të asaj që na ka shkatërruar dhe të asaj që ende na mban të gjallë.

Ne nuk qajmë thjesht për humbjet; qajmë për atë që kemi dashur dhe që humbja ia ka zhveshur formën. Çdo kujtim i dhembshëm është një dialog i pambaruar me një version të vetes sonë që donte, që ëndërronte, që jetonte me gjithë fuqinë e saj. A mund të ketë dhimbje pa dashuri? A mund të ketë plagë pa prekje?

Mendohu për kujtimet që të lënë pa gjumë. Janë ato që kanë ndriçuar jetën tënde për një çast, por janë fikur shumë shpejt. Në to gjendet një dashuri që s’mbaroi kurrë, një ëndërr që u shua përpara se të arrinte kulmin e saj, një fytyrë që të pa dhe pastaj u zhduk në errësirën e botës. E prapë, e ndien? Ajo dhimbje nuk është një mallkim. Është një dhuratë e hidhur, një provë që ti ke jetuar me guximin për të dashur, për të humbur dhe për të kujtuar.

Kujtesa, si një artist mizor, pikturon më shumë me hije se me dritë. Ai i lë konturet e lumturisë të buta, të paqarta, ndërsa dhimbjes i jep prerje të mprehta, ngjyra të thella dhe një ndjesi që nuk tretet lehtë. Por ndoshta, kjo është mënyra e shpirtit për të na kujtuar që dashuria e vërtetë nuk harrohet. Ajo nuk jeton vetëm në dritën e çasteve të lumtura, por edhe në errësirën e netëve të vetmuara.

Dhimbja na lidh me thelbin tonë. Na kujton që kemi pasur diçka që ia vlente të humbej, diçka për të cilën ia vlente të derdhej një det lotësh. Dhe në atë rrjedhje lotësh, në atë thellësi të dhimbjes, zbulojmë se jemi ende gjallë, ende duke dashur, ende duke kujtuar. Dhe ndoshta kjo është arsyeja pse dhimbja qëndron më gjatë: sepse është një formë dashurie që refuzon të zhduket.

....

(76)

Në kërkim të iluzionit të kontrollit

Pse e ndjejmë këtë nevojë të pashpjegueshme për të kontrolluar gjithçka, kur jeta nuk është veçse një rrjedhë e egër dhe e papërmbajtshme? Ndoshta sepse në thellësi, zemrat tona janë krijesa të frikës dhe pasigurive, dhe iluzioni i kontrollit është streha jonë më e dashur – një kandil i vogël që ndriçon errësirën e një universi të paepur. Por sa e brishtë është ajo ndriçimë, sa e lehtë është ta shuajë era e një rasti të thjeshtë, një rastësi që askush nuk e parashikoi.

Jemi udhëtarë në një oqean ku asnjë busull nuk funksionon siç duhet. Ne mbajmë timonin e një anijeje që nuk di ku po shkon, dhe megjithatë ngulim këmbë ta kapim më fort, të shtiremi sikur drejtimi është zgjedhja jonë. Kontrolli, ky iluzion që ushqejmë, është ndoshta mënyra jonë për të ndërtuar një urë mbi greminën e panjohurës. Dhe gremina nuk është tjetër veçse përballja me vetveten, me atë zbrazëtirë që jeton brenda nesh, që asgjë nuk mund ta mbushë – as dashuria, as suksesi, as përjetësia që ëndërrojmë fshehtas.

Por, çfarë ndodh kur kontrolli rrëzohet, kur forca e jetës na kthen në udhëkryqet që ne nuk i zgjodhëm? Mos është kjo një thirrje për të kuptuar se ndoshta e vërteta e vetme është vetë kaosi? Sepse ndoshta liria nuk qëndron në fuqinë për të kontrolluar, por në dorëzimin ndaj rrjedhës – një akt i guximshëm që kërkon të braktisësh gjithçka që njeh për të gjetur atë që ende nuk ke parë.

Mendimet e mia shpesh përfundojnë në një lak të pafund, ku pyetjet ushqejnë pyetje të tjera, dhe përgjigjet janë gjithmonë një hap larg. Çdo përpjekje për t’u kapur pas sigurisë më bën të ndiej peshën e boshllëkut edhe më rëndë, sikur universi tallet me mua, duke më kujtuar se jeta nuk është një ekuacion që zgjidhet, por një melodi që duhet dëgjuar.

A mund të ndalojmë së kërkuari kontrollin dhe të pranojmë kaosin? Mos vallë aty qëndron bukuria e vërtetë, në pranimin e asaj që nuk mund ta ndryshojmë? Në lënien e valëve të na mbajnë, të na rrëzojnë, të na çojnë diku ku nuk kemi qenë kurrë.

Dhe ndoshta, në fund të fundit, është vetë iluzioni i kontrollit ai që na shtyn përpara, që na detyron të ëndërrojmë, të luftojmë dhe të krijojmë. Sepse njeriu, ky endacak i pafund, nuk mund të jetojë pa të – iluzionin që ushqen shpirtin, por edhe plagën që nuk shërohet. Kontrolli, ky paradoks i pafund, është ndoshta pikërisht ajo që na bën njerëz.

Pyes përsëri, pse e ndjejmë këtë nevojë të pashpjegueshme për të kontrolluar gjithçka, kur jeta nuk është veçse një rrjedhë e egër dhe e papërmbajtshme? Ndoshta sepse në thellësi të qenies sonë, mbartim një ndjenjë të përhershme të ndrojtjes përballë kaosit që na rrethon. Kontrolli është iluzioni që na mban të bashkuar, një armaturë e brishtë që vendosim mbi shpirtrat tanë për të mos ndjerë goditjet e pasigurisë. E megjithatë, kjo armaturë është e mbushur me çarje, dhe përmes tyre rrjedh frika jonë më e madhe: ajo e të qenit plotësisht të pafuqishëm.

Çfarë është kontrolli në të vërtetë? Një përpjekje për të parashikuar të ardhmen? Një akt rebelimi ndaj një bote që nuk pyet as për dëshirat, as për planet tona? Ne duam të kontrollojmë sepse nuk mund të përballojmë idenë se ndoshta jeta nuk ka një kuptim të caktuar, se ndoshta gjithçka që ndodh është një zinxhir rastësish pa asnjë lidhje me atë që ne shpresojmë apo besojmë, por ja që kjo nuk është aspak e vërtetë.

Ja një ironi që të thyen zemrën: sa më shumë përpiqemi të kontrollojmë jetën, aq më shumë ajo duket se na rrëshqet nga duart. Marrim vendime, bëjmë plane, luftojmë për rezultate – dhe pastaj një fjalë, një ngjarje, një ndodhi e papritur, na hedh në erë gjithë atë që kemi ndërtuar. Dhe ja ku qëndrojmë, të humbur dhe të lodhur, duke pyetur veten: A ia vlejti mundimi? A ia vlen të luftosh kundër një vale që nuk mund ta ndalosh?

Kërkimi i kontrollit nuk është gjë tjetër veçse një mënyrë për t’i ikur pasigurisë – dhe pasiguria është vetë thelbi i ekzistencës sonë. Ne lindim të pambrojtur, të pafuqishëm, dhe, që në frymëmarrjen e parë, përpiqemi të ndërtojmë një ndjenjë sigurie në një botë që nuk premton asgjë. Por si mund ta sigurosh veten në një botë ku gjithçka që e do mund të të merret në një çast, pa paralajmërim? Si mund të ndihesh i sigurt kur çdo lidhje, çdo ëndërr, çdo marrëdhënie është e përkohshme?

Ndoshta përgjigjja nuk është të kërkojmë siguri, por të mësojmë ta duam pasigurinë. Ta pranojmë që kontrolli është një iluzion, dhe ta gjejmë bukurinë në këtë iluzion. Ta përqafojmë idenë se ne nuk kemi nevojë të dimë gjithçka, se është pikërisht papritshmëria ajo që na jep kuptim. Sepse, në fund të fundit, nëse gjithçka do të ishte e parashikueshme, nëse gjithçka do të ishte nën kontrollin tonë, çfarë vlere do të kishte jeta? Ku do të ishte emocionimi i një ëndrre që mund të mos realizohet kurrë, por që na mban zgjuar natën? Ku do të ishte kuptimi i dhimbjes, që na mëson aq shumë për forcën tonë?

Por të dorëzohesh nuk është e lehtë. Sepse për të pranuar kaosin, duhet të pranosh që asgjë nuk të përket vërtet. Duhet të pranosh që nuk zotëron as kohën tënde, as njerëzit që do, as vetë trupin tënd. Dhe ky është një akt guximi që pak prej nesh mund ta bëjnë pa u thyer. Pranimi i pafuqisë është një përballje me zbrazëtinë – dhe zbrazëtia të vështron drejt në sy, duke të kujtuar se, në fund të fundit, ti je vetëm një grusht dhè që endet mes erërave të një universi të pafund.

Dhe ja ku lind paradoksi më i madh: ndoshta vetëm kur pranojmë plotësisht pafuqinë tonë, mund të ndiejmë lirinë e vërtetë. Vetëm kur ndalojmë së kërkuari kontrollin, mund të fillojmë të jetojmë. A mund të jemi aq të guximshëm sa ta lëmë veten të rrjedhë me valët, pa u përpjekur të ndalojmë stuhinë? A mund të mësojmë të kënaqemi me papërsosmëritë, me rastësitë, me dhimbjet dhe me gëzimet që nuk i kishim planifikuar?

Mbase kjo është e vetmja mënyrë për të jetuar: të bëhemi dëshmitarë të jetës sonë, jo pronarë të saj. Të lejojmë që dhimbjet të na mësojnë, që humbjet të na zbusin dhe që rastësitë të na udhëheqin drejt rrugëve që nuk i kishim imagjinuar. Dhe ndoshta, pikërisht kur heqim dorë nga iluzioni i kontrollit, mund të ndiejmë për herë të parë një lloj sigurie të vërtetë – atë që vjen nga pranimi i vetvetes dhe i botës ashtu siç janë.

Në këtë akt dorëzimi ka një bukuri të heshtur, një melankoli që nuk të rëndon, por të çliron. Sepse është vetëm kur ndalojmë së luftuari kundër rrjedhës, që mund të fillojmë të notojmë me të. Dhe ndoshta, aty në fund, aty ku oqeani na merr dhe na çon larg, gjejmë atë që kemi kërkuar gjithmonë – jo kontrollin, por paqen.

....

(77)

Pse përjetojmë frikë nga humbja e njerëzve?
Sepse zemra, ky organ i brishtë që rreh me ritmet e ekzistencës sonë, është e ndërtuar jo për të zotëruar, por për të dashuruar. Dhe dashuria, ah, dashuria është një paradoks i pashmangshëm: një lidhje e krijuar nga liria, një përqafim që mban pa pranga, një gjuhë që flet pa fjalë. E megjithatë, brenda saj fshihet një frikë e heshtur, një frikë që nuk i shpëton logjikës së mendjes, por që gjithsesi ngul kthetrat në thellësitë e shpirtit.

Ne e dimë, me një siguri të pamëshirshme, se gjithçka që kemi – gjithçka që jemi – është e përkohshme. Kujtimet që ndërtojmë janë një mozaik i thyer, copëza që një ditë do të shpërndahen nga erërat e harresës. Njerëzit që duam, ata që na kanë përqafuar në ditët e gëzimit dhe në netët e pikëllimit, janë fenerë që një ditë do të shuhen, ashtu si yjet në qiellin e largët. Dhe megjithatë, ndonëse kjo e vërtetë është e shkruar në faqet e çdo historie njerëzore, zemra jonë nuk resht së refuzuari përballjen me të.

A është kjo një dobësi e njeriut apo një dhuratë hyjnore? Të jetosh me frikën e humbjes do të thotë të pranosh se je i gjallë. Sepse çdo frikë, në thelb, është dëshmi e dashurisë. Nuk frikësohemi nga humbja e asaj që nuk e duam. Nuk dridhemi përballë largimit të një të huaji. Por kur mendojmë për ata që na kanë shënuar, ata që kanë lënë një gjurmë të pashlyeshme në ekzistencën tonë, atëherë frika bëhet një pasqyrë ku shohim se sa thellë jemi zhytur në dashuri.

E prapëseprapë, kjo frikë nuk është thjesht një pengesë; është një mësim. Frika na mëson se dashuria nuk është posedim. Nuk mund ta mbash dikë përgjithmonë pranë teje, ashtu siç nuk mund të ndalosh një lumë që rrjedh drejt detit. Dashuria e vërtetë kërkon guximin për të lënë të lirë, për të pranuar se liria dhe humbja janë pjesë të së njëjtës panoramë. A mund të jetë e bukur një pikturë pa hijet që i japin thellësi?

Por kjo nuk është e gjitha. Në meditimin për humbjen, zbulojmë diçka më të madhe: përkohshmëria nuk e zvogëlon vlerën e dashurisë, përkundrazi, e amplifikon atë. Nëse çdo çast me dikë është i fundëm, atëherë çdo çast bëhet një dhuratë e paçmuar. Përfytyro sikur çdo përqafim të jetë i fundit, çdo bisedë të jetë një lamtumirë e fshehtë. A nuk do ta dashuroje çdo moment me një intensitet të papërshkrueshëm?

Njeriu është një krijesë e përjetësisë së humbur, e dënuar të jetojë mes kufijve të kohës. Por ndoshta ky është sekreti i bukurisë sonë: ne e dimë se nuk kemi përjetësi, ndaj kërkojmë të përjetojmë pafundësinë brenda çdo momenti. Dashuria, me gjithë frikën e saj, është përpjekja jonë për të kapërcyer kohën, për të lënë një gjurmë në univers, sado e vogël qoftë.

Dhe kështu, edhe frika, edhe humbja, bëhen pjesë e së njëjtës simfoni njerëzore. Nuk është as dobësi, as tragjedi. Është kujtesa jonë që gjithçka është e çmuar. Dhe ndoshta, në fund, pranojmë se nuk ka rëndësi se sa gjatë qëndron dikush pranë nesh, por se sa thellë i kemi lejuar të na ndryshojnë, të bëhen pjesë e amshimit tonë të brendshëm.

Dhe kur t'i lëmë të ikin, le t'i lëmë me mirënjohje. Sepse çdo humbje është në të vërtetë një kujtesë e asaj që kemi fituar. Një pasuri që askush nuk mund të na e marrë: dashurinë e jetuar, kujtimet e ndërtuara, dhe ndjesinë se kemi pasur guximin të jetojmë plotësisht.

....

(78)

Fijet e padukshme të sprovave

Në një cep të heshtur të universit, ku drita e hënës puth hijet e mendimeve tona dhe heshtja është një zë që nuk hesht kurrë, qëndrojmë të zhytur në pyetjet që nuk guxojmë t’i bëjmë me zë të lartë. Pse disa përgjigje na vijnë vetëm pasi kemi kaluar sprova të mëdha? Pse disa përgjigje vijnë tek ne vetëm pasi të kemi kaluar përmes errësirës më të thellë, përmes dhimbjes që na copëton dhe na rindërton njëkohësisht? Është një mister i lidhur me natyrën tonë të brishtë, një kod i lashtë që na fton të gjejmë veten vetëm pasi të jemi zhdukur përkohësisht në vetvete.

Sprovat na përplasin në valët e një oqeani të pafund, ku nuk ka brigje, vetëm një qiell të fshehtë brenda nesh që fillon të shkëlqejë kur gjithçka përreth është mbytur në terr. Dhe, ndoshta, këtu gjendet sekreti: mësimi nuk mund të gjendet në komoditet, sepse komoditeti na mpin, na mashtron me ndjenjën se jemi të plotë kur në të vërtetë jemi thjesht bosh në qetësinë tonë të rreme. Vetëm kur dhimbja na zgjat dorën e saj të ftohtë dhe na rrëzon në tokë, zbulojmë fuqinë për t’u ngritur përsëri. Vetëm atëherë e kuptojmë se kemi qenë gjithmonë më të fortë nga sa mendonim.

A e keni vërejtur ndonjëherë se si shiu flet me tokën? Ai bie pa mëshirë, duke çarë sipërfaqen e saj, por vetëm pas kësaj dhune, toka fillon të lulëzojë. Ne jemi si ajo tokë. Çdo plagë, çdo e çarë, është një mundësi për të marrë frymë më thellë, për të krijuar hapësirë për diçka të re, diçka që nuk do të kishte lindur kurrë nëse nuk do të ishim lënduar.

Por pse jemi të prirur të mendojmë se dhimbja është një armik? Ndoshta sepse ajo na bën të ndihemi të vegjël, të dobët, të pambrojtur. Ndoshta sepse ajo na përball me të vërtetën që kemi frikë ta pranojmë: se jeta nuk është një vijë e drejtë, por një labirint i ndërlikuar, ku çdo kthesë fsheh një mister dhe çdo humbje hap një derë drejt një hapësire të re. Në këtë labirint, ne shpesh e humbasim orientimin, por është pikërisht në ato momente kur mësojmë të ndjekim jo rrugën, por dritën brenda vetes.

Fijet e padukshme të sprovave janë ato që na lidhin me gjithçka tjetër. Në dhembjen tonë më të thellë, gjejmë një pasqyrë ku reflektohen jo vetëm plagët tona, por edhe fuqia jonë për t’i shëruar ato. Në atë pasqyrë, shohim jo vetëm dhimbjen e sotme, por edhe të kaluarën që na ka formuar dhe të ardhmen që na thërret.

Kështu, ndoshta, pyetja nuk është më "pse sprovat janë të nevojshme", por "si mund të ecim përtej tyre, duke mbartur me vete urtësinë e tyre?" Dhe përgjigjja është gjithmonë e njëjta: me guximin për të ndier dhimbjen, me mençurinë për ta pranuar atë si një mik të vjetër dhe me dashurinë për jetën që vazhdon të rrjedhë, pavarësisht gjithçkaje. Sepse në fund, nuk janë sprovat që na përcaktojnë, por mënyra si zgjedhim t’i përqafojmë ato. Pra, mësimi nuk vjen nga komoditeti, por nga sprovat që na sfidojnë.

....

(79)

Në thellësinë e shpresës së humbur

Pse shpresojmë edhe kur gjithçka duket e humbur? Një pyetje që përndjek rrënjët më të lashta të qenies sonë, një vragë në thellësinë e shpirtit që nuk mund të shërohet me fjalë, por kërkon heshtje, një heshtje ku edhe dhimbja shndërrohet në melodi. Shpresa… ajo dritë e mjegullt që, ndonëse e dobët, nuk shuhet kurrë, qëndron si një yll në qiellin e trazuar të mendjes, duke mbijetuar përkundër stuhive më të egra të jetës.

Njeriu, kjo krijesë e brishtë, e mallkuar me vetëdije, ecën mbi një fije të hollë mes absurdit dhe përjetësisë. Çdo hap, një mundësi për të rënë, çdo frymëmarrje, një betejë kundër peshës së kotësisë. Megjithatë, brenda tij është një forcë që refuzon të dorëzohet. Një dritë që nuk mund të shpjegohet me formulat e logjikës apo me fjalët e filozofëve. Shpresa nuk lind nga arsyeja, por nga vetë zemra e kaosit.

Ndoshta, shpresa është rebelimi ynë i fundit kundër një bote që shpesh duket e pakuptimtë. Ne shpresojmë sepse nuk dimë të bëjmë gjë tjetër, sepse të dorëzohesh është njëlloj sikur të pranosh vdekjen para se të të vijë koha. Dhe, oh, si e urrejmë ne vdekjen! Jo thjesht humbjen e trupit, por atë boshllëkun e ftohtë që vjen kur ëndrrat, dëshirat dhe kujtimet tona zhduken në harresën e pafund.

Por çfarë është shpresa, në të vërtetë? A është një iluzion që na mashtron, apo është një portë drejt diçkaje që shkon përtej asaj që mund të shohim? E njëjta shpresë që na ngushëllon mund të bëhet edhe burimi më i madh i vuajtjes, kur ajo shtyhet përtej kufijve të së mundshmes. Ne shpresojmë për dashuri, kur zemrat na janë thyer; shpresojmë për drejtësi, kur bota na ka braktisur; shpresojmë për jetë, kur hija e vdekjes na ndjek nga pas.

Por ndoshta, shpresa nuk është as shpëtimi, as mallkimi ynë. Ajo është thjesht ajo që na bën njerëz. Në errësirën më të thellë të mendjes sonë, ajo na kujton se ne nuk jemi vetëm mish dhe kocka, por jemi ëndrra, jemi art, jemi melankoli. Ajo është zëri i brendshëm që na thërret: "Merr edhe një hap më tej, edhe një frymë më shumë."

Në shpresë, ne gjejmë kuptimin, jo për botën, por për vetveten. Ndoshta, ajo që ka rëndësi nuk është nëse shpresa është e drejtë apo e rreme, por fakti që na mban gjallë. Sepse, në fund të fundit, çfarë është jeta pa një dritë që na tërheq përpara, pa një yll polar që na udhëheq në këtë oqean të pafund të pikëllimit dhe habisë?

Prandaj, shpresojmë. Jo sepse jemi të verbër ndaj vuajtjes, por sepse kemi mësuar ta përqafojmë atë si një pjesë të pandashme të udhëtimit tonë. Dhe në atë përqafim, ne gjejmë diçka që është më e fortë se dhimbja, më e thellë se melankolia: një arsye për të vazhduar, një arsye për të jetuar.

Sepse shpresa, në fund të fundit, është një shenjë e shpirtit që refuzon të shuhet. Dhe shpirtrat shpirtrat e gjalla nuk njohin dorëzim. Ato kërkojnë qiellin, edhe kur janë të mbyllura në kafazin e errët të një bote të pashpresë. Sepse shpresa është forca që e mban shpirtin gjallë përtej logjikës.

....

(80)

Në hijet e shpirtit dhe dritën e ëndrrave

Pse ëndrrat më të mëdha shpesh kërkojnë sakrifica të mëdha? Pse na ndodh që dritat më të ndritshme të horizonteve të ardhshme të shfaqen vetëm pasi kemi kaluar përmes natës më të errët të qenies? A është ndoshta sepse vetëm kur heqim dorë nga një pjesë e vetes, mund të lirojmë hapësirën për të ndërtuar atë që shpresojmë të bëhemi?

Shpirti është një arenë e ndërlikuar ku luftojnë dëshira dhe frika, ku secila dëshirë flet me zërin e një bote të mundshme, ndërsa çdo frikë pëshpërit për të gjitha ato që do të humbasim në këtë udhëtim. Është një betejë e brendshme që rrallë përfundon pa gjak, pa shenja që mbeten përtej kohës. Sakrifica nuk është thjesht humbje. Është një formë e heshtur e krijimit. Kur heqim dorë nga diçka që e kemi dashur, nuk e zhdukim, por e përkthejmë në një formë të re.

Mendo për një pemë që humb gjethet e saj në vjeshtë. Çdo gjethe që bie nuk është një fund, por një premtim. Është një dëshmi se toka do të jetë më e pasur kur dimri të tërhiqet dhe pranvera të marrë frymë sërish. Dhe ëndrrat – ato të mëdhatë, ato që mbajnë barrën e botës së brendshme – nuk lindin lehtë. Ato kërkojnë që ne të derdhim veten tonë si uji që largohet nga burimi për të gjetur rrugën drejt detit.

Dikush mund të thotë: “A është jeta më e pasur kur nuk kërkon sakrifica? A nuk do të ishte më e lehtë të ëndërrojmë pa rrezikun e humbjes së gjithçkaje që kemi?” Por kjo është një iluzion. Ajo që është e lehtë nuk ka peshë, dhe ajo që nuk ka peshë nuk mund të rrënjoset thellë. Sakrifica është rrënja, hiri prej të cilit ringrihemi me një shpirt më të thellë, më të pasur, më të afërt me përkufizimin e ëndrrës sonë.

Një filozof i vjetër shkroi njëherë: “Kur ndjek një yll, kujdesu të mos harrosh tokën mbi të cilën qëndron.” Dhe ndoshta kjo është e vërteta më e dhimbshme e çdo ëndrre të madhe: për të ndjekur dritën e largët të saj, duhet të ecësh zbathur mbi gurët dhe pluhurin e realitetit. Sakrificat janë dhimbja e këtyre hapave, por janë gjithashtu provat e vetë shtegtimit.

Në një natë dimri, kur qielli ishte i mbushur me yje të ftohtë, dikush më pyeti: "A do të doje të fluturoje?" Dhe unë, duke menduar për çmimin e krahëve, u përgjigja: "Jo, nëse duhet të humbas tokën ku e di që mund të bie." Por, a ishte kjo ndoshta frika që flet? A mos vallë të fluturosh do të thotë të pranosh se rënia është një çmim që ia vlen të paguhet?

Sakrificat janë aktet tona më të guximshme të dashurisë për të ardhmen. Çdo heqje dorë nga një pjesë e së sotmes është një dhuratë për atë që mund të bëhemi. Dhe ndoshta kjo është arsyeja pse ëndrrat më të mëdha kërkojnë sakrifica të mëdha: sepse ato na detyrojnë të zgjedhim mes asaj që jemi dhe asaj që mund të bëhemi. Sepse vetëm kur lëmë pas atë që njohim, mund të shkojmë drejt asaj që nuk e kemi parë kurrë.

Në fund të fundit, a nuk janë sakrificat harta e fshehtë e udhëtimit të shpirtit? A nuk janë ato gjethet e vjeshtës që na premtuan pranverën? Dhe ndoshta çdo ëndërr e madhe, si një qiri që digjet, kërkon të japim diçka nga vetvetja që të ndriçojmë errësirën përreth. Sepse vetëm atëherë, në flakën e tij, mund të shohim rrugën përpara.
Sepse çdo ëndërr e madhe kërkon të heqësh dorë nga diçka për ta realizuar.

....

(81)

Pse pendesa, kjo barrë e padukshme por e rëndë si mali, gjen gjithmonë strehë në krahërorin e njeriut? Është si një zjarr që nuk djeg hapur, por përvëlon thellë, në rrënjët e shpirtit. Ndoshta është sepse ajo nuk lidhet me lodhjen fizike, me muskujt që këputen apo gjymtyrët që dridhen, por me zemrën dhe mendjen që endet pa pushim, duke kërkuar kuptimin e asaj që nuk mund të ndryshojë më.

Pendesa është si një rrugë pa kthim, një labirint ku çdo hap të çon përsëri te pika e nisjes, por me një peshë më të rëndë. Është haraçi që paguajmë për mësimet që vijnë vonë, për të vërtetat që na ndriçohen vetëm kur koha për të vepruar ka kaluar. Dhe si i verbëri që prek fytyrat e dashura vetëm në errësirë, edhe ne kuptojmë se çfarë kemi pasur vetëm pasi ajo na është marrë.

Por pse, vallë, e ndiejmë këtë barrë më rëndë se barrën e lodhjes? Sepse lodhja është rezultat i përpjekjes, i betejës për të ndërtuar, për të përmirësuar, për të krijuar diçka nga kaosi. Ajo është një lloj dëshmie e gjallë që tregon se kemi bërë diçka, qoftë edhe nëse kemi dështuar. Ndërsa pendesa është hija e një mundësie të humbur, një kujtim i një veprimi që s’u bë kurrë, një akt i papërfunduar që mbetet pezull në kohë, duke na ndjekur si një hije që nuk zhduket.

E megjithatë, a është pendesa vërtet një mallkim? Apo është një mësues i ashpër, një mentor i pamëshirshëm që na tregon çfarë është e rëndësishme? Në errësirën e saj melankolike, ajo na mëson të çmojmë çastet, të përqafojmë gabimet tona dhe t’i kthejmë ato në urë për të ardhmen. Sepse pendesa nuk është fundi; ajo është një ftesë për të kuptuar se çfarë do të thotë të jesh njeri – i brishtë, i papërsosur, por i aftë për të ndryshuar.

Në thellësi të natës, kur heshtja është më e rëndë se çdo tingull, pendesa bëhet si një shok i padëshiruar që ulet pranë nesh dhe fillon të flasë. Na tregon për të kaluarën tonë me një qartësi që nuk e kishim parë kurrë më parë. Na kujton fytyra, zëra, fjalë që dikur i kemi lënë pas dore, dhe në atë qetësi të ftohtë, ne përballemi me vetveten. Ndoshta për herë të parë.

Ajo na bën të pyesim: Pse? Pse zgjodhëm rrugën e gabuar? Pse nuk folëm kur duhej? Pse u larguam kur duhej të qëndronim? Por pyetjet nuk janë aty për të na dënuar. Ato janë aty për të na zgjuar. Çdo pishman është një derë e fshehtë drejt një kuptimi më të thellë, një përpjekje për të pajtuar të kaluarën me të tashmen dhe për të ndërtuar një të ardhme që nuk do të ketë po të njëjtat plagë.

Dhe ndoshta kjo është arsyeja pse pendesa është e bukur në trishtimin e saj. Është kujtimi i një dashurie të humbur, i një ëndrre të thyer, i një fjale të pathënë. Është dëshmia se kemi dashur, kemi ëndërruar dhe kemi ndier diçka aq thellë, saqë edhe mungesa e saj na godet. Ndoshta, në fund, është pikërisht kjo ndjenjë që na bën të gjallë. Të ndiejmë, të pendohemi, të mësojmë.

Në çdo hap të pendesës, ka një ftesë për të ecur më tej. Jo për të harruar, por për të falur veten. Dhe në atë falje, në atë përballje me gabimet tona, ndoshta do të gjejmë një paqe të re – jo një paqe që vjen nga përsosmëria, por një paqe që buron nga pranimi. Dhe ndoshta, vetëm ndoshta, pendesa do të pushojë së qeni një barrë dhe do të kthehet në një flakë të qetë që ndriçon rrugën përpara.

.....

(82)

Mbi humbjen dhe kuptimin

Në labirintin e pafund të jetës, secili hap që hedhim është një zgjedhje — një udhëkryq ku zemra dhe mendja përplasen në heshtje. E çuditshme është kjo lojë e ekzistencës: ato që quajmë "zgjedhje të gabuara" janë, në të vërtetë, hapat që na formësojnë më thellë, që na mësojnë të dëgjojmë jehonën e shpirtit tonë. Dhe pyes veten: a ekziston gabimi? Apo gjithçka është një përkufizim i asaj që nuk arrijmë të përqafojmë plotësisht?

Zgjedhjet e gabuara janë ato që shkulin një pjesë të qenies sonë, që na bëjnë të shohim pasqyra të thyera në vetvete. Ato janë plagët që flasin më shumë sesa buzëqeshjet, sepse dhimbja ka një gjuhë që zemra e kupton thellësisht. Në çdo hap të gabuar, ne mësojmë të vlerësojmë peshën e kujdesit, të durimit, të ndjeshmërisë. Dhe, ndërsa ne endemi në terrin e pasojave, një dritë e fshehur gjithmonë fillon të pulsojë në largësi.

Mbase është ironia më e bukur e jetës që janë pikërisht këto zgjedhje që na bëjnë të ndalemi, të reflektojmë dhe të kërkojmë diçka më të vërtetë brenda nesh. Ato na mësojnë se jeta nuk është një vijë e drejtë, por një hark, një spirale që shkon gjithnjë më thellë në misterin e asaj që jemi. Pa dhimbjen e gabimeve, a do të mësonim ndonjëherë se çfarë është lumturia? Pa humbjen, a do të kuptonim vlerën e gjetjes?

Çdo zgjedhje e gabuar është një pasqyrë ku shohim vetveten pa maska. Kur e shkelim një marrëdhënie, një ëndërr, një angazhim, në thelb e shkelim vetveten. Dhe ky është mësimi më i rëndë: të kuptosh se dështimi nuk është jashtë nesh, por brenda. Megjithatë, pikërisht këtu, në këtë dhimbje të brendshme, qëndron një forcë e çuditshme. Sepse vetëm kur thyhet diçka brenda nesh, mund të krijojmë hapësirë për të ndërtuar diçka më të mirë, më të qëndrueshme, më të vërtetë.

Kam menduar shpesh për zgjedhjet që më kanë lënë gjurmë, ato që nuk do të doja të ishin pjesë e historisë sime. Por tani kuptoj se ato janë faqet më të ndershme të librit tim. Ato janë rreshtat ku peneli i dhimbjes ka vizatuar më të bukurën e qenies time. Sepse vetëm kur humbasim diçka, kuptojmë se çfarë ishte e vlefshme. Dhe vetëm kur e shohim atë që nuk duhet të jemi, fillojmë të kërkojmë atë që duam të bëhemi.

Filozofia e gabimit është një art në vetvete. Është një udhëzues i heshtur që na mëson të jetojmë me vetëdije më të madhe. Na mëson të ndalemi dhe të dëgjojmë. A i dëgjon ndonjëherë pyetjet që zemra t’i shtron pas një gabimi? A i ndjen ato pëshpërima të brendshme që të pyesin pse ndodhi? Dhe pastaj, kur përgjigjet fillojnë të marrin formë, ato nuk janë vetëm përgjigje për gabimet e së shkuarës, por për të ardhmen që na pret.

Prandaj, zgjedhjet e gabuara janë harta të jetës që nuk janë të shkruara me bojë, por me gjak e lot. Janë ato që na drejtojnë drejt vetvetes, drejt një kuptimi më të thellë të asaj që duam, të asaj që nuk mund të humbasim më. Dhe ndoshta ky është çelësi i gjithë kësaj: ne nuk mësojmë të bëjmë zgjedhje të drejta nga fillimi. Ne mësojmë të bëjmë zgjedhje të drejta pasi kemi shijuar hidhësinë e atyre të gabuarave.

Kështu që, kur të vijë një moment tjetër i vështirë, kur të ndjesh barrën e një zgjedhjeje që peshon mbi supet e tua, mos e shih si një fund. Shihe si një fillim. Sepse çdo zgjedhje, sado e gabuar të duket, është një mundësi për të rindërtuar, për të zgjeruar horizontin, për të thelluar shpirtin. Dhe në këtë rrugëtim, çdo hap — qoftë edhe një hap që na rrëzon — është një hap drejt diçkaje më të madhe.

Fundja, jeta nuk është një art i përsosmërisë, por një poezi e papërsosmërisë. Dhe ndoshta, pikërisht në këtë papërsosmëri qëndron bukuria e saj.

.....

(83)

"Të jem" sot apo të shpresoj për nesër?

Pse ndonjëherë harrojmë të jetojmë të tashmen duke ndjekur një të ardhme që nuk vjen kurrë? Është një pyetje që del nga një dhimbje e fshehur, nga ajo ndjesi boshllëku që na kaplon kur nata bie dhe heshtja na rrëfen të vërtetat që shmangim gjatë ditës. Të gjithë ecim, rendim, përpiqemi të kapim një të ardhme që duket e paarritshme, një horizont që zgjatet përtej nesh sa më shumë që guxojmë t’i afrohemi. Në atë ndjekje të pamëshirshme, çfarë humbasim? Çfarë mbetet pas?

A e keni menduar ndonjëherë se ndoshta ajo që ndjekim nuk është asgjë tjetër veç një iluzion? Një mirazh që na mashtron me premtime për lumturi, për arritje, për përmbushje. E ardhmja është një premtim, por një premtim që nuk është bërë kurrë me zë. Është vetëm një ndjenjë – një përzierje e shpresës dhe ankthit – që na shtyn të harrojmë se kjo frymë, ky çast, është gjithçka që kemi.

Por, ja që ne jemi të ndërtuar të ndjekim horizonte. Qenia njerëzore është një si një endacak, një shpirt që nuk gjen qetësi, që vrapon pas asaj që nuk e zotëron. Ne nuk jetojmë në të tashmen sepse e tashmja është shumë e vërtetë, shumë e zhveshur nga premtimet. Ajo nuk na lejon të ëndërrojmë. Në të tashmen nuk ka “një ditë do të jem”, nuk ka “kur të kem”, nuk ka “kur të arrij”. Ka vetëm “jam” – një fjalë që na vë përballë vetvetes, zbuluar dhe të pambrojtur.

Dhe ndoshta është pikërisht kjo arsyeja pse i shpëtojmë të tashmes. Nuk është se e ardhmja ka më shumë kuptim. Është se ajo na jep një drejtim, një shpëtim nga boshllëku që ndiejmë kur ndalemi. Por çfarë ndodh kur të gjitha “një ditë do të” shndërrohen në “do të kisha dashur të kisha”? A mund të përballojmë peshën e një jete që kaloi duke pritur, duke ndjekur, por kurrë duke qenë?

E tashmja është një gjendje tronditëse. Ajo është e vërteta absolute, një gur që nuk mund të anashkalohet. Është buzëqeshja e një fëmije, era që prek fytyrën tënde, drita e diellit që thyhet në ujë. Është frymëmarrja që zë mushkëritë në këtë çast dhe nuk ka premtim të radhës. Dhe megjithatë, e harrojmë. Harrojmë të jetojmë në këtë moment sepse ndoshta e kemi frikë atë. Frika se mos nuk është mjaftueshëm. Frika se mos kjo është gjithçka që ka, dhe se duhet të ketë më shumë.

Në përpjekjen tonë për të shpëtuar nga ky moment, krijojmë një jetë që është një grumbull fragmentesh – kujtimesh të shpërndara dhe ëndrrash që nuk kanë ardhur kurrë. Ne jemi të humbur mes asaj që ishte dhe asaj që do të vijë, të ngujuar në një hapësirë ku koha nuk ka kuptim, por vazhdon të ecë pashmangshmërisht.

Por a mund të ndryshojmë? A mund të mësojmë ta shohim të tashmen jo si një kafaz, por si një dhuratë? A mund të ndalemi, të marrim frymë, dhe të kuptojmë se ajo që kërkojmë – paqja, lumturia, përmbushja – nuk ndodhet askund tjetër veçse këtu, tani?

Mbase jeta nuk është një horizont për t’u ndjekur. Ndoshta është një det për t’u notuar, një qiell për t’u ndier mbi lëkurë, një këngë për t’u dëgjuar deri në notën e fundit. Mbase sekreti i lumturisë nuk është të arrijmë, por të jemi.

E ardhmja do të jetë gjithmonë atje, një hap përpara, një premtim që nuk e mbajmë dot në duar. Por e tashmja – ajo është këtu. Është në frymën që sapo more. Dhe në këtë frymë, në këtë moment, ke gjithë universin.

Horizonti mund të largohet. Por ndoshta, ndoshta gjithçka që kemi kërkuar ka qenë gjithmonë këtu – vetëm një hap larg, aty ku jemi tashmë.

…Dhe unë pyes veten: nëse çdo hap që bëjmë na largon edhe më shumë nga ajo që kërkojmë, a duhet të ndalemi? A duhet të heqim dorë nga udhëtimi? Apo ndoshta sekreti nuk është të ndjekim horizontin, por ta pranojmë se ai kurrë nuk do të na përket?

Por si mund ta pranoj këtë? Si mund ta lejoj veten të pranoj se gjithçka që kam ndjekur, gjithçka për të cilën kam sakrifikuar, është vetëm një fantazi, një hije që shkon larg në perëndimin e diellit? A nuk do të thotë kjo të pranoj që gjithçka është bosh, që gjithçka që më ka dhënë forcë për të vazhduar ka qenë një gënjeshtër?

Nuk mund ta pranoj. Nuk guxoj. Sepse në atë moment kur ndaloj, ndiej si boshllëku më rrethon. Është një boshllëk i ftohtë, një heshtje që tingëllon më shumë se çdo zhurmë. Është ndjenja e të qenit i humbur brenda vetes, si një dhomë e pafundme pa derë, ku je i mbyllur me mendimet e tua, me frikërat e tua, me kujtimet që të ndjekin si hije.

Por, pastaj, pyes përsëri: a është ky boshllëk me të vërtetë bosh? Apo ndoshta është vetëm një hapësirë që unë nuk kam mësuar ta dëgjoj? Ndoshta heshtja nuk është një ndëshkim, por një ftesë. Një ftesë për të hyrë brenda vetes dhe për të kuptuar atë që ndoshta kam pasur gjithmonë frikë ta shoh.

Çfarë është kjo frikë, kjo ndjenjë që më mban të ngujuar në kërkimin e një “të nesërmeje” që nuk ekziston në këtë botë? Mbase është frika se nuk jam mjaftueshëm. Se nëse ndalem dhe thjesht jam, atëherë nuk do të gjej asgjë. Se ndoshta, thellë brenda vetes, nuk ka asnjë gjë që ia vlen të njihet.

Por a mund të jetë e vërtetë kjo? A mund të jetë e vërtetë që brenda çdo frymëmarrjeje, çdo rrahjeje zemre, nuk ka një univers të tërë që pret të zbulohet? A është e mundur që gjithë kjo ndjenjë zbrazëtie nuk është boshllëk, por një oqean që pret të gjej guximin për të zhytur veten në të?

…Ndërkohë që mendoj kështu, ndiej diçka të ndryshme. Nuk është qetësi – jo ende. Është më shumë një drithërimë, një pasiguri që mbart një farë shprese. Ndoshta jeta nuk ka nevojë për kuptim. Ndoshta është vetë akti i të jetuarit ai që krijon kuptimin. Dhe ndoshta, nëse ndaloj për një moment, mund të ndiej se çdo gjë që kërkoj është tashmë këtu.

Në këtë çast. Në këtë frymë. Në këtë dridhje të lehtë që më kalon përmes trupit kur kuptoj se nuk kam nevojë të shkoj askund. Se nuk ka një fund ku më pret një shpërblim. Se nuk ka asnjë horizont që duhet të arrij. Ka vetëm një dritë të butë që ndizet brenda meje kur kuptoj se kjo, ky çast i thjeshtë dhe i papërsosur, është jeta.

Dhe nëse jeta është kjo – ky trishtim i lehtë, kjo melankoli që përzihet me një gëzim të pashpjegueshëm, kjo ndjenjë se gjithçka po shkon diku, por edhe askund – atëherë mbase është e mjaftueshme.

A mund ta pranoj këtë? A mund ta lejoj veten të ulem dhe të mos bëj asgjë përveçse të ekzistoj? A mund të pranoj që të jem pa e kërkuar veten diku tjetër, pa e ndjekur atë që nuk do ta arrij kurrë?

Unë nuk e di. Ndoshta do të më duhet një jetë e tërë për të mësuar si të jem. Por mbase kjo është jeta – jo të gjej përgjigje, por të jetoj pyetjet. Dhe mbase, një ditë, pa e kuptuar, do të jem përgjigjja që kam kërkuar gjithmonë.

Deri atëherë, unë do të ndaloj për një moment. Do të marr frymë. Dhe do të ndiej se ky moment është gjithçka. Dhe ndoshta – ndoshta për herë të parë – do të jem. Thjesht do të jem.

....

(84)

Në labirintin e shpirtit

Pse të gjitha përgjigjet që kërkojmë duken të fshehura brenda nesh? Një pyetje që ngjitet ngadalë nëpër muret e vetmisë, duke lënë pas gjurmë të padukshme, si një lëng i errët që rrjedh në të fshehtat e mendjes. Në kërkim të një drite që nuk vjen kurrë nga jashtë, udhëtojmë në errësirë, duke shkelur mbi gurët e fortë të një labirinti që e kemi ndërtuar vetë. Ndoshta gjithçka që kërkojmë, gjithçka që kemi humbur, ekziston ende, por jo në kohën që e njohim – ndoshta fshihet brenda një përjetësie të përulur, një heshtjeje që vuan nga vetëpranimi i saj. Pra, në thellësitë e qetësisë ku asgjë nuk guxon të trazojë, gjejmë një zbrazëti që s'mund ta mbushë as koha, as materia, as zëri i botës së jashtme. Ndonjëherë më duket sikur pyetjet tona, ato më të dhimbshmet, janë si rrënjë të fshehta që përhapen nën tokë, duke kërkuar dritën në errësirën e dheut. Pse pyesim? Pse kërkojmë një kuptim në një botë që duket kaq indiferente ndaj dhimbjes sonë? Mos vallë gjithçka është një iluzion që ndërtojmë për të mos humbur brenda kaosit?

Heshtja. Si mund ta dëgjojmë të vërtetën, kur mendimet tona janë si një lumë i turbullt që rrjedh papushim? E vërteta nuk flet me zë; ajo është si një tingull që dëgjohet vetëm kur gjithçka tjetër pushon, kur zemra më në fund ndalon së rrahuri për botën dhe nis të rrahë për vetveten.

Ka një boshllëk brenda secilit prej nesh, një hapësirë që duket e pafundme dhe e frikshme. Por ky boshllëk nuk është zbrazëtirë; ai është një tokë pjellore ku mbijnë ëndrrat, ku rrënjoset e pakuptueshmja. Dhe prapë, ne e shmangim. Përpiqemi ta mbushim me fjalë, me njerëz, me objekte – çdo gjë që mund të na shpëtojë nga përballja me të. Por boshllëku nuk mund të mbushet; ai mund të përjetohet vetëm, mund të mësohemi ta duam, si një mik që nuk flet, por që gjithmonë është aty për të na kujtuar se jemi ende gjallë.

Ka momente, në orët e vona të natës, kur zemra ndalon së rrahuri në mënyrën e zakonshme, dhe ndjen diçka më shumë - një prani të padukshme që të bën të mendosh se bota nuk është thjesht mishërim i ndodhisë rastësore. Është në këto çaste kur heshtja e shpirtit na thërret, jo si një përgjigje, por si një pasqyrë. Aty ku nuk ka fjalë, ka të vërteta që të djegin e të shërojnë në të njëjtën kohë. Kur isha fëmijë, besoja se përgjigjet gjendeshin në libra - në ato faqe të ngjyrosura me mendimet e të tjerëve që
kishin ardhur para meje. Por tani, çdo libër duket si një labirint i pashmangshëm që të kthen përsëri në vetvete. "Pse kërkon jashtë kur çdo udhë përfundon brenda teje?" më thotë një zë që s'jam e sigurt se nga vjen, është i mendjes sime, apo i botës së lodhur. E megjithatë, kërkojmë. Çdo pyetje gë lind është si një plagë. Kërkimi ynë për përgjigje është si përpjekja për ta shëruar atë plagë, por ironia është se sa më shumë gërmojmë, aq më shumë gjak rrjedh. Dhe ndoshta pikërisht këtu qëndron bukuria tragjike e qenies sonë - në pranimin se nuk do të gjejmë asnjëherë përgjigje, dhe prapë, futemi thellë në kërkime pa fund. Më duket sikur shpirti është një oqean i thellë, ku rrymat e emocioneve dhe mendimeve tona përplasen pa pushim. Aty diku ndodhet një guaskë, brenda së cilës fshihet margaritari që të gjithë kërkojmë. Por sa më thellë zhytemi, aq më shumë deti bëhet i errët. Sa më shumë afrohemi tek e vërteta, aq më shumë ajo na frikëson, sepse ajo nuk është ajo që duam, por ajo që jemi.

A është frika jonë për t'u përballur me vetveten ajo që na ndalon? E vërteta është e thjeshtë, por njeriu është kaq kompleks, saqë shpesh herë preferon dhimbjen e iluzionit sesa qartësinë e së vërtetës. Dhe çfarë është e vërteta, në fund të fundit? Një pasqyrë ku reflektohet çdo plagë, çdo frikë, çdo dashuri e pashprehur, dhe çdo sekret që kemi mbajtur të kyçur brenda vetes. Heshtja... Heshtja është një luks që njeriu modern nuk mund ta përballojë. Në heshtje nuk ka shpërqendrime, nuk ka zhurmë për të mbuluar atë që fshehim. Kur heshtja na mbulon, atëherë duhet të dëgjojmë - dhe ajo që dëgjojmë është e tmerrshme, sepse është e pastër. Aty nuk ka vend për justifikime apo trillime; është vetëm zëri i shpirtit që qan për një kuptim që as vetë nuk e njeh. E prapëseprapë, çdo herë që hesht, dëgjoj diçka më shumë. Një pëshpëritje të ngjashme me të frymës që mbush mushkëritë e një foshnjeje për herë të parë. Një kujtim të dhimbshëm që shpërthen si një agim i vonuar. Një përgjigje që nuk është përgjigje fare, por një premtim që duhet të vazhdoj ta kërkoj. Në fund të fundit, ndoshta është vetë kërkimi që na bën të gjallë. Jo përgjigjet që gjejmë, por udhëtimi drejt tyre. Dhe ndoshta, në atë udhëtim, mësojmë se shpëtimi nuk është në gjetjen e margaritarit të fshehur në fund të oqeanit, por në guximin për të notuar në ujërat e ftohta dhe të errëta të shpirtit tonë.

Njeriu është një paradoks: kërkon përgjigje, por trembet prej tyre. Çfarë nëse ato që gjejmë brenda vetes nuk janë aq të bukura sa shpresonim? Çfarë nëse zbulimi i fundit është se gjithçka që kemi ndërtuar, gjithçka që kemi dashur, është vetëm një pasqyrim i frikave dhe dëshirave tona më të thella? Dhe prapë, ky është sekreti i madh: ne jemi të gjitha përgjigjet që na duhen. Jo sepse jemi të përkryer, por sepse jemi të papërkryer. Sepse brenda plagëve tona fshihet kuptimi i jetës sonë, brenda humbjes është fitorja e vërtetë, brenda vdekjes fillon jeta e re.

Melankolia është pasqyra e shpirtit. Nuk është vetëm trishtim; është një përzierje e ëmbël e kujtesës dhe humbjes, një tingull që nuk ka fjalë, një dritë që nuk ka burim. Çdo moment i përjetuar, çdo hap që kemi bërë, çdo ëndërr që kemi lënë pas është ende me ne, si hija e një flake që nuk fiket kurrë. Njeriu mbart me vete të gjitha rrëfimet që nuk i ka treguar kurrë, të gjitha pyetjet që nuk ka guxuar t’i bëjë, të gjitha përgjigjet që ka frikë t’i dëgjojë.

E megjithatë, përgjigjet janë aty. Ato nuk janë fshehur në yje, as në zemrat e të tjerëve, as në librat e vjetër. Ato janë brenda nesh, të gdhendura në heshtjen e shpirtit tonë, në ato çaste kur ne nuk jemi askush tjetër veç vetes. Në ato çaste kur ndalojmë së kërkuari, kur pranojmë se nuk kemi nevojë të dimë gjithçka, por thjesht të jemi – të jemi një frymëmarrje në univers, një moment në kohën e pakohë, një kujtim në zemrën e përjetësisë.

Dhe kështu, në labirintin e shpirtit, ne nuk gjejmë një dalje. Ne gjejmë një fillim të ri.

....

(85)

Boshllëku i shpirtit

Pse ka momente që e ndiejmë boshllëkun brenda, edhe kur kemi gjithçka që dëshiruam? Ka çaste kur heshtja bëhet më e zhurmshme se britma më e madhe. Çaste kur, edhe kur çdo dëshirë ka gjetur trupin e saj në botën e dukshme, një humnerë e padukshme hapet brenda nesh. Është një boshllëk që nuk ka formë, nuk ka emër, dhe megjithatë është aty, si një hije e padukshme që na ndjek edhe në dhomat më të ndritshme të ekzistencës.

Pse ndodh kjo? Pse ne, krijesa që kemi shpikur ëndrrat, përjetojmë ndonjëherë një mungesë aq të thellë sa duket sikur shpirti na rrëshqet jashtë trupit?

Mbase sepse boshllëku është kujtesa jonë më e thellë. Është zëri i së shkuarës, i atyre çasteve kur jemi ndjerë të humbur dhe nuk kemi gjetur strehë. Është harta e të gjitha pyetjeve që i kemi shtruar jetës dhe nuk kemi marrë kurrë përgjigje. Kur kemi gjithçka që dëshiruam, e ndiejmë boshllëkun më fort, sepse shpresonim se ai do të zhdukej në prani të plotësisë. Por, ah, çfarë ironie e bukur! Plotësia e jashtme vetëm sa i jep një kontur më të theksuar zbrazëtisë së brendshme.

Ndoshta boshllëku nuk është armiku ynë, por një mësues i heshtur. Ai nuk vjen për të na rrëzuar, por për të na kujtuar se gjithçka që kërkojmë jashtë nesh është vetëm një pasqyrë e asaj që mungon brenda nesh. Si një fëmijë që kërkon lodrën e tij të humbur në çdo cep të shtëpisë, vetëm për ta gjetur më vonë të fshehur në duart e tij, edhe ne kërkojmë plotësinë në botë, ndërsa ajo ka qenë gjithnjë një mundësi e heshtur brenda qenies sonë.

A nuk është ky boshllëk një ftesë? Një thirrje për të ndalur vrapimin tonë të ethshëm drejt një horizonti të pafund, për t'u kthyer brenda vetes, në terrin e mendimeve dhe ndjenjave që zakonisht përpiqemi t'i shmangim? Aty, në atë hapësirë ku melankolia shtrihet si një qilim i ftohtë dhe i ngrirë, ndoshta na pret diçka më e madhe sesa lumturia e sipërfaqshme — një paqe e thellë, një ndriçim që nuk varet nga asgjë jashtë nesh.

Por pse është kaq e vështirë të ballafaqohemi me boshllëkun? Ndoshta sepse ai na kërkon të heqim maskat që kemi ndërtuar me aq kujdes. Na kërkon të shohim veten tonë të zhveshur, pa dekorimet e arritjeve, lidhjeve apo ëndrrave. Në atë zbrazëti, njeriu është vetëm një qenie që frymon, një shpirt që ekziston. Dhe kjo thjeshtësi mund të jetë një frikë e madhe për ata që janë mësuar ta matin veten me gjërat që posedojnë.

Por ndoshta aty, në atë hapësirë të zhveshur nga gjithçka, gjejmë kuptimin më të vërtetë të qenies sonë. Si një hënë që shfaqet më e ndritshme në errësirën e plotë, edhe thelbi ynë shkëlqen më fort në praninë e boshllëkut.

Dhe kështu, në vend që ta shmangim boshllëkun, ndoshta duhet ta mirëpresim si një mik të lashtë. Sepse ai nuk është një dënim, por një kujtesë e heshtur që nuk jemi krijuar për të jetuar vetëm me atë që shohim, prekim ose posedojmë. Ne jemi krijuar për të kërkuar diçka më të thellë, më të lartë, më të pakapshme.

E në këtë kërkim, ndoshta gjejmë jo vetëm përgjigjet që kemi kërkuar, por edhe vetë veten. Dhe kur e gjejmë, e kuptojmë se boshllëku nuk ishte bosh fare; ai ishte një enë e zbrazur, që priste të mbushej me dritën tonë.

....

(86)

Mbi zemrën dhe thellësitë e lëndimit

Pse njerëzit më të afërt na lëndojnë më shumë? Një pyetje që mbetet pezull, si një fije e hollë mes natës dhe agimit, e varur në ajrin e një melankolie që nuk i përket vetëm momentit, por një historie njerëzore që endet si një pëlhurë e pafund. Përgjigjja duket kaq e thjeshtë – sepse i duam. Por në thjeshtësinë e saj, ajo mban peshën e një universi. Zemra, ky organ i vogël, kjo copëz mishi që rreh pa ndërprerje, është gjithashtu një fushë beteje ku dashuria dhe dhimbja përplasen pa mëshirë. Të duash është të rrezikosh. Të rrezikosh është të jesh i pambrojtur.

Zemra është një portë pa dry, një kështjellë pa mure, dhe ata që hyjnë në të, ata që ftojmë me vetëdije apo në pavetëdije, janë gjithmonë të pajisur me një shpatë të padukshme. Dhe ne e dimë këtë. Por e lejojmë. Përse? Sepse, në thellësi, secili prej nesh kërkon të njihet plotësisht – jo vetëm në dritën që shkëlqen në fytyrën tonë, por edhe në hijet që fshehim me kujdes. Të duash dikë do të thotë të hapësh dyert e errëta të vetes dhe të lutesh që ata të mos ikin kur të shohin çfarë ka brenda. Por, çfarë ndodh kur ata që i kemi lejuar të na shohin ashtu siç jemi, kthehen kundër nesh? Kur gjuha e tyre bëhet kamë, dhe shikimi i tyre, që dikur na ngrohte, bëhet akull që ther?

Dhimbja e lëndimit nga ata që duam është një paradoks i dhimbshëm. Është një plagë që dhemb jo vetëm nga goditja, por edhe nga vetë dashuria që e përforcon atë. Në çdo fjalë të thënë me zemërim, në çdo veprim që na shpërfill, ne ndiejmë një zhgënjim të dyfishtë: një zhgënjim për ta dhe një zhgënjim për veten tonë që i kemi besuar kaq shumë. Por ndoshta, në këtë dhimbje të thellë, ka një mësim të heshtur: zemra, me gjithë brishtësinë e saj, është gjithashtu e qëndrueshme. Ajo thyhet, por çdo thyerje është një mundësi për të rindërtuar diçka të re, diçka më të fortë.

Në botën e marrëdhënieve njerëzore, ku çdo lidhje është një rrugëtim mes frikës dhe shpresës, lëndimi është i pashmangshëm. Por ndoshta kjo është edhe bukuria e tij. Sepse në këtë lëndim, në këtë zbrazëti që ndiejmë kur na zhgënjejnë, gjejmë një hapësirë për të reflektuar, për të kuptuar më thellë vetveten dhe tjetrin. A mund të ekzistonte dashuria pa dhimbje? A mund të vlerësonim ngrohtësinë e një përqafimi pa njohur ftohtësinë e një braktisjeje?

Ndoshta nuk është çështja pse ata që duam na lëndojnë më shumë, por si zgjedhim të jetojmë me atë dhimbje. A e përdorim atë si një justifikim për t'u mbyllur në vetvete, apo si një forcë për të hapur zemrën edhe më shumë? Fundja, zemra nuk është vetëm një kështjellë e pambrojtur – është një gjenerator drite, një vatër zjarri që nuk shuhet lehtë. Çdo goditje që merr, çdo thyerje që pëson, i jep formë të re.

Dhe kështu, në fund, ndoshta pyetja nuk është pse ata që duam na lëndojnë më shumë, por si mund ta shndërrojmë atë dhimbje në një melodi të re – një këngë që na kujton jo vetëm sa kemi humbur, por edhe sa shumë jemi ende të aftë të dashurojmë. Sepse në fund të fundit, dashuria dhe dhimbja janë dy faqet e së njëjtës monedhë, një monedhë që, kur e mbajmë në dorë, na kujton që jemi gjallë.

....

(87)

Pse disa gjëra mund të kuptohen vetëm pasi i humbim?

Në një qoshe të thellë të mendjes sime, ku hijet e pyetjeve të pathëna vallëzojnë si flladi mbi një pyll të zhveshur, shpesh qëndron kjo enigmë që e kafshon qetësinë time egërsisht: pse disa gjëra e ndriçojnë kuptimin e tyre vetëm kur janë tretur nga ne? Pse heshtja e humbjes peshon më shumë se zhurma e pranisë?

Humbja nuk është thjesht një mungesë, jo një boshllëk që mbetet pas; është një zë i fshehur, një klithmë që ashpërson vetëdijen tonë, duke na çuar drejt një të vërtete që, në të vërtetë, ka qenë gjithmonë aty. Çfarë është humbja, nëse jo një mësues i duruar, që pret kohën e vet për të na zgjidhur nyjat e mosdijes? Humbja është si një dritë që shkëlqen vetëm kur bie nata, duke na treguar se në errësirë fillon dija e brendshme.

Por pse? Pse nuk mund ta ndjejmë këtë vlerë kur e kemi? Mos vallë njeriu është një krijesë e mallkuar nga mospërqendrimi, që sheh yjet, por nuk i numëron, sepse është më i preokupuar me hijet e tyre? Apo mos ndoshta koha është një humnerë që kafshon kujtesën tonë, duke na bërë të harrojmë se jeta qëndron në momentin e saj më të zakonshëm, më të heshtur?

Njëherë dikush më tha se momenti është si një grusht ujë: sa më shumë përpiqesh ta mbash, aq më shumë të rrëshqet ndër gishta. Humbja, atëherë, është një mënyrë që na mëson të vlerësojmë atë që nuk mund ta mbajmë dot përgjithmonë. Është një pëshpëritje që na thotë: "Shiko përreth teje, sepse ky çast është gjithçka që ke."

Humbja nuk është vetëm një fund; ajo është një pasqyrë që na detyron të përballemi me atë që kemi qenë shumë të verbër për ta parë. Çdo marrëdhënie, çdo fjalë e thënë, çdo frymëmarrje, çdo përshëndetje e fundit: të gjitha janë pjesë e një misteri të madh që vetëm humbja mund ta zbulojë. Në humbje, kujtimet marrin një dritë të artë, një ngrohtësi që nuk e kishim ndjerë kurrë kur ishim brenda tyre.

Mos ndoshta vlera e humbjes qëndron në atë se na mëson përkohshmërinë? Aty ku shpirti fillon të kuptojë se gjithçka është e përkohshme, gjithçka është pafundësisht e brishtë, por po aq e çmuar. Është një gjendje kontrastesh: melankolia e humbjes dhe mirënjohja që vjen pas saj. Humba diçka që e desha, por duke e humbur, më mësoi të dua më thellë, më butësisht.

Kur të humbim gjithçka, a mbetet ndonjëherë ndonjë gjë? Po, mbetet një refleksion, një pasqyrë që na tregon për fytyrën tonë të vërtetë. Humbja na detyron të shohim brenda vetes, aty ku më parë shihnim vetëm jashtë. Ajo na kërkon të pyesim: kush jam unë pa këtë gjë, pa këtë njeri, pa këtë moment? Dhe përgjigjja shpesh është një zbulim i heshtur, një zë që pëshpërit: "Ti je më shumë se ç’ke humbur."

Kjo është arsyeja pse humbja nuk është vetëm mësues, por edhe art. Ajo gdhend brenda nesh një ndjenjë bukurie të thellë që nuk mund të lindë ndryshe. Humbja është e dhimbshme, por është edhe magjike. Ajo na tregon se edhe pas errësirës ka dritë, edhe pas vështirësive ka lehtësim, edhe pas fundit ka një fillim të ri. Sepse vetëm kur kuptojmë sa e përkohshme është gjithçka, fillojmë të jetojmë vërtet.

Pra, nëse humbja është një mësues, atëherë mësimi i saj është ky: vlera e momentit nuk qëndron në atë që kemi, por në atë që dimë të ndjejmë kur e kemi. Dhe ndoshta ky është arti më i madh i jetës: të mësojmë të humbim pa u thyer, të mësojmë të duam pa u frikësuar, dhe të mësojmë të jetojmë me plotësi, pa marrë asgjë si të mirëqenë.

....

(88)

Dhimbja që s’ka emër

Pse disa vuajtje i mbajmë të fshehura, sikur t’i trembemi dobësisë së tyre? Jo nga frika e vetë dhimbjes, por nga tmerri që ajo të bëhet e dukshme, të marrë trajtë në sytë e të tjerëve. Është si të mbash në dorë një gotë kristali, të brishtë dhe të përgjakur, por të mos e lejosh askënd ta shohë – sepse, sapo të bëhet e dukshme, ajo s’mund të jetë më vetëm e jotja. Ndaj e fshehim; mbështjellim zemrën me heshtje, me një shtresë bronzi të thyer që gënjen botën, duke e bërë të duket e pathyeshme.

Por çfarë ndodh me dhimbjen që nuk e ndajmë? A pushon ajo së ekzistuari, apo vetëm gërmon më thellë brenda nesh, duke u bërë pjesë e arkitekturës së shpirtit? Ndonjëherë duket sikur ajo është një rrënjë e errët, që shtrihet nëpër damarët tanë, duke u ushqyer me vetminë tonë. Dhe sa më shumë ta fshehim, aq më shumë ajo e përvetëson qenien tonë, duke na bërë të ndiejmë se jemi të plotë vetëm përmes mungesës, përmes asaj peshe që nuk mund të quhet ndryshe veçse një boshllëk që na përmbush.

Fshehja e dhimbjes është një akt rebelimi dhe një akt dorëzimi në të njëjtën kohë. Është rebelim ndaj botës, sepse refuzojmë të lejojmë që dobësia jonë të bëhet një spektakël për të tjerët, një histori për të cilën njerëzit do të përçapeshin ta kuptonin, por kurrë nuk do ta ndienin. Por është edhe dorëzim – sepse, duke mos e ndarë, i lejojmë dhimbjes të na mbajë të ngujuar, të na udhëheqë, të bëhet një hije që nuk largohet kurrë nga ne.

Ka diçka thellësisht intime në fshehjen e dhimbjes. Ajo bëhet një sekret që e ndajmë vetëm me veten tonë, një bisedë e pafund me shpirtin në errësirë. Dhe në këtë dialog të përjetshëm, ne gjejmë një formë të çuditshme ngushëllimi – jo sepse dhimbja zbutet, por sepse ajo bëhet një pjesë e pandarë e asaj që jemi. Në fund të fundit, ndoshta ajo që na frikëson nuk është dobësia e dhimbjes, por fuqia që ajo ka për të na shndërruar.

Nëse do ta ndajmë me dikë, do të ishte si të pranonim se kjo dhimbje nuk është më pjesë e vetëdijes sonë, se nuk mund ta përvetësojmë më. Dhe kështu, vazhdojmë të ecim me plagët e fshehura, si me yje të errët që ndizen vetëm kur askush nuk shikon. Këto plagë, këto vuajtje të pashprehura, janë arkivat e shpirtit – një kujtesë për gjithçka që kemi humbur, për gjithçka që kemi dashur dhe që nuk kemi mundur ta mbajmë.

Por a duhet që çdo vuajtje të mbetet e fshehur? Ndoshta jo. Ka momente kur duhet të lejojmë që dhimbja të marrë frymë, të dalë në dritë, jo për t’u bërë një barrë për të tjerët, por për të na çliruar nga barra e vetmisë sonë. Sepse ndonjëherë, kur dhimbja ndahet, ajo pushon së qeni një rrënjë që na mban të mbërthyer dhe bëhet një lule që na mëson si të lulëzojmë, edhe në mes të një shkretëtire të brendshme.

Megjithatë, kjo është një zgjedhje që pak prej nesh guxojnë ta bëjnë. Ne jemi skllevër të hijeve tona, të heshtjeve tona, të asaj ndjeshmërie që mundohemi ta mbajmë të mbrojtur, sikur të ishte një zog i brishtë që do të thyhej nën peshën e ajrit. Dhe ndoshta, pikërisht këtu qëndron bukuria e fshehjes: në paradoksin e saj të hidhur, në faktin se, duke e mbajtur të fshehur, ne i japim dhimbjes një përjetësi që as drita nuk mund ta shuajë.

....

(89)

Në kërkim të sigurisë që nuk ekziston

Në një botë ku horizontet treten në mjegull dhe ku çdo hap i yni shkel mbi dhe të paqartë, një pyetje ngrihet si një melodi e heshtur që kërkon përgjigje në qiejt e brishtë të shpirtit tonë: Pse kërkojmë siguri në një botë që, nga natyra, është e pasigurt? Kjo pyetje është si një fllad i largët që përplaset me muret e ndërgjegjes sonë, duke na zgjuar nga gjumi i rehatisë së rreme.

Njeriu, një krijesë e vogël në universin e pafundmë, gjithmonë ka ndjekur iluzionin e sigurisë. Si një lypës që kërkon mëshirë në hijen e tempujve të zbrazët, ai endet mes labirinteve të jetës, duke kërkuar një strehë ku asgjë nuk lëkundet, ku gjithçka qëndron e palëvizshme. Por, çfarë është siguria? Një kështjellë e ndërtuar mbi rërën e ëndrrave? Një flluskë sapuni që shkëlqen në dritën e diellit, vetëm për të shpërthyer në duart tona?

Siguria nuk ekziston. Kjo është e vërteta e ftohtë që njeriu refuzon ta pranojë. Dhe pse duhet ta pranojë? A nuk është më e lehtë të përqafojmë iluzionin se jemi të mbrojtur nga erërat e fatit? A nuk është më ngushëlluese të besojmë se kemi një farë kontrolli mbi lumin e kohës që rrjedh pareshtur? Por ja ku qëndron ironia: sa më shumë ta kërkojmë sigurinë, aq më shumë na ikën ajo nga duart, duke na lënë të zhveshur përballë paqëndrueshmërisë së ekzistencës.

Jeta është si një violinë që luhet në një urë lëkundëse mbi një greminë të pafund. Tingujt e saj janë të bukur, por trishtueshëm të përkohshëm. Çdo notë që dëgjojmë është një kujtesë se gjithçka qëndron në tehun e përkohshmërisë. Ne, me të gjithë dëshpërimin tonë për siguri, harrojmë se bukuria e këtyre tingujve qëndron pikërisht në kalueshmërinë e tyre. Nëse do të kishim siguri, nëse gjithçka do të ishte e përhershme, a nuk do të bëhej jeta një letargji e pafund, një dhomë e mbyllur pa ajër për të marrë frymë?

Prania jonë e plotë në të tashmen është gjithçka që kemi. E tashmja nuk është një pikë e vogël mes së shkuarës dhe së ardhmes; ajo është një oqean i pafund ku valët lindin dhe vdesin. Vetëm kur jemi plotësisht të zhytur në këtë oqean, ndjejmë vërtet se jemi gjallë. Por prania në të tashmen kërkon guxim – guximin për të përqafuar pasigurinë, për të pranuar se çdo frymëmarrje është një dhuratë dhe çdo rrahje e zemrës një mrekulli që mund të ndalet në çdo çast.

Në meditimet e mia të vetmuara, shpesh mendoj për yjet. Ato duken kaq të qëndrueshme, kaq të përjetshme në qiellin e natës. Por edhe ato janë në një vallëzim të pafund të krijimit dhe shkatërrimit. Drita që shohim është një iluzion; ndoshta disa prej tyre kanë vdekur miliona vite më parë. A nuk është edhe siguria që kërkojmë në jetë e ngjashme me këtë dritë iluzive? Diçka që shfaqet përpara syve tanë, por që kurrë nuk ka ekzistuar me të vërtetë?

Ne kërkojmë siguri sepse kemi frikë nga boshllëku. Frikë nga ajo hapësirë e pafund që na pret përtej perdes së jetës. Por ndoshta boshllëku nuk është një armik. Ndoshta ai është një mik i heshtur që na mëson të çmojmë atë që kemi tani. Në fund të fundit, a nuk është boshllëku ai që e bën një gotë të vlefshme? Pa të, gota nuk do të mund të mbante ujë. Pa boshllëkun, zemrat tona nuk do të mund të përjetonin dashuri. Pa boshllëkun, vetë ekzistenca nuk do të kishte kuptim.

Në reflektimin tim të fundit, ndoshta nuk duhet të pyesim më pse kërkojmë siguri. Ndoshta pyetja e duhur është: A mund ta lëmë pas kërkimin për siguri dhe të përqafojmë kaosin si pjesën më të bukur të udhëtimit tonë? Dhe nëse përgjigjja është po, ndoshta atëherë do të gjejmë një lloj sigurie më të thellë – atë të paqes me të paqartën, atë të dashurisë për të paqëndrueshmen.

Sepse në fund, siguria nuk është një destinacion. Është një shpresë e ëmbël që na udhëzon të duam më shumë, të jetojmë më plotësisht, dhe të vdesim pa pendesa.

....

(91)

Pesha e fjalëve

Pse fjalët që nuk themi shpesh peshojnë më shumë se ato që themi? Në çfarë pike të brendshme, në çfarë humnere të padukshme, ato mbledhin këtë peshë të rëndë që as zemra, as mendja, nuk mund ta përballojnë pa u kërrusur? Heshtja, kjo hapësirë mes dy frymëmarrjesh, ngjan me një oqean të pafund, ku çdo fjalë e pashprehur fundoset dhe humbet dritën e ditës, por jo qenien e saj. Ajo bëhet si një gur, një gur që zhytet thellë e më thellë, duke gërryer bregun e shpirtit.

Mendohu: një fjalë e pathënë ka një jetë të vetën. Ajo rreh brenda kafazit të shpirtit, përplaset si një zog i burgosur, e dëshiron fluturimin, dëshiron hapësirën, dëshiron ajrin. Por frika, krenaria, turpi – këta roje të heshtur – i mbyllin portën. Dhe kështu fjala kthehet në peshë. Një peshë që e bartim me vete pa fund, e padukshme për të tjerët, por gjithnjë e pranishme për ne, një hije që shtrihet mbi çdo ndjenjë dhe mendim.

Ato fjalë, ato heshtje të akullta, janë epitafi i gjithçkaje që kemi dashur të themi por nuk guxuam. Janë zëra që kurrë nuk u kthyen në tinguj, dashuri që kurrë nuk u përkthyen në përqafime, falje që mbetën të ngrira në majën e gjuhës, e dhimbje që nuk u ndanë me askënd, duke u bërë plagë të përjetshme brenda nesh. Çdo fjalë e pashprehur ka një histori të pathënë, një pishmanllëk që gërryen butësisht, por vazhdimisht, si një ujëvarë që gdhend shkëmbin.

Dhe ja ku lind paradoksi më i madh i qenies: ne heshtim nga frika se fjalët tona do të jenë të rënda për të tjerët, por në këtë heshtje, vetja jonë bëhet mbajtësi i një peshe akoma më të padurueshme. Frika nga refuzimi, dëshira për të mos zhgënjyer, dëshira për të mos parë dhimbjen e tjetrit në pasqyrën e syve të tij – të gjitha këto arsye e bëjnë heshtjen tonë një vend të errët, ku as drita e shpirtit nuk arrin dot.

Por çfarë ndodh me ato fjalë? A vdesin ato? Jo, ato nuk vdesin. Fjalët e pathëna nuk zhduken kurrë. Ato grumbullohen brenda nesh, bëhen pluhur yjesh në një galaksi të brendshme që askush tjetër nuk mund ta shohë. E kur netët janë të gjata dhe mendimet nuk pushojnë, ato ngrihen nga gjumi i tyre, shfaqen para nesh si fantazma të një jete tjetër, një jete që mund të kishte qenë, por nuk ishte.

A është pesha e tyre një mallkim, apo ndoshta një mësim? A janë ato gurët mbi të cilët ndërtojmë urat drejt të nesërmes, apo zinxhirët që na mbajnë të lidhur në të shkuarën? Kjo mbetet një pyetje që askush nuk mund të përgjigjet plotësisht. Por ndoshta pesha e fjalëve të pashprehura na kujton se jemi njerëzorë, se jemi të brishtë, dhe se secili prej nesh jeton një luftë të heshtur që të tjerët nuk mund ta shohin.

E megjithatë, ka një bukuri të heshtur në këtë tragjedi. Ato fjalë që nuk u thanë, ato ndjenja që nuk u shpërndanë, janë dëshmia më e fuqishme e dashurisë sonë për jetën. Ne zgjedhim të heshtim sepse duam, sepse kemi frikë, sepse shpresojmë. Dhe ndoshta, vetëm ndoshta, ka një ngushëllim në faktin që fjalët e pashprehura mund të gjejnë një ditë rrugën e tyre përmes lotëve, përmes një buzëqeshjeje të thjeshtë, përmes një prekjeje të qetë. Sepse ndonjëherë, heshtja e një shpirti thotë më shumë se çdo fjalë që mund të thuhet ndonjëherë.

....

(93)

Udhëtimi dhe fati i fundit

Pse pranojmë që fundi është i pashmangshëm, por luftojmë ta shmangim atë deri në frymën e fundit? Pse e ndiejmë peshën e tij si një hije që na ndjek pas, megjithatë refuzojmë ta pranojmë si shoqërues të përhershëm? Është sikur gjithë ekzistenca jonë ndërtohet mbi një paradoks – njohim të vërtetën e fundit, por vazhdojmë të shpresojmë se ajo është vetëm një ëndërr e largët, një horizont që nuk do ta arrijmë kurrë.

Fundi, me gjithë peshën e tij, është një mësues i heshtur, por i pamëshirshëm. Ai nuk na flet me fjalë; ai na flet me mungesë. Çdo mëngjes kur hapim sytë, ndiejmë se një ditë është më pak. Çdo perëndim dielli na kujton se një cikël ka mbaruar. Çdo rrudhë në fytyrë, çdo kujtim që shfaqet dhe zhduket, është një shenjë e qartë që koha po rrjedh si rëra mes gishtërinjve tanë.

Ne e luftojmë fundin sepse kemi frikë nga boshllëku që ai përfaqëson. Jo boshllëku i ndalimit, por boshllëku i harresës. Mos ndoshta çdo përpjekje për të jetuar, për të dashuruar, për të krijuar, është një thirrje për t’i shpëtuar këtij boshllëku? Ne luftojmë sepse besojmë se në përpjekje ka një kuptim. Në frymën e fundit, kur të gjithë forcat tona janë shuar, mbetet vetëm një shpresë e heshtur: të kemi lënë një gjurmë, të kemi bërë një ndryshim, sado të vogël.

Por fundi nuk është një armik. Ai është, paradoksalisht, edhe një aleat. Ai është arsyeja pse ne vlerësojmë gjithçka që kemi. Pa fundin, nuk do të kishte asgjë për të humbur dhe asgjë për të fituar. Një det që nuk ka brigje është vetëm një pafundësi që na frikëson. Një jetë pa fund është një lodhje që nuk përfundon kurrë. Fundi, duke qenë mësuesi ynë më i vështirë, na mëson të ndalojmë, të shikojmë, të marrim frymë, të prekim duart e një të dashuri, të dëgjojmë qetësinë e natës, të ndjejmë erën që luan me gjethet e fundit të vjeshtës.

A është fundi me të vërtetë një përfundim, apo është një prag i diçkaje të re? Filozofët kanë debatuar për shekuj mbi këtë pyetje, por ndoshta përgjigjja nuk qëndron në të menduarit, por në të jetuarit. Në momentet kur e përqafojmë udhëtimin, pavarësisht nga fundi i tij, gjejmë atë që është thelbësore: gëzimin e çastit, bukurinë e të papriturës, dhimbjen që na bën të ndihemi të gjallë.

Ka një melodi të heshtur që shoqëron secilin hap tonin. Ajo është kënga e humbjes dhe shpresës, e dhimbjes dhe gëzimit. Është një këngë që ne nuk e dëgjojmë gjithmonë, por që gjithmonë luan në sfondin e jetës sonë. Kjo melodi na kujton se fundi është gjithmonë aty, por nuk ka rëndësi. Ajo që ka rëndësi është mënyra se si kërcejmë ndërsa kënga vazhdon.

Pra, kur vjen fundi, nuk duhet ta përshëndesim me frikë, por me mirënjohje. Ai na dha gjithçka që kemi: kohën tonë, mundësinë për të dashuruar, për të gabuar, për të mësuar, për të jetuar. Dhe në fund, ai na mëson mësimin e tij të fundit dhe më të çmuar: se jeta është një dhuratë e çmuar pikërisht sepse nuk është e pafund.

....

(94)

Pse ndonjëherë e ndiejmë si fatkeqësi atë që në fund del të jetë bekim? A është sepse ne ecim mbi tokën e dhimbjes me sytë e mbyllur, duke ndier vetëm shkulmet e hidhura të erës që na përplaset përpara? Apo ndoshta sepse zemra, kjo shpellë e errët ku frymon frika, e shtrin dorën drejt natës përpara se të mësojë të dallojë agimin?

Ka momente kur njeriu zhytet në një zbrazëti të pafund, ku koha nuk rrjedh më si lumë, por ngec, ngurtësohet si akull që mbërthen çdo lëvizje. Në ato çaste, dhembja bëhet ora jonë e vetme; ajo mat ditët, numëron frymëmarrjet dhe i peshon mendimet me një gravitet që s’e kemi njohur kurrë më parë. Të duket sikur bota po mbyllet, sikur çdo dritare e mundshme është gozhduar përgjithmonë nga brenda, dhe asnjë rreze nuk do të depërtojë më për të prishur këtë terr. Por çfarë ndodh kur, një ditë, një dritë e papritur shpërthen nga një çarje e vogël e asaj errësire?

Ne shpesh i quajmë këto momente fatkeqësi, sepse na shqyejnë, na zhveshin nga iluzionet tona dhe na hedhin lakuriq përballë një realiteti që kurrë nuk deshëm ta pranonim. Një dashuri që prishet. Një punë që humbet. Një humbje që nuk mund të përballohet. Por, çka nëse e gjithë kjo është vetëm një mënyrë që fuqia hyjnore përdor për të na dhënë diçka më të madhe? Një fillim të ri që vjen vetëm pasi kemi shkatërruar muret e vjetra?

Disa fatkeqësi janë si rrufe që godasin një pemë të lashtë në një pyll të heshtur. Fillimisht, ne shohim vetëm zjarret që ndizen dhe tymrat që ngrihen, ndërsa mbeturinat e asaj që dikur mendonim se ishte jeta jonë fillojnë të digjen. Por, nëse kemi durimin dhe guximin të presim, një gjë magjike ndodh: toka ku pema u dogj fillon të lulëzojë me bimë të reja. Aty ku dikur kishte vetëm hije të një peme të vjetër, tani hyjnë rrezet e diellit, duke ushqyer një jetë që më parë s’mund ta imagjinonim.

Bekimi nuk është gjithmonë një dhuratë e paketuar bukur. Shpesh ai vjen i mbuluar me pluhurin e humbjes dhe me njolla të gjakut të përpjekjes. Aty, në atë çast kur e ndiejmë veten të rrëzuar, universi ngre kokën dhe thotë: “Shikoje nga një kënd tjetër. Mëso të lexosh mes linjave.” E vërteta është se disa bekime janë të padukshme për aq kohë sa jemi të fiksuar tek një ide e caktuar e fatit tonë.

Jeta është një labirint, dhe ne të gjithë ecim me një lloj harte të paplotë në duar. Kur një rrugë mbyllet, ndiejmë dëshpërim, sepse menduam se ajo ishte rruga e vetme drejt lumturisë. Por nuk e kuptojmë që një derë e mbyllur shpesh hap rrugën drejt një korridori që asnjëherë nuk do ta kishim parë. Fatkeqësitë nuk janë fundi i historisë sonë; ato janë kthesa dramatike të narrativës që na çojnë drejt një akti tjetër, më të thellë dhe më domethënës.

Kur shohim përpara dhe mendojmë se gjithçka ka marrë fund, ndoshta ajo që na duhet nuk është një përgjigje, por një heshtje e brendshme, një aftësi për të pritur derisa dhembja të na mësojë gjuhën e saj. Sepse është pikërisht dhembja ajo që na hap portat e empatisë, që na bën të ndiejmë më thellë, të shohim më qartë, të kuptojmë që ndoshta ajo që humbëm nuk ishte e jona për tu mbajtur përgjithmonë.

Përgjigjja e pyetjes, “Pse ndonjëherë e ndiejmë si fatkeqësi atë që në fund del të jetë bekim?”, është një mister që qëndron në vetë natyrën tonë njerëzore. Ne jemi krijesa që ndjekim kuptimin, por shpesh kemi frikë nga rrëmuja që duhet të kalojmë për ta gjetur. Është vetëm kur kthejmë kokën prapa, kur shohim rrugët që kemi kaluar dhe plagët që kemi mbajtur, që fillojmë të kuptojmë: disa nga dhimbjet tona më të mëdha ishin mësuesit tanë më të mëdhenj.

Kështu që, herën tjetër kur jeta të na rrëzojë përtokë, ndoshta duhet të pyesim: Çfarë po përpiqet të më mësojë kjo fatkeqësi? Cilat dritare të reja mund të hapen në këtë terr? Sepse ndoshta bekimi nuk është gjithmonë në dhuratën që marrim, por në shndërrimin që ajo sjell brenda nesh. Dhe ndoshta, vetëm ndoshta, ky është sekreti i jetës: të kuptojmë se edhe në momentet tona më të errëta, diku larg, po vezullon një dritë që pret të zbulohet.

....

(95)

Pse kërkojmë të kuptojmë gjithçka, edhe kur zemra e di që disa gjëra nuk mund të shpjegohen?
Sepse brenda nesh, ekziston një mallkim dhe një bekim njëkohësisht: ai i ndërgjegjes që nuk pranon të jetojë në errësirë. Dhe, megjithatë, a nuk është e vërtetë që disa gjëra nuk mund të shpjegohen? Disa pyetje nuk kërkojnë përgjigje, sepse përgjigjja e tyre është në vetë frymëmarrjen tonë – një frymëmarrje e ngarkuar me mister, me jetë dhe me një mungesë të plotë të përkufizimit.

Ne kërkojmë të kuptojmë gjithçka, jo sepse besojmë se do të arrijmë ndonjëherë deri në fund të së vërtetës, por sepse dëshira për të kuptuar është si një dritë që na udhëheq përmes errësirës së ekzistencës. Kuptimi nuk është një përgjigje absolute; është një pikë pushimi në udhëtimin e gjatë, një çast qetësie që na lejon të shohim nga larg plagët tona, dhimbjet tona, ëndrrat e thyera dhe ëndrrat që ende mbijetojnë.

A ke vërejtur ndonjëherë se kur zemra dhe mendja luftojnë për të shpjeguar diçka, ajo që vuan më shumë është shpirti? Shpirti që përpiqet të ruajë paqen mes tyre. Ne duam të dimë pse dashuria na lëndon, pse humbja na gërryen, pse jemi të mbushur me kujtime që ndonjëherë ndihen si peshë dhe jo si dritë. Por a na ka thënë ndonjëherë jeta se kemi të drejtë t’i dimë të gjitha këto? A nuk është ndoshta pikërisht ky misteri që na bën njerëz, që na bën të jetojmë me një guxim tragjik?

Kuptimi nuk është për të zgjidhur gjithçka.
Mbase ky është gabimi ynë më i madh: që e shohim kuptimin si një zgjidhje për një enigmë, ndërkohë që ai është një mënyrë për të pranuar se disa enigma nuk kanë përgjigje. Kuptimi është si të ndërtosh një shtëpi në një fushë të pafundme; jo për ta zotëruar gjithë fushën, por për të pasur një vend ku mund të pushosh. Kuptimi është akti i ndalimit për një çast, për të parë yjet që ndriçojnë në një qiell që kurrë nuk do ta përfshijmë të tërin.

Ne nuk mund ta shpjegojmë pse disa dashuri lindin dhe vdesin, pse disa njerëz na prekin shpirtin dhe pastaj zhduken, si dallgët që prekin bregun vetëm për ta braktisur atë. Nuk mund të shpjegojmë pse disa plagë nuk shërohen kurrë, pse disa lot mbeten të fshehur brenda nesh, edhe kur fytyrat tona qeshin. Por mbase nuk duhet. Mbase kuptimi nuk qëndron në gjetjen e një përgjigjeje, por në gjetjen e forcës për të ecur përpara, edhe kur përgjigjja mungon.

Kuptimi është paqe. Jo paqe në kuptimin e mungesës së dhimbjes, por paqe në pranimin e saj. Është si të pranosh shiun që bie mbi tokën e tharë. Nuk mund ta ndalosh shiun, por mund të shohësh se si ai sjell jetë. Ashtu është edhe me dhimbjen, me misteret e ekzistencës. Ato nuk janë atje për t’u zgjidhur; ato janë atje për të na mësuar durimin, për të na treguar se edhe në kaosin e pyetjeve të pambyllura, ne mund të gjejmë një harmoni.

Kështu, ndoshta duhet të ndalojmë së kërkuari për të kuptuar gjithçka. Ndoshta duhet të fillojmë të dëgjojmë më shumë zemrën, e cila e di që disa gjëra nuk mund të shpjegohen dhe që kjo është në rregull. Ndoshta, në vend që të kërkojmë përgjigje, duhet të mësojmë të bëjmë pyetje më të mira, pyetje që nuk synojnë zgjidhje, por lidhje – me veten tonë, me të tjerët, me universin.

Sepse në fund, ndoshta kuptimi më i madh që mund të gjejmë është ky: ne nuk jemi këtu për të kuptuar gjithçka. Ne jemi këtu për të dashur, për të vuajtur, për të ëndërruar, për të jetuar. Dhe në këtë udhëtim të trazuar, ndoshta, kuptimi është vetë udhëtimi.

....

(96)

Nëpër hijet e frikës dhe dritën e mendimit

Pse kemi frikë nga vdekja, kur e dimë se është pjesë e natyrshme e jetës? Pyetja na përndjek si një zog i lodhur që endet mbi një det të pafund. Kurorëzojmë jetën tonë me mendime, ndjesi dhe kujtime, si fëmijë që ndërton kështjella rëre mbi një breg deti. Por vala – ajo valë e heshtur dhe e pashmangshme – i shemb gjithçka. Dhe ende, në atë shembje, ndjejmë një lloj tëhuajësimi, një ndarje të dhimbshme midis asaj që jemi dhe asaj që nuk mund ta kuptojmë.

Frika nga vdekja nuk është vetëm një frikë nga fundi, por nga harresa. Është ankthi se çdo gjurmë që kemi lënë në këtë botë do të fshihet, se gjithçka që kemi dashur, urrejtur, shpresuar, do të humbasë në errësirën e pafundme. Në këtë, frika bëhet më shumë se biologji – bëhet poezi e zezë, një psherëtimë që askush nuk e dëgjon plotësisht. Vdekja nuk është vetëm mbyllja e një dere; ajo është dera që kurrë nuk dimë se ku të çon.

Në thelb, frika nga vdekja është frika nga e panjohura, nga ajo që nuk mund ta kapim dot me arsyen. Jeta, me gjithë kaosin dhe bukurinë e saj, është e njohur për ne. Mund të shkojmë në një lëndinë dhe të prekim barin me gishta. Mund të shohim yjet dhe t’i përkufizojmë me emra të dhënë nga breza të gjatë që na paraprinë. Por vdekja? Ajo nuk ka fytyrë, as formë, as ndjesi që mund ta përshkruajmë.

Përfytyrojmë vdekjen në mënyra të pafundme – si një dritë e bardhë që na fton me një ngrohtësi të çuditshme, si një errësirë e ftohtë që na përpin. E megjithatë, çfarëdo forme që i japim, mbetet bosh. Arsyeja jonë, sa e ndritur aq edhe e kufizuar, nuk mund të shohë përtej gardhit të jetës. A nuk është ironike që i frikësohemi më shumë asaj që nuk e dimë? Si fëmijët që frikësohen nga një hije në qoshe, ndërkohë që nuk e kuptojnë se është thjesht një lojë e dritës.

Por ndoshta frika nga vdekja është edhe diçka më e thellë. Nuk i frikësohemi asaj thjesht sepse është e panjohur, por sepse na kujton se sa të përkohshëm jemi. Jeta jonë, për të cilën luftojmë aq shumë, për të cilën përpiqemi të gjejmë kuptim, është një shkëndijë në një univers të pamatshëm. Vdekja është pasqyra që na detyron të shohim të vërtetën – se jemi kalimtarë, udhëtarë të humbur në një botë që nuk është bërë për ne, por që ne e kemi bërë tonën me ngulm.

A mund të mposhtet kjo frikë? Ndoshta jo. Por mund ta shndërrojmë atë. Në vend që ta shohim si një fund, mund ta mendojmë si një urë. Një urë që na lidh jo me fundin, por me një pafundësi të re. Nëse jeta është një histori, vdekja është faqja bosh ku fillon një kapitull i pashkruar. Dhe nëse është e vërtetë që gjithçka përfundon, a nuk na jep kjo arsye për ta dashur më shumë atë që kemi tani?

E gjithë kjo është një meditim. Një përpjekje për të zbutur atë që nuk mund të zbutet. Ndoshta përgjigja nuk qëndron te mendimi, por te pranimi. Sepse, siç thonë të urtët, vdekja nuk është një tradhti, por një premtim i mbajtur. Një rikthim te ajo nga ku kemi ardhur. Një përqafim që na fshin lotët e fundit. Dhe ndoshta, vetëm ndoshta, në atë çast të fundit, frika zëvendësohet nga një paqe që nuk e kemi njohur kurrë më parë.

....

(97)

Përkohshmëria

Pse harrojmë kaq shpesh se jemi të përkohshëm, derisa humbim dikë të dashur? Mos ndoshta është një dhuratë mizore e mendjes sonë? Një lloj amnezie e qëllimshme që na mban të lidhur me gënjeshtrën e përhershmërisë, me atë iluzionin e butë që thuret në heshtje, përmes fijesh të padukshme, në aktet më të zakonshme të ditës? E megjithatë, sa herë humbim dikë të dashur, kjo perde delikate dhe gënjeshtare shqyhet në mënyrë të pamëshirshme, duke na lënë të zhveshur përballë një të vërtete që gjithmonë kemi ditur, por asnjëherë nuk kemi pranuar: jemi qenie kalimtare, që udhëtojnë në një tren pa kthim.

Dita-ditës, shpirtrat tanë përkulen nën peshën e rutinës. Larja e rrobave dhe enëve, tingulli monoton i një alarmi mëngjesor, pritja e gjatë në semafor—këto janë pasqyrimet e përjetshme të një përkohshmërie të maskuar. Jeta zgjat për aq kohë sa fryma mbetet e qëndrueshme, për aq kohë sa trupi reziston përballë gravitetit të një bote që na tërheq drejt fundit. Por pse nuk ndihemi të pafuqishëm përballë kësaj të vërtete? Sepse, si qenie të ngjizura nga paradokset, ne jemi artistë të padukshëm të mohimit. Në çdo frymëmarrje, ne zgjedhim pavetëdijshëm të jetojmë sikur e nesërmja nuk do të vijë kurrë.

Por humbja, oh, humbja është ajo që na godet me një grusht të heshtur, një grusht që nuk vjen as nga koha e as nga hapësira, por nga brendësia e qenies sonë. Kur një person i dashur zhduket në mjegullën e pakthimit, ne nuk humbasim vetëm ata—ne humbasim edhe një pjesë të vetes. Ndiejmë një zbrazëti që nuk mund të mbushet, një zbrazëti që na detyron të përballemi me frikën tonë më të thellë: përkohshmërinë tonë. Dhe në këtë përballje, ne kuptojmë se koha nuk është një rrjedhë lineare, por një oqean i paanë, që gëlltit gjithçka pa mëshirë.

E megjithatë, edhe pasi të gjitha këto mendime përvëluese kalojnë, përsëri e harrojmë përkohshmërinë. Rikthehemi në punët tona, në rutinën që na qetëson. Pse e bëjmë këtë? Ndoshta sepse të jetosh duke menduar gjithmonë për fundin është një barrë shumë e rëndë për shpirtin njerëzor. Ndoshta sepse e përkohshmja na duket e padurueshme, dhe për të mbijetuar, ne zgjedhim të përfytyrojmë një të përhershme që nuk ekziston.

Por ndoshta ky iluzion është një dhuratë, jo një mallkim. Në këtë lojë të vetëdijshme të harrimit, në këtë amnezi të përditshme, qëndron ndoshta një formë e fshehtë kuraje. Përmes saj, ne nuk jetojmë për fundin, por për çastin. Për buzëqeshjet e papritura, për aromën e kafesë në mëngjes, për një libër të harruar që na pret në raft. Në këto momente të vogla, të zakonshme, gjejmë shijen e pavdekësisë, ndoshta edhe kuptimin e saj.

Dhe kështu, ndoshta nuk është përkohshmëria ajo që duhet të na trishtojë, por indiferenca jonë ndaj saj. Për të qenë të përkohshëm është një dhuratë, një kujtesë e hidhur, por e nevojshme, se çdo çast është i papërsëritshëm. Humbjet tona nuk janë fundi i gjithçkaje, por porta drejt një kuptimi më të thellë të jetës sonë. Në atë boshllëk që mbetet pas ikjes së një të dashuri, ne gjejmë jo vetëm dhimbjen, por edhe forcën për të dashur më fort, për të jetuar më me pasion, për të përqafuar atë që kemi ende.

Sepse, në fund, harresa jonë ndaj përkohshmërisë është njerëzore. Është ajo që na lejon të ecim përpara, të ndërtojmë e të shpresojmë, edhe kur e dimë se gjithçka është e përkohshme. Dhe ndoshta, pikërisht në këtë harresë, gjendet edhe ndonjë formë hyjnore e shpresës.

....

(98)

Kujtime që jetojnë përtej kohës

Pse kujtimet mbeten, edhe kur ata që i krijuan nuk janë më?
Sepse kujtimet nuk janë thjesht çaste të ngrira në kohë; ato janë fryma e një kohe që vazhdon të jetojë brenda nesh. Janë si fllade të buta që përkëdhelin shpirtin, herë duke na buzëqeshur me një ndjenjë ngrohtësie, herë duke na trazuar me një dhimbje të ëmbël. Kujtimet janë një urë që nuk shembet, një lidhje e padukshme që tejkalon largësinë, mungesën, madje edhe harresën.

Në to gjejmë fytyra, tinguj, aroma... Gjithçka që duket se ka humbur, dhe prapë, gjithçka që është më e gjallë se kurrë. Ato janë dëshmitarë të një kohe kur jeta dukej më e plotë, kur zemrat rrihnin në harmoni, kur gjithçka kishte një dritë të veçantë që sot duket se mungon. Por ndoshta ajo dritë nuk është zhdukur; ndoshta ajo është fshehur vetëm në qoshet e shpirtit, duke na pritur të shikojmë përsëri drejt saj.

Pse kujtimet mbeten? Sepse ato janë dashuria që nuk kërkon një trup për të ekzistuar, një zë për të folur, një dorë për të prekur. Ato janë energji e pastër, të ruajtura në thellësi të qenies sonë, si copëza të së përjetshmes. Dhe kështu, ato na bëjnë të kuptojmë një të vërtetë të dhimbshme por të bukur: Njerëzit që duam nuk ikin kurrë vërtet. Ata kthehen çdo herë kur një kujtim ngjallet, kur një melodi e njohur troket në mendje, kur një erë e lehtë sjell aromën e një kohe të humbur.

Por kujtimet nuk janë vetëm për të kaluarën. Ato janë një pasqyrë që na fton të reflektojmë mbi të tashmen dhe të ardhmen. Ato na kujtojnë se çdo moment që jetojmë sot mund të bëhet nesër një kujtim. Prandaj, na thërrasin të jetojmë më thellë, të duam më fort, të falim më shumë. Sepse jeta nuk është gjë tjetër veçse një koleksion kujtimesh që ndriçojnë rrugën tonë drejt përjetësisë.

Dhe ja ku qëndron misteri i madh i kujtimeve: ato nuk janë as të vdekura, as të gjalla. Ato janë në mes, në atë hapësirë ku koha ndalet dhe shpirti gjen prehje. Aty, në atë mes, na kthejnë tek vetja jonë, na kujtojnë kush kemi qenë, kë kemi dashur dhe çfarë kemi humbur. Dhe ndonjëherë, vetëm ndonjëherë, ato na japin forcë të shpresojmë se gjithçka që kemi humbur mund të gjendet përsëri, qoftë edhe për një çast, në heshtjen e shpirtit.

Pra, kujtimet janë dhimbje, por edhe shërim. Ato janë melankolia që të përqafon, por edhe urtësia që të mëson. Janë rrugët e fshehta që të çojnë drejt kuptimit të thellë të ekzistencës: që çdo gjë që duam është brenda nesh, gjithmonë. Dhe në atë brendësi, kujtimet mbeten, jo si hije të së kaluarës, por si yje që ndriçojnë qiellin e shpirtit tonë, duke na treguar rrugën përpara.

Por a e ke pyetur ndonjëherë veten: çfarë janë kujtimet në të vërtetë? Janë ato ngjarje të thjeshta që ka regjistruar mendja? Apo janë më shumë se kaq? A mos ndoshta janë një përpjekje e shpirtit për të kapur të pakapshmen, për të ruajtur një copëz përjetësie brenda kornizave të një jete të përkohshme? Kujtimet janë më shumë se kujtesë; ato janë emocione që kanë mbijetuar, ndjenja që refuzojnë të zhduken, pjesëza të jetës sonë që kanë gjetur një mënyrë për të jetuar përtej nesh.

Sa herë që një kujtim ngrihet në sipërfaqe, duket sikur koha humbet pushtetin e saj. Një fytyrë e dashur që nuk është më shfaqet përballë nesh, si një vegim i ëmbël, dhe për një çast, ne nuk jemi këtu. Jemi atje, në atë çast të humbur, në atë botë ku gjithçka ishte ende e mundur. Dhe ndoshta kjo është arsyeja pse kujtimet janë kaq të fuqishme: ato na japin një iluzion të pavdekësisë, një mundësi për t'u kthyer atje ku nuk mund të shkojmë më.

Por kujtimet nuk janë gjithmonë të lehta për t’u mbajtur. Ka kujtime që dhembin, kujtime që ndoshta do të donim t'i harronim, por që na ndjekin si hije. Ato janë plagë që nuk shërohen kurrë plotësisht. Dhe megjithatë, edhe dhimbja e tyre është një dhuratë. Sepse, siç thotë shpesh zemra në heshtjen e saj, nuk do të ndjeje dhimbje po të mos kishe dashur kaq shumë. Nuk do të mbaje zi po të mos kishe përjetuar gëzim. Kujtimet e dhimbshme janë dëshmi e jetës që kemi jetuar, e fuqisë së dashurisë që na ka formuar, e thellësisë së humbjes që kemi përjetuar.

Kujtimet janë edhe një mësim për jetën. Ato na thërrasin që të jemi të kujdesshëm, që të mos i marrim çastet si të mirëqena. Na kujtojnë se ajo që sot duket si një ditë e zakonshme, një bisedë e thjeshtë, një përqafim i heshtur, nesër mund të jetë një thesar i paçmuar, një kujtim që do ta mbajmë për gjithë jetën. Kujtimet janë mësuesit tanë më të mirë; ato na mësojnë të duam tani, të jetojmë tani, të jemi të gjallë tani, sepse nesër mund të jetë shumë vonë.

Dhe a nuk është kjo ironia më e madhe e kujtimeve? Ato janë gjithnjë për të kaluarën, por gjithnjë na flasin për të tashmen. Na flasin për atë që ka ikur, por na thërrasin të mbajmë fort atë që kemi tani. Dhe në këtë thirrje, ato fshehin një të vërtetë të thellë: se jeta nuk është kurrë vetëm një vijë drejt fundit. Ajo është një cikël, një rrjedhë e pafundme emocionesh, ndjenjash, përvojash që ndërtojnë njëra-tjetrën, duke krijuar një tërësi që është shumë më e madhe se ne.

Kujtimet janë përjetësia jonë e vogël. Ato na japin një ndjesi se gjithçka që kemi humbur ende jeton diku, brenda nesh, në një cep të padukshëm të shpirtit. Dhe ndoshta, në fund të fundit, kjo është gjithçka që kemi: kujtimet që ruajmë, dashuritë që kemi ndjerë, dhimbjet që kemi përballuar dhe shpresat që kemi ndërtuar mbi to.

Kështu, ne ecim përpara, duke mbajtur brenda nesh thesarin e kujtimeve, jo për t’u kthyer mbrapa, por për të na kujtuar që çdo hap i ri që hedhim, çdo çast i ri që jetojmë, mund të bëhet një tjetër yll në qiellin tonë të brendshëm. Dhe ndoshta kjo është gjithçka që shpresa kërkon nga ne: të krijojmë kujtime që, një ditë, kur të mos jemi më, do të mbeten për të ndriçuar zemrat e atyre që na kanë dashur.

....

(99)

Pse disa njerëz ndikojnë në jetëra të të tjerëve edhe shumë kohë pasi kanë ikur?

Sepse ka diçka të pamatshme, diçka që nuk njeh kufijtë e kohës apo të hapësirës. Shpirtrat që na prekin, ata që hyjnë në jetët tona si puhiza e lehtë e mëngjesit apo si furtuna që përmbys gjithçka, lënë pas një shenjë që nuk mund të fshihet. Nuk është një shenjë e dukshme, si pluhuri në një raft apo rrudhat në fytyrë; është një gjurmë që gdhendet thellë, në zemër, në kujtesë, në vetë strukturën e qenies sonë.

Ka njerëz që nuk janë më pranë nesh fizikisht, por i dëgjojmë ende në heshtje. Janë zërat që na flasin kur dyshojmë te vetja, kur ecim në errësirë dhe kërkojmë një dritë udhërrëfyese. Ata njerëz janë si yjet: edhe kur nuk i shohim, drita e tyre është gjithmonë aty, duke udhëtuar nëpër kohë, duke na arritur dhe ngrohur shpirtrat tanë.

Pse ndikojnë? Sepse ata nuk kanë jetuar thjesht për veten e tyre. Ata kanë mbjellë farë dashurie, mirëkuptimi dhe guximi në zemrat tona. Sepse na kanë dhënë më shumë se një fjalë të mirë – na kanë dhënë një pjesë të shpirtit të tyre, një copëz të pavdekshme që tashmë është bërë pjesë e jona. Kjo është fuqia e tyre: jo në madhësinë e jetës që kanë pasur, por në thellësinë e ndikimit të tyre.

Kur humbim dikë që e kemi dashur, dhimbja na përpin. Por a është ajo dhimbje tjetër gjë përveç provës se ata kanë lënë një boshllëk të pashmangshëm brenda nesh? Është një boshllëk që nuk mbushet kurrë plotësisht, por që njëkohësisht bëhet burim fuqie, sepse na kujton të mos harrojmë kurrë çfarë na kanë dhënë. Kujtimet e tyre janë si një libër që e lexojmë pa reshtur, duke gjetur gjithmonë një kuptim të ri, një mësim të ri.

Por ndoshta misteri më i madh është ky: ndoshta ata nuk na kanë lënë kurrë. Shpirtrat e mëdhenj nuk ikin. Ata shndërrohen. Në fjalët që themi pa e kuptuar se janë të tyre. Në vendimet që marrim duke ndjekur një instinkt të brendshëm që dikur ishte këshilla e tyre. Në lotët që derdhim dhe në buzëqeshjet që japim për nder të kujtimit të tyre.

A nuk është kjo një formë e pavdekësisë? Të vazhdosh të jetosh përmes veprave, fjalëve dhe dashurisë që ke lënë pas? Përmes guximit që u ke dhënë të tjerëve për të dashur, për të falur dhe për të mos u dorëzuar?

Në fund, nuk është e rëndësishme sa gjatë kemi jetuar, por sa thellë kemi dashur. Dhe të dashurosh dikë do të thotë të mbjellësh një farë që vazhdon të rritet edhe kur ti nuk je më aty për ta parë. Prandaj, ata që ndikojnë tek ne, janë ata që kanë dashur me gjithë qenien e tyre. Ata që nuk janë trembur nga hapësira e tyre e brendshme dhe që kanë pasur guximin të jenë të sinqertë, të brishtë dhe të fortë njëkohësisht.

Ndoshta për këtë arsye dhimbja e mungesës së tyre është kaq e madhe. Por njëkohësisht, është pikërisht ajo dhimbje që na tregon se sa shumë kemi dashur, dhe se sa shumë jemi ndikuar. Në heshtjen që vjen pas tyre, gjejmë një melodi të brendshme, një thirrje për të jetuar më me qëllim, më me pasion dhe më me dashuri.

Sepse gjurmët e shpirtit nuk maten me kohë, por me dashurinë dhe ndikimin që kemi lënë tek të tjerët. Dhe kjo është mënyra se si ne vazhdojmë të jetojmë, përjetësisht.

Wednesday, December 4, 2024

Pse? Sepse...