Memoria

Telat e kujtimeve 

Kujtesa është një violinë që luan në mënyrë të egër mbi telat e shpirtit tonë, duke nxjerrë tinguj aq të ëmbël sa dhimbja bëhet e durueshme, e aq therëse sa ëmbëlsia e saj na lë pa frymë. Është një muzikant i pashpirt, por i domosdoshëm; ajo nuk pyet kurrë nëse jemi gati për tingullin e saj, për dridhjen që na kalon në palcë dhe na mbërthen pas një kohe që tashmë nuk ekziston më. Është si një zë që del nga thellësitë e humbëta të mendjes, një jehonë e diçkaje të përjetuar, por që ndoshta kurrë nuk u kuptua plotësisht.

Ah, kujtesa… ajo që na ringjall, por dhe na vret, që na ngre lart për të na rrëzuar përsëri. Çdo kujtim është një hark që rrëshqet mbi tela të ndryshkur, dhe secila notë që del prej saj është një zhurmë në kraharorin e zbrazët. Pse është aq e pabesë kujtesa? Pse kujton kur s'duhet të kujtojë dhe harron atë që nuk duhet të harrojë? Ka raste që ajo na kthen në kohë si një fëmijë që lodron me një kale prej druri, dhe të tjera, ajo është si një gjykatës mizor, që qëndron para nesh me listën e mëkateve dhe gabimeve të pashlyera.

Kujtesa është një iluzion, një zhgjëndërr që na përplas fytyrës fytyrën tonë të vjetër. Çdo kujtim është një pasqyrë që nuk na tregon vetëm atë që kemi parë, por edhe atë që kemi ndjerë; ajo është e mbushur me ngjyra të stinëve, me aromën e diçkaje që është tretur në ajrin e së shkuarës. Çdo fytyrë e kujtuar, çdo fjalë e dëgjuar, çdo hap i kaluar, është një notë e vetme në atë simfoni të dhimbshme që shpesh nuk mund ta përballojmë. Ne jemi skllevër të kujtimeve tona, jemi udhëtarë të përjetshëm në një tren pa itinerar, që herë-herë ndalet në stacione të zbrazëta, të mbushura vetëm me silueta fantazmash të atyre që dikur na preknin shpirtin.

E megjithatë, kujtesa është gjithashtu një shërim i përkohshëm, një mjegull që zbut dhe ngroh plagët që koha na ka hapur. Ndonjëherë, na vjen në ndihmë si një violinist i ëmbël, që gishtat i ka plot delikatesë dhe shpirtin të mbushur me mirëkuptim. Aty ajo nuk vret; ajo vetëm kujton, butësisht, pa britma dhe pa lot. Na rikthen zërin e një nëne që na thërret nga dritarja, na sjell imazhin e dritës së fundit të diellit që bie mbi lëndinë, zhurmën e hapave të lehtë të dikujt që nuk kthehet më. Dhe pikërisht këtu, kujtesa na bën poetë: kur dhimbja nuk ka më nevojë për fjalë, ne heshtim, dhe heshtja është poezi.

Por, a mund të shpëtojmë ndonjëherë prej saj? Kujtesa është dhe burg, është dhe dritare. Të mbërthyer në katër muret e saj, ne shohim vetëm atë çka nuk mund të ndryshojmë më. Dhe kur më në fund duam të harrojmë, ajo na pështyn në fytyrë, duke na kujtuar se ne jemi gjithçka që kemi jetuar dhe gjithçka që kemi humbur. Harresa nuk ekziston, ajo është një gënjeshtër e përbaltur që i mashtrojmë vetes kur duam të shpëtojmë nga vetja. Njerëzit harrojnë emra, fytyra, data, por  kurrë ndjenjën që i përfshiu në atë çast të veçantë. Sepse ajo ndjenjë mbetet, e fshehur diku midis kujtesës dhe ndërdijes, e gatshme të shpërthejë në një natë të vetmuar kur gjithçka tjetër hesht.

Ja ku qëndron tragjedia jonë: të kemi kujtesë, por të mos kemi kontroll mbi të. Të jetojmë me tingujt e dhimbshëm të një violine që luan mbi telat e shpirtit tonë, edhe atëherë kur nuk duam të dëgjojmë. Kujtimet na tregojnë se ne dikur kemi jetuar, por edhe se nuk mund të jetojmë më aty. Ne mbetemi të ngujuar mes "atëherë"-s dhe "tani"-s, si një monolog pa fund që mbështillet mbi veten e tij, si një violinë që s'do të ndalojë kurrë së luajturi.

Dhe ndoshta këtu qëndron dhe bukuria e saj. Njeriu është i bërë nga kujtimet, nga tingujt që nuk reshtin, nga të qeshurat e dikurshme dhe lotët e tanishëm. Mbase ky është fati ynë: të dëgjojmë këtë muzikë derisa të fiket drita e fundit e jetës sonë. Vetëm atëherë, ndoshta, harresa do të na shpëtojë. Por deri atëherë, kujtesa do të luajë me ne, si një violinist me duar të padukshme, që di të nxjerrë nota aq të trishta, sa edhe pemët ndalen për të qarë.

......

(1)

Kujtesa: ura e padukshme e jetës

Kujtesa është një poezi e heshtur, e ngjizur brenda labirintheve të mendjes. Ajo është një rrugë e gjatë, një gjarpërim i pambarimtë midis të tashmes dhe të shkuarës, ku hapësira dhe koha ngatërrohen me njëra-tjetrën për të krijuar qetësinë dhe rrëmujën e qenies sonë. Në këtë botë të padukshme, kujtesa është ndërtuesja e urave midis ditëve që shuhen dhe atyre që mbeten përjetësisht të ndezura në skutat më të thella të shpirtit.

Po çfarë është kujtesa, nëse jo një mallkim i ëmbël që na ndjek përherë? Ajo është një zog që fluturon mbi horizontin e humbur të kohës, duke rrëmuar ato çaste që dikur na mbushnin, ato përqafime që tani janë vetëm hijet e duarve të shtrira në boshllëk. Kujtesa është fytyra e një njeriu të dashur që s'është më, një aromë dimri që sjell brenga të ëmbla, një melodi që na godet në vetminë e një nate të gjatë, si të dëgjonim për herë të parë vetveten duke qarë.

Ajo është filozofi, sepse në heshtje na mëson të jetojmë me të shkuarën si me një shok të fshehtë; një shok që ndonjëherë na përqafon me dashuri dhe ndonjëherë na rrëzon në terrin më të zi të dhimbjes. Kujtesa na bën të kujtojmë se jemi të përkohshëm, se gjithçka është e përkohshme, se gjithçka që kemi një ditë do të shndërrohet në prush të përflakur. Ajo është drita që ndriçon rrënojat e jetës sonë dhe njëkohësisht hija që na ndjek në çdo hap.

Kujtesa është psikologjia e shpirtit, ajo që na bën të ndalemi për një moment e të pyesim veten: A ishim vërtet të lumtur atëherë, apo është kujtesa ajo që gënjen? Ajo manipulon të vërtetën, i lyen kujtimet tona me ngjyrat e ëndrrave që duam të besojmë. Kujtesa është një si një artiste dinake që ripikturon me ngjyrat e saj çastet e ikura, për t'i bërë më të bukura ose më të dhimbshme, varësisht nga ajo që kërkon zemra në atë moment.

Në anën tjetër, kujtesa është edhe gjykatësi më i ashpër. Ajo na gjykon për gabimet që kemi bërë, për fjalët që nuk kemi thënë, për dashuritë që kemi humbur dhe për mundësitë që i kemi lënë të shkojnë. Në vetminë e netëve, ajo bëhet zëri që nuk pushon kurrë, një zë që na kthen në ato udhëkryqe ku kishim një zgjedhje dhe morëm rrugën e gabuar. Dhe ne rrimë aty, me sytë e fiksuar në kujtime që tashmë janë kthyer në varre të padukshme.

Por kujtesa është edhe shërim, në mënyrën e saj të çuditshme. Ajo është një dhuratë që na e ka falur koha për të mos u shkatërruar plotësisht nga harresa. Ajo është dritarja që na lejon të kthejmë kokën pas e të ndjejmë erën e fëmijërisë, këngët e vjetra të një gjysheje që na përkëdhelte kokën, zërin e një babai që na mësonte të ecim për herë të parë. Kujtesa na mëson ta duam të shkuarën, edhe pse ajo na ka bërë të vuajmë. Sepse pa të, ne do të ishim të zbrazët, pa rrënjë, pa histori, pa identitet.

Kujtesa është një monument, një shtëpi ku ngrihen themelet e shpirtit. Ne jetojmë në të si banorë të përjetshëm, duke gërmuar kujtime si një njeri i etur që kërkon ujë në shkretëtirë. Por kujdes, sepse kujtesa ndonjëherë është edhe një burg: ajo që na mban të lidhur me kohët e ikura dhe nuk na lë të ecim përpara. A nuk është e çuditshme si e shkuara mund të mbetet kaq e gjallë ndërkohë që e tashmja përpiqet të shuhet në heshtje?

Kështu, kujtesa është edhe mësim, edhe dhimbje. Ajo është një libër që nuk mbaron kurrë së shkruari. Çdo ditë, çdo moment, ne hedhim mbi të rreshta të reja, disa plot dritë e disa të përlyera nga lotët. Dhe ne, si shkrimtarë të përjetshëm, shpresojmë që një ditë, kur ta rilexojmë këtë libër, të kemi mësuar të falim, të duam dhe të kuptojmë veten tonë më mirë.

Sepse në fund, kujtesa është ajo që na bën njerëz. Pa të, ne do të ishim si gjethet e thata të një peme të vetmuar, që i merr era e asnjëherë nuk ndalen diku. Kujtesa është rrënja jonë; është prova që ne dikur kemi dashur, kemi jetuar, kemi humbur dhe kemi mbijetuar. Pa kujtesën, ne nuk jemi asgjë tjetër përveçse një hije që endet në harresën e përhershme.

Dhe kështu, kujtesa mbetet përherë një urë—një urë midis qenies sonë dhe përjetësisë së kohës.

(2)

Pse kujtimet e bukura shpesh shkaktojnë dhimbje?

Kujtimet janë hijet e dritës që dikur kemi parë, shoqëruar, përqafuar. Janë si gërvishtjet në muret e shpirtit, të cilat sa më shumë të mundohemi t’i lëmë në heshtje, aq më shumë zgjohen me një lloj ankthi të brishtë, me një lloj ngërçi të pashpjegueshëm. Kujtimet e bukura janë dritë e artë, por e artë si perëndimi i diellit – i bukur për syrin, i shurdhët për duart që mundohen ta kapin, përzemërues për shpirtin që e sheh larg, por gjithnjë e më larg.

Ç’është kujtimi në fund të fundit? Një tjetër mënyrë që koha, ky tiran i pashmangshëm, na përqesh në hije? Apo kujtimi është vetëm një dhuratë nga jeta që ka njeriu, si për të thënë: “Ja, mbaj këtë copë nga parajsa që ke humbur”. Por njeriu nuk mund të mbajë parajsën pa e parë ferrin. Dhe kujtimet, për nga natyra, janë të tilla – sa më të bukura, aq më të vështira për t’u mbajtur. Në mes të errësirës së një nate të gjatë, njeriu ulet pranë një dritareje imagjinare dhe i kthehet vetvetes: Pse pikërisht kujtimet që më bënin dikur të lumtur, tani më bëjnë të ndihem bosh?

Ndoshta sepse njeriu nuk është ndërtuar për të ruajtur përjetësinë. Ne jemi të brishtë, si gjethe që shkulen nga pemët, si ëndrrat që përndiqen nga zgjimi. E gjithë jeta jonë është e mbushur me ikje dhe kthime, me nisje që nuk kanë përfundim dhe me përfundime që nuk e mbajnë premtimin e një fillimi të ri. Ne e shohim të kaluarën si një pikturë që dikur e kishim përpara syve, e prekshme dhe reale, ndërsa tani na është e dhuruar vetëm si një siluetë në kornizën e kujtesës. Dhe e bukura, ajo që i dhurojmë një "dikur" të paprekshëm, ka forcën të na braktisë duke na lënë të mpirë, të humbur.

Kujtimet e bukura, më shumë se kujtime, janë të vetmet gjurmë që ne i ruajmë jetës për të cilën nuk jemi të aftë të kthehemi. Sepse jeta, kjo maratonë e pamëshirshme, ecën përpara pa mëshirë për ata që mbesin të kapur pas asaj që nuk kthehet më. Çdo kujtim i bukur është një dritë që ndriçon errësirën e brendshme të shpirtit, por një dritë që të verbon. Sepse ajo që ke humbur të shfaqet e përsosur, më e mirë nga sa ishte ndoshta, më e shtrenjtë sepse tani nuk e ke më.

A janë kujtimet ndëshkim për ne që nuk i mbajtëm fort momentet? Apo janë shërimi për plagët e një jete që gjithnjë e më shumë po tërhiqet drejt harresës? Sa më shumë e analizoj këtë ndjesi të çuditshme, aq më shumë kuptoj se kujtimet e bukura nuk janë tjetër veçse plagë të zbukuruara. Ato janë dhimbje e përzier me ëmbëlsi, si ato ditët e fëmijërisë që ne i shohim tani nga një dritare e largët. Janë zërat e prindërve, që na thërrisnin për në shtëpi; janë duart e të dashurve që na përqafonin; janë dritat e një perëndimi që dikur nuk e kuptonim, por që tani na përndjek në çdo ndjesi vetmie.

Nuk është e drejtë të na kujtohet ajo që nuk mund ta prekim më. Nuk është e drejtë të rikthehemi në dhomat ku ishim të lumtur vetëm për t’i gjetur ato bosh, të heshtura. Në atë zbrazëti të pamatë ku jemi të dënuar të ecim me hijen tonë, kujtimet bëhen zëra që na thërrasin nëpër emra që nuk janë më. Sepse njeriu është gjithmonë në ndjekje të diçkaje që ka humbur, pa ditur se çfarë kërkon në të vërtetë. Sa më e madhe të jetë ëmbëlsia e një momenti, aq më shumë ai vret me mungesën e tij. Prandaj, kujtimet më të bukura janë ato që lëndojnë më shumë.

Dikur na bënë të qeshnim, tani na bëjnë të mbështjellim fytyrat me duar. Dikur na dhanë jetë, tani janë pengu i jetës sonë. Kujtimet janë të bukura sepse nuk kthehen më. Ato janë simboli më i madh i humbjes dhe njëkohësisht i ekzistencës sonë. Sepse kujtimet e bukura na tregojnë se kemi dashuruar, kemi qeshur, kemi jetuar. Por a nuk është kjo vetë jeta? Një gjurmë e zbehtë që shkëlqen në dritën e fikur të kujtesës.

Në fund, ndoshta kujtimet nuk janë dënim as shpëtim. Ndoshta ato janë vetëm dëshmia më e madhe që koha nuk fal askënd. Ato na tregojnë se njeriu është një kalimtar në këtë botë dhe gjithçka që merr me vete janë disa copa të thërrmuara drite. Dhe në këtë rrugë të gjatë, ne mbetemi të vetmuar përballë kujtesës tonë: si të dënuarit që shohin parajsën që dikur e kanë humbur.

(3)

Nostalgjia: përqafimi i së shkuarës dhe mallkimi i kujtimeve

Nostalgjia është një ndjenjë që ngjall një përzierje të hidhur të qetësisë dhe dhimbjes, një ndjenjë që të mbush dhe të zbraz njëkohësisht. Është një mik që të buzëqesh ngrohtësisht, por fshehurazi mban një thikë të ftohtë në dorë. Ajo të tërheq ngadalë drejt një bote që nuk ekziston më, drejt një kujtese që, si një pasqyrë e plasaritur, reflekton vetëm copëza të shndritshme, ndërkohë që të fsheh errësirën e së kaluarës. Çfarë është nostalgjia, në fund të fundit, veçse një hije e së kaluarës që kërkon të pushtojë të tashmen?

Çdo herë që mbyll sytë dhe kthehem pas në kujtimet e një kohe që dikur e quaja lumturi, ndjej një peshë që më rëndon mbi shpirt. Ajo që dikur ishte realitet, tani është një ëndërr e largët, një peizazh i mbuluar nga mjegulla e viteve. Kujtoj shtëpinë e vjetër, zërat e njerëzve që më flisnin me dashuri, rrugët e shkelura nga këpucët e fëmijërisë. Por tani gjithçka ka ndryshuar; shtëpia është zhdukur, zërat janë heshtur dhe rrugët janë kthyer në labirinte të huaja. Sa herë që kthehem tek këto kujtime, ndjej sikur shpirti im po ecën mbi hirin e një zjarri që është shuar prej kohësh.

Por çfarë e bën nostalgjinë kaq të fuqishme, kaq të bukur dhe kaq mizore? A është mungesa e gjithçkaje që kemi humbur? Apo është frika se ajo lumturi e dikurshme nuk mund të rikthehet kurrë më? Njeriu, në dobësinë e tij, gjithmonë e kërkon kohën që ka kaluar, sikur të mund ta rikthejë. Por koha është një shpatë e pamëshirshme; ajo ecën përpara pa mëshirë, duke na lënë vetëm kujtime të copëtuara pas. Kujtime që ne i rindërtojmë me ngjyra më të ndritshme, duke i kthyer ato në diçka që kurrë nuk kanë qenë. Nostalgjia, pra, është një gënjeshtare; ajo na bën të besojmë në një të shkuar perfekte, ndërkohë që realiteti i saj mund të ketë qenë i zakonshëm, madje i dhimbshëm.

Ka diçka tragjike tek nostalgjia: ajo është e pandalshme. Sa më shumë përpiqesh ta largosh, aq më shumë ajo të përndjek. Është si një melodi që e dëgjon nga larg dhe që të duket e ëmbël, por sa më shumë i afrohesh, aq më e trishtë bëhet. Është një formë ikjeje, një mënyrë për të shpëtuar nga dhimbja e së tashmes, por që në të njëjtën kohë, të lidh me zinxhirë në të shkuarën.

Shpesh pyes veten: a është nostalgjia një dhuratë apo një mallkim? A është ajo një formë shprese apo një burim vuajtjeje? Ndoshta është të dyja njëkohësisht. Njeriu ka nevojë të kujtojë, të ndjejë se ka jetuar, se ka dashuruar, se ka qenë pjesë e diçkaje më të madhe se vetja. Por kjo nevojë për të kujtuar shpesh kthehet në një barrë, një peshë që nuk mund ta heqësh nga supet. Nostalgjia është si një libër i rëndë, i mbushur me faqe që herë të ngushëllojnë, herë të shkatërrojnë.

Por çfarë ndodh kur nostalgjia bëhet mënyra e vetme për të jetuar? Kur i kthehemi të kaluarës aq shpesh, sa harrojmë të jetojmë të tashmen? Ky është rreziku më i madh që ajo sjell. Një shpirt që jeton vetëm në të kaluarën është një shpirt që nuk jeton fare. Kujtimet janë të çmuara, por ato nuk mund të jenë as shtëpia jonë e përhershme, as burgu ynë. Të jetosh i kapur pas nostalgjisë është si të përpiqesh të mbash ujin në pëllëmbë të dorës: sa më shumë të përpiqesh, aq më shumë ai rrjedh e largohet.

E megjithatë, ne kthehemi gjithmonë tek ajo. Si mund të mos e bëjmë? Kujtimet tona janë pjesë e identitetit tonë. Ne jemi produkt i gjithçkaje që kemi përjetuar, i gjithçkaje që kemi humbur. Ndoshta nostalgjia është mënyra jonë për të pranuar përkohshmërinë e jetës, për të përballuar faktin se gjithçka që dimë dhe gjithçka që duam është e përkohshme. Ajo na mëson të vlerësojmë atë që kemi, por gjithashtu na tregon se sa e dhimbshme është të humbasësh.

Por, ndoshta, mes gjithë kësaj dhimbjeje, ka një mësim të fshehur. Ndoshta nostalgjia na mëson se e kaluara është një udhëheqës, por jo një destinacion. Ajo na tregon se lumturia nuk është diçka që mund ta mbajmë përgjithmonë, por diçka që vjen dhe ikën, si një dallgë në breg të detit. Dhe ndoshta kjo është në rregull. Sepse në fund të fundit, ndoshta lumturia e vërtetë nuk qëndron në përpjekjen për ta mbajtur të kaluarën gjallë, por në aftësinë për ta pranuar dhe për ta lënë të ikë.

Nostalgjia është një përqafim i butë dhe i ftohtë njëkohësisht. Ajo i jep ngushëllim shpirtit, por edhe e lë atë të kapur në rrjetën e së shkuarës. Ajo është një urë mes asaj që kemi qenë dhe asaj që jemi tani, një kujtesë se koha është si një lumë që rrjedh pa ndalur, duke marrë gjithçka me vete. Por nëse mësojmë ta pranojmë, ta kuptojmë dhe ta shohim për atë që është, ndoshta nostalgjia mund të bëhet një shoqëruese e dhembshur, një ndjenjë që na kujton se jeta është e përkohshme, dhe kjo është pikërisht ajo që e bën të bukur.

(4)

A mund të jetë harresa bekim?

Po, nganjëherë harresa është shërim. Është si një shi i heshtur që bie mbi peizazhet e brendshme, duke shuar flakët e zjarreve të vjetra dhe duke larë pluhurin e dhimbjeve që janë ngulitur në kujtesë. Por a e kupton ti se sa e rëndë është pesha e harresës? Është si një copëz akulli që rrëshqet ngadalë nëpër shpirt, e ftohtë, e pamëshirshme, duke zhdukur ato që dikur ishin më të shenjtat pjesë të qenies sonë. Kujtimet e bukura që vdesin, a nuk janë edhe ato një tragjedi? Nëse gjithçka harrohet, atëherë çfarë mbetet prej nesh? Kush jemi ne pa kujtimet tona?

Por ndonjëherë, harresa është e vetmja mënyrë për të jetuar. Nganjëherë, kujtimet janë një kurth. Ato të mbajnë të lidhur pas atyre që nuk janë më, pas dashurive të humbura, pas shpresave që u dogjën në hirin e kohës. Nganjëherë, kujtesa bëhet një kafaz ku mendja endet e përhumbur, duke kërkuar një çelës që nuk ekziston. Dhe harresa vjen si një çlirim. Është si të marrësh frymë pas një kohe të gjatë nën ujë, si të gjesh një rreze drite në errësirën që ke menduar se do të të gëlltiste përjetë.

Por sa dhimbje ka në këtë akt të braktisjes së kujtimeve! Harresa nuk vjen pa kosto. Për të harruar, duhet të shkatërrosh një pjesë të vetvetes. Harresa nuk është vetëm një bekim; është një gjymtim. Ajo të bën të ndjesh një boshllëk, një zbrazëti që nuk mbushet kurrë plotësisht. Është sikur të presësh një pjesë të shpirtit për të shpëtuar të tjerat, një sakrificë e pashmangshme për të mbijetuar. Por a ia vlen kjo sakrificë? A ia vlen të braktisësh atë që dikur të dha jetë, që të formësoi, që të bëri të ndiesh?

Dhe megjithatë, jeta nuk ndalet. Ajo ecën përpara me një kokëfortësi të pamëshirshme, duke mos pyetur nëse je gati të lësh pas atë që nuk mund të ndryshosh. Kujtimet bëhen fantazma që të përndjekin natën, ndërsa harresa përpiqet t'i largojë me fshesën e saj të paqëndrueshme. Por fantazmat janë të forta, ato të kapin nga skajet e mendjes dhe të kujtojnë që çdo copëz që ke harruar ka qenë dikur pjesë e një mozaiku më të madh, një tregim që nuk mund ta përfundosh më.

Harresa është një lojë mizore mes zemrës dhe mendjes. Zemra mban fort, ndërsa mendja dëshiron të lëshojë. Dhe në këtë konflikt të pafund, ne qëndrojmë, të ndarë mes të shkuarës dhe të tashmes, duke luftuar për një të ardhme që shpesh duket kaq e largët dhe e paarritshme.

Por ndoshta, ndoshta, harresa është një mënyrë për të filluar nga e para. Ndoshta është si toka e djegur, ku pas zjarrit fillon të rritet diçka e re, më e fortë, më e pastër. Por a jemi ne në gjendje të përqafojmë këtë ripërtëritje? Apo e kaluara do të na tërheqë gjithmonë prapa, si një vorbull që nuk të lejon të dalësh nga uji i saj i turbullt?

Ah, harresa... Bekim apo mallkim? Si mund të dish ndonjëherë? Të jetosh do të thotë të mbash dhimbjen dhe kënaqësinë, dritën dhe hijen, kujtimin dhe harresën, si dy anë të së njëjtës medalje. Harresa nuk është fundi, as fillimi. Është vetëm një stacion në rrugëtimin e gjatë të qenies sonë, një çast i brishtë kur shpirti heq dorë nga disa nga barrat e tij për të ecur më tej. Por edhe kur i harrojmë, ne nuk jemi kurrë të lirë. Gjurmët e kujtimeve që u përpoqëm të lëmë pas do të mbeten gjithmonë diku, si hija e një reje që kalon përmbi një fushë të heshtur. Dhe në atë hije, ne gjejmë veten përsëri, duke pyetur: a mund të jetë harresa bekim?

(5)

"Çfarë ndodh kur humbasim kujtimet tona?"

Kur kujtimet zhduken si pluhuri nën hijen e një puhize të heshtur, njeriu mbetet si një lis i zhveshur, i goditur nga stuhitë e padukshme të kohës. Kujtimet nuk janë thjesht rrëfime të kaluara; ato janë gurët kilometrikë të ekzistencës sonë, gjurmë të shpirtit në dheun e paepur të jetës. Pa to, ne mbetemi zbrazëti, siluetë pa formë, zë pa jehonë.

E çfarë është kujtesa veçse një kopsht i mbushur me lule të kalbura dhe të çelura? Humbja e saj është një rrënim i brendshëm, një pasqyrë e thyer që nuk reflekton më fytyrën tonë. Kujtimet janë arkitektura e qenies sonë, ndërtesa të ngritura mbi themelet e dhimbjes dhe gëzimit, lotëve dhe buzëqeshjeve. Kur ato fshihen, ne humbasim orientimin; bëhemi të huaj në qytetin e shpirtit tonë.

A e ndjen, vallë, shkatërrimin që vjen me këtë humbje? Shpirti, dikur një katedrale madhështore, kthehet në një kasolle të braktisur, ku zogjtë e trishtimit folezojnë pa zhurmë. Kujtimet janë ngjyrat me të cilat pikturojmë jetën; humbja e tyre e lë pëlhurën tonë të bardhë, të ftohtë dhe të pashprehshme.

E ç’ndodh me dhimbjen e harruar? Mos vallë ajo pushon së ekzistuari, apo bëhet një fantazmë që endet në periferitë e vetëdijes sonë? Dhimbja e mbetur pa kujtime është një ankth pa emër, një hije pa trup. Ajo endet në ne, si një erë e akullt që na mbështjell dhe na lë pa frymë. Dhe gëzimi? Ai shndërrohet në një ngjyrë të zbehtë, një vegim që nuk mund ta kapim më. Kujtimet janë ura mes zemrës dhe mendjes; pa to, ndjenjat tona kthehen në një det të pafund pa breg.

Në fund, kujtimet janë përgjegjësi. Ato na mbajnë peng, por njëkohësisht na japin identitet. Humbja e tyre nuk është thjesht harresë, por një vdekje e vogël. Një vdekje e vetvetes, e ëndrrave që dikur na përkasin, e shpresave që na mbanin gjallë, e zërave të atyre që i kemi dashur dhe që na kanë dashur. Kur kujtimet zhbëhen, ne ndalojmë së jetuari përbrenda; bëhemi të gjallë vetëm për syrin e botës.

Por a mund ta shpëtojmë veten nga kjo humnerë? Si të mos lejojmë që harresa të na gllabërojë tërësisht? Kujtimet duhen ruajtur, si një flakë e brishtë që nuk guxojmë ta lëmë të shuhet. Duhet të kujtojmë, edhe kur dhimbja na bën të duam të harrojmë. Sepse dhimbja është çmimi i dashurisë dhe të jetuarit. Dhe harresa? Harresa është heshtja më e madhe që ekziston. Është zhdukja e çdo gjuhe, çdo zëri, çdo melodie.

Prandaj, kur kujtimet fillojnë të shuhen, mos i lejo të ikin lehtësisht. Mos i lër të largohen si rërë mes gishtave. Lufto për to. Shkruaji. Fiksoji. Ruaji në arkivin e shpirtit, në librat e zemrës, në pëlhurën e fjalëve. Sepse kur humbasim kujtimet tona, humbasim historinë tonë. Dhe çfarë është njeriu pa historinë e tij, veçse një hije që endet në boshllëk?

E, megjithatë, edhe harresa ka një mesazh të vetin, një gjuhë që flet për përkohësinë e gjithçkaje. Mos ndoshta harrimi është një formë faljeje? Një çlirim nga peshat që na mbajnë peng? Apo është thjesht një iluzion i hidhur, një lamtumirë që nuk zgjidh asgjë?

Kur kujtimet fshihen, ne nuk jemi më ata që kemi qenë. Shndërrohemi në enigma për veten tonë. Dhe ky është ndoshta misteri më i madh i jetës: të humbasësh veten përmes harresës, por të vazhdosh të ekzistosh, si një fllad që nuk ka më erë, si një dritë që nuk ngroh më. I tillë është fati i kujtesës, një luftë e përjetshme mes dritës dhe hijes, mes përkujtimit dhe harresës.

Në këtë luftë, ndoshta nuk fitojmë kurrë plotësisht. Por për sa kohë që kujtimet ekzistojnë, edhe për një çast të shkurtër, ne jemi të gjallë. Dhe kjo, mbase, është gjithçka që mund të kërkojmë nga vetja dhe nga jeta. Një shkëndijë, një kujtim, një jetë."

(6)

Pse kthehemi shpesh tek e kaluara kur ndihemi të humbur?

E kaluara është streha jonë e përhershme, një shtëpi e padukshme, por gjithmonë e gatshme për të na hapur portën e saj. Është vendi ku kohërat nuk kalojnë, ku gjithçka mbetet pezull si një relike në tempujt e kujtesës. Në errësirën e mendimeve tona, ajo shndrit si një pishtar i venitur që nuk mund të ndriçojë gjithçka, por mjafton për të na orientuar drejt rrënjëve tona.

Kthehemi tek ajo sepse atje ndodhen pjesët më të sinqerta të vetes sonë. Fëmijëria jonë me zërat e saj të lumturisë naive, dashuritë e para me tronditjen e ëmbël që shkakton zemra kur rreh për herë të parë për dikë tjetër, humbjet që na copëtuan shpirtin për të na bërë të ndiejmë se jeta është e vërtetë. Kthehemi tek e kaluara sepse është e vetmja kohë që nuk mund të na braktisë. Gjithçka tjetër është një iluzion: e tashmja është e shpejtë, e ardhmja është e paparashikueshme, por e kaluara qëndron aty, një monument i ngritur nga kujtimet tona.

A e ke vënë re se si kujtimet e dhimbshme dhe ato të lumtura janë njëkohësisht thesar dhe mallkim? Kujtimi i një kohe të kaluar e të lumtur është një shpatë e dyfishtë: një ngushëllim për atë që kemi pasur dhe një plagë për atë që kemi humbur. Kemi frikë të përballemi me të sotmen sepse ajo është e vakët, e turbullt, shpesh pa kuptim. Ndërsa e kaluara është e qartë, sikur vetë kujtesa jonë t’ia ketë dhënë ngjyrat më të gjalla dhe detajet më të përpiktë. Kthehemi tek ajo për të gjetur forcë, për të besuar se dikur kemi qenë të plotë, të pajtuar me veten dhe botën, dhe se mbase, ndonjë ditë, do të mund të jemi sërish ashtu.

Por, a është kjo kthim mbrapa një arratisje apo një kërkim? A po i largohemi kaosit të sotëm për të gjetur një rregull të humbur në të kaluarën? Apo po kërkojmë një udhëzim, një sinjal, një fije shprese që mund ta tërheqim nga kujtimet tona dhe ta sjellim këtu, në këtë çast të pasigurisë? Ndoshta është pak nga të dyja. Ndoshta kthimi tek e kaluara është një mënyrë për të ruajtur shpirtin tonë, një akt rebelimi kundër harresës që kërcënon të na gëlltisë.

Por, e kaluara ka edhe hijet e saj. Ajo është një rrjetë ku shpesh ngecim pa e kuptuar. Në përpjekjen për të gjetur kuptim, ne shpesh qëndrojmë aty më gjatë seç duhet, duke harruar se jeta jonë është një lumë që rrjedh përpara, jo një liqen që mbetet i qetë. Sa herë e kemi lënduar veten duke kujtuar njerëz që nuk janë më, vende që nuk ekzistojnë më, ndjenja që kanë humbur shkëlqimin e tyre? E kaluara na thërret me një zë të ëmbël, por në atë thirrje fshihet edhe një kurth. Sepse ajo që kemi humbur nuk kthehet më, dhe përpjekja për ta rikthyer mund të na lërë më të thyer se më parë.

Ndoshta sekreti është të mësojmë ta shohim të kaluarën si një mësuese, jo si një mbretëri ku duhet të kthehemi për të jetuar. Ajo mund të na mësojë se cilat janë gjërat që vërtet kanë rëndësi, cilat janë plagët që duhet të shërojmë dhe cilat janë ëndrrat që ia vlen t’i ndjekim. Por nuk duhet të harrojmë kurrë se e tashmja është fleta e bardhë ku mund të shkruajmë gjithçka, ndërsa e kaluara është një libër që nuk mund të ndryshohet më.

Kthehemi tek e kaluara kur ndihemi të humbur sepse, në fund të fundit, ne jemi qenie të përbëra nga kujtime. E ardhmja është e turbullt dhe abstrakte, por kujtimet tona janë konkrete, të ndjeshme, të gjalla. Megjithatë, ndoshta duhet të guxojmë të përballemi me mjegullën e së ardhmes, të ndërtojmë momente të reja që një ditë do të bëhen kujtime të tjera, po aq të çmuara. Sepse, ndoshta, e vërteta e madhe e jetës nuk qëndron në të kaluarën apo të ardhmen, por në këtë çast të thjeshtë, të përkohshëm dhe shpesh të pavlerësuar që quhet tani.

(7)

Kujtesa si një piktore e fshehtë

Kujtesa… ah, ajo magjepsëse e padukshme, që shpalos para syve të shpirtit një perde të endur me ngjyra dhe hije, duke na ftuar të kthehemi prapa në një kohë që nuk është më. Por a është kujtesa gjithmonë e drejtë? A mund t’i besohet asaj dorës që udhëheq penelat mbi telajon e së kaluarës? Unë them jo. Kujtesa nuk është asnjëherë një arkivist i paanshëm; ajo është një artiste e ndërlikuar, që pikturon me një liri kapriçoze. Ajo merr hijet më të errëta dhe i përzien me dritat më të buta, duke krijuar një tablo që shpesh gënjen.

Ka momente kur kujtesa të mashtron, jo me qëllim të keq, por si një dashnore e  vjetër që nuk dëshiron të të tregojë të vërtetën për hir të një ëndrre më të bukur. Ajo zgjedh fjalë që nuk janë thënë kurrë, fytyra që nuk janë parë siç kujtohen, premtime që asnjëherë nuk janë dhënë dhe i sjell në sipërfaqe, si reflektime të një uji të trazuar. Ajo krijon poezi nga dhimbja dhe e mban të kaluarën të burgosur në një amfiteatër ku luhet një dramë e pafundme.

Por sa e dhimbshme është kur kupton se kujtesa është një tradhtare e ëmbël. Kur e kaluara që ti ke përqafuar si një të vërtetë të shenjtë është vetëm një hije, një mirazh që të ka udhëhequr për vite me radhë. A janë lotët që derdhen për një kujtim më të dhembshëm kur kupton se ai kurrë nuk ka ekzistuar? Apo kur kupton se kujtesa ka zbutur dhimbjet më të mëdha, duke të të lënë në një qetësi të rreme?

E di se kujtesa është gjithmonë më shumë për atë që ne jemi tani sesa për atë që kemi qenë dikur. Një ditë, u ula përballë vetes sime në pasqyrë dhe pyeta: “Kush isha unë para se kujtimet të më formësonin? Kush isha unë përpara se kujtesa të më bindte se një pjesë e imja i përkiste një kohe që as vetë nuk mund ta verifikoj dot?” Heshtja që pasoi ishte më e thellë se çdo përgjigje që mund të më jepej.

Kujtesa është gjithashtu një kritik mizor. Ajo nuk fal, nuk harron, nuk harron kurrë dhimbjet që janë shkruar thellë në mishin e shpirtit. Ajo të kujton çdo gabim, çdo hap të gabuar, çdo çast që do të doje të zhdukje nga të qenit. Dhe më pas, në mënyrë paradoksale, ajo është edhe shpëtimi yt, një strehë ku mund të gjesh ngrohtësi kur realiteti bëhet i padurueshëm.

Por, mbi të gjitha, kujtesa është një iluzioniste e talentuar, një mjeshtre e mashtrimit. Ajo pikturon me ngjyrat e humorit të saj të momentit: një çast të sjell një kujtim të butë dhe të ngrohtë, si një mëngjes pranveror, por në çastin tjetër ajo përhap mbi të një hije të errët dhe të ftohtë, duke e kthyer në një natë dimri pa yje. Çfarë është, atëherë, e kaluara? Një seri skenash të ripërfytyruara? Një mozaik fragmentesh të copëtuara që ndërtohen dhe shkatërrohen pafundësisht në mendjet tona?

Dhe, megjithatë, unë e dua kujtesën, si një mik të vjetër që nuk mund ta lë. Ajo është një rrëfimtar i dhimbshëm, një poet i dhembjes dhe një filozof i heshtur. Unë e di se nuk mund t’i besoj gjithmonë, por e pranoj me të gjitha të metat e saj, sepse ajo është e vetmja që kam për të ndier thellësinë e kohës që ka kaluar. E vetmja që më lidh me atë që kam qenë dhe me atë që mendoj se dua të jem.

Kujtesa nuk është një gjykatëse e drejtë, por një tregimtare e papërsosur. Dhe ndoshta pikërisht në këtë papërsosmëri fshihet bukuria e saj. Ajo është ajo që na bën njerëz – krijesa që ecin përpara, por që gjithmonë kthejnë kokën prapa për të parë pas, për të kujtuar, për të qeshur dhe për të qarë. Për të jetuar dy herë: një herë në momentin kur ndodh, dhe një herë tjetër në botën e kujtesës, ku gjithçka është më e ndërlikuar, më e trishtuar, më e bukur.

(8)

Dhimbja e kujtimeve: një dialog me vetveten

Ah, kujtimet e këqija… ato hije të paftuara që zvarriten në pragun e mendjes sime si të ishin peshq të mbytur në oqeanin e harresës. Si mund të pranohet një plagë që nuk mbyllet kurrë, një e kaluar që vazhdon të trokasë si erë e ftohtë në zemrën e njeriut? Vallë, si mund të bëhemi të fortë përballë dhimbjes kur vetë dhimbja është ajo që na shkatërron ngadalë, duke na konsumuar si flakët që hanë drurin deri sa kthehet në hi?

Unë mendoj, herë pas here, se dhimbja është një kafshë e egër që gjuan brenda shpirtit. Ajo nuk kërkon leje për të hyrë, nuk troket në derë, nuk lë fjalë të lamtumirës kur largohet. Në vend të kësaj, ajo rrëmon, gërmon, kërkon strehim në qoshet më të fshehta të vetëdijes. Kujtimet e këqija janë qiej të përmbysur, ku retë varen si copëza të thyera të një pasqyre që dikur reflektonte dritë. Tani, ajo pasqyrë nuk bën tjetër gjë veçse thërmon zemrën time në mijëra pjesë.

E pranoj që jam një dëshmitar i pavullnetshëm i asaj që nuk mund ta ndryshoj. Në errësirën e natës, kur qetësia pushton gjithçka përreth, kujtimet godasin si furtunë. Pyes veten: ç’janë këto dhimbje që nuk i zbut koha? Thonë se koha shëron gjithçka, por ajo është një gënjeshtër e bukur, një premtim bosh që tingëllon si melodi në veshët e dëshpërimit. Koha nuk shëron, ajo vetëm mban shënime, i shkruan plagët tona në gurë të përjetshëm që ne mbartim brenda vetes.

Por ndoshta… ndoshta dhimbja nuk duhet të harrohet. Ndoshta ajo është një kujtesë se ne kemi jetuar, kemi dashur, kemi humbur dhe kemi mbijetuar. Kujtimet e këqija janë mësues të heshtur. Ato nuk flasin me fjalë, por me dhimbje. Ato të mësojnë qëndrueshmërinë. Të kujtojnë që je përkulur, por nuk je thyer. Çdo herë që kujtimet kthehen, ato nuk janë tjetër veçse dëshmi e fuqisë që bartim në brendësi të vetes.

E megjithatë, përse duhet të ndjej një nevojë për ta përqafuar atë që më ka bërë keq? Pse të shoh brenda dhimbjes dritën, kur ajo më ka verbuar? Kjo është një pyetje që më përndjek: si mund të pranojmë të përqafojmë kujtimet që na copëtojnë? Përgjigja nuk është e lehtë, por ndoshta qëndron diku midis pranimit dhe rezistencës. Dhimbja nuk është një armik që duhet luftuar, por një mik i ashpër që duhet pranuar. Kujtimet nuk mund të ndryshohen, por marrëdhënia jonë me to mundet.

Unë përpiqem të meditoj mbi to, të mos i lejoj të bëhen pronarët e shpirtit tim. Në heshtjen e tyre, ato flasin për gabimet e mia, për momentet kur nuk isha i fortë, për njerëzit që më lanë, për fjalët që nuk i thashë kurrë, për ëndrrat që i lashë të vyshken si petale të harruara. Por në reflektimin tim, filloj të kuptoj se dhimbja është një proces i domosdoshëm për rritje. Kujtimet e këqija janë si rrënjët e një peme që depërtojnë në tokë të fortë. Ato nuk mund të shihen, por janë ato që mbajnë pemën në këmbë gjatë stuhive.

Në fund, ndoshta nuk është rëndësishme që të fshijmë dhimbjen apo ta kurojmë atë. Ndoshta është e mjaftueshme që ta pranojmë si pjesë të rrugëtimit tonë. Kujtimet e këqija janë kapituj të një libri që kurrë nuk mund të rishkruhet, por që mund të lexohet me një sy më të urtë, më të duruar. Dhe në këtë lexim, në këtë reflektim, ne mësojmë artin e faljes – jo vetëm për të tjerët, por edhe për veten.

Ah, dhimbja… ajo nuk është fundi i historisë, por fillimi i një kapitulli të ri. Dhe ndoshta, vetëm ndoshta, në heshtjen e kujtimeve të këqija, mund të dëgjojmë psherëtimën e shpirtit që na thotë: “Je ende këtu. Ende qëndron.” Dhe ndoshta, kjo është fitorja më e madhe nga të gjitha.

(9)

Në labirintet e kujtesës kolektive

Cila është vlera e kujtesës kolektive për një shoqëri? Kjo pyetje më ngjan me një rrymë të padukshme që më shtyn të përballem me brendinë më të errët të qenies. Kujtesa kolektive… një ndërlidhje e pashkëputshme midis shpirtrave, një ylber i ndërtuar nga rrënojat e kohës, një pasqyrë e vjetër, e pluhurosur, ku ne e shohim veten jo vetëm si individë, por si përfaqësues të diçkaje më të madhe, diçkaje që nuk i përket vetëm një frymëmarrjeje apo një zemre të vetme.

Por a nuk është kjo kujtesë edhe një barrë e rëndë? Një zinxhir që na lidh me dhimbjet e përbashkëta, me turpet e së kaluarës, me gjakun dhe lotët që s’kanë reshtur kurrë së rrjedhuri? A nuk bëhemi ne robër të një historie që shpesh na mallkon, që shpesh na tregon plagët e saj si mësime të pambarimta?

Ah, kujtesa kolektive është një pasuri e madhe, një trashëgimi e paçmuar, por edhe një mallkim i heshtur. Si një pemë me rrënjë që zbresin në tokën më të errët dhe degë që ngjiten drejt qiellit më të lartë, ajo ruan brenda saj gjithçka që jemi dhe gjithçka që kemi frikë të jemi. Pa të, ne do të ishim si një tufë zogjsh që fluturojnë pa një cak, pa një destinacion, pa një arsye.

Por le të ndalemi këtu, le ta shqyrtojmë me kujdes këtë ide. Nëse kujtesa kolektive është rrënja e identitetit, atëherë a jemi ne vetëm përmbledhje e asaj që ka ndodhur? A jemi ne vetëm jehona e luftërave, e dashurive të humbura, e gënjeshtrave që janë bërë pjesë e rrëfimit tonë? Dhe nëse po, atëherë ku mbetet hapësira për ëndrrat, për shpresat, për ato që mund të bëhemi?

Më duket se kujtesa kolektive është një mësuese mizore. Ajo na mëson përmes dhembjes. Na tregon se si brezat para nesh kanë dështuar, se si kanë gabuar, se si kanë ngritur mure aty ku mund të kishin ndërtuar ura. Por njëkohësisht, ajo na fton të mos i përsërisim ato gabime, të mos i lejojmë hijeve të së kaluarës të na mbulojnë të ardhmen.

Megjithatë, sa e rëndë është kjo përgjegjësi! Sa herë që përpiqemi të ngremë kokën dhe të shohim drejt horizonteve të reja, kujtesa na tërheq prapa, na kujton plagët e shoqërisë sonë, na tregon se sa të thyeshëm jemi. Ajo na bën të kuptojmë se nuk mund të ecim përpara pa u përballur me hijet tona, me dhimbjet tona të përbashkëta, me gënjeshtrat që kemi përsëritur për veten tonë.

E di, është e lehtë të mendojmë se kujtesa kolektive është vetëm një arkiv i së kaluarës, një muze ku shohim reliket e një kohe të shkuar. Por jo. Ajo është e gjallë. Ajo jeton brenda nesh, në mënyrën se si flasim, se si ëndërrojmë, se si vuajmë. Ajo është një puls që rreh në damarët e shoqërisë sonë, një zë që nuk hesht kurrë.

Por sa e brishtë është ajo! Kujtesa kolektive nuk është një monument prej guri; ajo është një pëlhurë që mund të shqyhet nga erërat e harresës. Një gënjeshtër e përsëritur mjaftueshëm mund ta shkatërrojë atë, një heshtje e gjatë mund ta bëjë të zbehet, një shpërfillje mund ta zhdukë përgjithmonë. Dhe pa të, ne nuk jemi asgjë. Një shoqëri pa kujtesë është si një trup pa shpirt, një udhëtar pa yje për t’i treguar rrugën.

Prandaj, duhet ta mbrojmë kujtesën tonë kolektive, ta mbajmë atë si një flakë të vogël që ndriçon në errësirë. Por gjithashtu, duhet ta sfidojmë atë, ta pyesim, ta analizojmë. Sepse kujtesa, sado e çmuar, nuk është gjithmonë e drejtë. Ajo mund të jetë selektive, e anshme, e deformuar nga fuqia dhe interesat. Duhet të kemi guximin ta shohim atë me sy kritik, ta rishkruajmë kur është e nevojshme, ta pasurojmë me zërat që janë harruar, me të vërtetat që janë shtypur.

A është kujtesa kolektive burimi i shpresës, apo burimi i dhimbjes? Ndoshta është të dyja. Ndoshta është një plagë që na mëson të jetojmë me kujdes, një dritë që na ndihmon të gjejmë rrugën në labirintet e errëta të historisë sonë.

Por një gjë është e sigurt: pa të, ne jemi të humbur. Dhe ndoshta, ky është mesazhi i saj më i madh. Kujtesa kolektive na tregon se, pavarësisht dhimbjes, pavarësisht turpit, ne mund të mbijetojmë. Ne mund të mësojmë. Ne mund të ëndërrojmë për një të ardhme që nuk do të jetë vetëm një përsëritje e së shkuarës. Dhe ndoshta, vetëm ndoshta, ne mund të bëhemi diçka më shumë se ajo që kemi qenë ndonjëherë.

(10)

Kujtesa si pasqyrë dhe barrë: një meditim mbi hijet e kohës

Kujtesa është si një oqean i pafund që përmbyt shpirtin e njeriut, si një udhërrëfyes i heshtur që na kap prej dore dhe na çon në skutat më të errëta dhe më të ndritshme të qenies sonë. Në heshtjen e natës, kur gjithçka rreth nesh pushon, kujtesa zgjohet si një frymë e gjallë. Ajo ngrihet nga thellësitë e mendjes dhe na sjell para syve një mozaik fragmentesh: fytyra të dashura që tashmë janë larguar, premtime që mbetën të paplotësuara, gëzime që zgjatën një çast dhe dhimbje që mbeten përgjithmonë.

Por si ndikon kjo peshë e së kaluarës tek mënyra se si e shohim të ardhmen? A është kujtesa një dritë udhërrëfyese apo një prangë e padukshme që na ndal të ecim përpara?

Njeriu, në thelbin e tij, është një krijesë e ndërtuar nga kujtimet. Çdo hap që hedhim në jetë është një refleksion i asaj që kemi parë, dëgjuar, ndjerë dhe përjetuar. Kujtesa është bazamenti mbi të cilin ndërtojmë ëndrrat tona. Pa të, do të ishim si një anije pa busull në një det të trazuar. Por kjo busull, ndonëse e nevojshme, shpesh herë na çon në rrugë të errëta, në shtigje ku dhimbja mbizotëron dhe frika e së shkuarës na pengon të shohim dritën e së ardhmes.

Ajo që na tregon kujtesa është një paradoks. Nga njëra anë, ajo na mëson mësime të vlefshme: na tregon çfarë mund të ndryshojmë, çfarë duhet të ruajmë, cilat gabime nuk duhet t’i përsërisim. Por nga ana tjetër, kujtesa është një gjykatëse e pamëshirshme që na dënon për çdo gabim të vogël, një kështjellë nga e cila nuk mund të shpëtojmë.

Kur shohim të ardhmen, a nuk e projektojmë atë përmes lenteve të së kaluarës? Një dashuri e tradhtuar na bën të dyshojmë për sinqeritetin e një lidhjeje të re. Një dështim i dikurshëm na mbush me frikë për të provuar sërish. Kujtesa i vesh të gjitha ëndrrat tona me një ngjyrë të hirtë, një mjegull që e bën të vështirë të shohim qartë horizontin që kemi përpara.

Por në këtë mjegull, ka edhe një bukuri të çuditshme. Kujtesa është ajo që na bën njerëz; ajo që na mëson të duam më thellë, të ndjejmë më fuqishëm, të jetojmë me më shumë kuptim. Pa dhimbjen që kujtimet sjellin, do të ishim bosh. Njeriu mëson të vlerësojë gëzimin vetëm pasi ka përjetuar trishtimin, dhe vetëm pasi ka humbur, mëson të çmojë atë që ka.

E megjithatë, duhet të jemi të kujdesshëm: kujtesa është një forcë e fuqishme, por jo gjithmonë e drejtë. Kujtesa shpesh deformon realitetin, duke e mbushur të kaluarën me nostalgji të rreme apo me dhimbje të ekzagjeruar. Ajo na bën të idealizojmë ato që kemi humbur, ndërkohë që harrojmë të shohim bukurinë e asaj që kemi përpara.

Pra, si mund ta përdorim kujtesën pa u bërë skllevër të saj? Si mund ta shohim të ardhmen pa lejuar që hijet e së kaluarës ta errësojnë atë? Ndoshta çelësi është të mësojmë të jetojmë me kujtesën si një mik dhe jo si një sundues. Të pranojmë dhimbjen që ajo sjell, por të mos e lejojmë atë të na mbajë peng. Të mbajmë vetëm mësimet e saj dhe të lëmë pas peshën e panevojshme.

Të ardhmen duhet ta shohim si një faqe të bardhë, të shkruar me bojën e shpresës, jo me njollat e frikës. E kaluara është një libër që nuk mund ta ndryshojmë më, por që mund ta lexojmë për të mësuar. Dhe ndërsa përparojmë në rrugëtimin tonë, kujtesa do të jetë gjithmonë aty, si një hije që na ndjek, një pasqyrë që na tregon se kush jemi dhe një busull që na tregon se ku duhet të shkojmë.

Dhe ndoshta, pikërisht në këtë përzierje të dhimbjes dhe shpresës, të kaluarës dhe të ardhmes, qëndron bukuria e qenies njerëzore: të kemi fuqinë të kujtojmë, por edhe guximin të ëndërrojmë.

(11)

Çfarë është më e dhimbshme, të mbash mend apo të harrosh?
Të dyja janë mallkime që njeriu i mbart me një zë të heshtur, si të ishin gurë të rëndë mbi supet e shpirtit. Kujtimi, ky farkëtar i palodhur i të shkuarës, i gdhend me teh gjaku çastet që duhet të kishin mbetur të ëmbla, por që tani janë hije të ftohta, të mprehta si akulli. Harresa, në anën tjetër, është një tradhti që i bën vetes, një errësim i qëllimshëm i dritës së brendshme, një mohim i asaj që dikur të ka bërë njeri. Të mbash mend dhe të harrosh janë dy faqe të së njëjtës monedhë të dhimbjes.

A mund të thuhet se kujtesa është një dhuratë, kur ajo mbart dhimbjen e humbjes? Sa herë që një kujtim i bukur shfaqet në horizontin e mendjes, ai mbart pas vetes hijen e vetmisë. Aroma e luleve të një pranvere të largët, zëri i një personi të dashur që ka heshtur përjetë, drita e syve që nuk shohin më — të gjitha janë si fllade që të përkëdhelin për një çast, për të të lënë më pas në errësirë, me boshllëkun që ndihet edhe më i thellë. Dhe prapëseprapë, a do të ishim ne, të njëjtët, pa këto kujtime? A mund të qëndrojë zemra e një njeriu e paprekur, nëse e çliron atë nga plagët e së shkuarës?

Por harresa… Oh, sa e ftohtë është harresa! Ajo nuk është një shërim; është një vdekje e ngadaltë e asaj që kemi qenë dikur. Të harrosh një mik që s’të prek më dorën, është të harrosh ngrohtësinë e tij; të harrosh një ëndërr që s’ke mundur ta prekësh kurrë, është të harrosh dritën që të ka udhëhequr dikur në errësirë. Dhe çfarë është një njeri pa kujtime, veçse një anije pa busull, që lundron në një det të zbrazët, duke humbur çdo pikë orientimi?

Por ndoshta, dhimbja nuk është në zgjedhjen mes kujtimit dhe harresës. Dhimbja është në faktin që asnjëra nuk është e plotë. Kujtesa nuk të lejon të rilindësh, ndërsa harresa nuk të lejon të mbijetosh. Jeta është një valle e dhimbshme mes të dyjave, një betejë ku çdo hap përpara është një çarje e re në shpirt. Dhe ndoshta, në këtë valle të përjetshme, ka një mësim të fshehur — që dhimbja, qoftë nga kujtimi apo nga harresa, është çmimi që paguajmë për të dashuruar, për të jetuar, për të qenë njerëz.

A është më mirë të kujtosh dhe të vuash, apo të harrosh dhe të vdesësh nga brenda? Ndoshta, përgjigjja nuk ekziston. Apo ndoshta, përgjigjja qëndron në faktin se jemi të dënuar të përjetojmë të dyja — kujtimin që nuk shëron dhe harresën që nuk fal. Dhe ndoshta, ky është edhe sekreti i bukurisë së jetës: që të ndiejmë gjithçka, edhe kur ajo na shkatërron. Sepse në fund, vetëm ata që kanë mbajtur mend dhe kanë harruar, që kanë dashuruar dhe kanë humbur, janë ata që kanë jetuar me të vërtetë.

(12)

Pse shpesh njerëzit kërkojnë kthim pas në kohë? Pyetja më duket sikur po përpiqet të më hapë plagë që kujtoja se ishin mbyllur. Por a mbyllen vërtet plagët e kohës? Apo thjesht struken në qoshet e ndonjë kujtese, aty ku drita nuk arrin, ku hija e heshtjes mbulon çdo thërrime dhimbjeje të harruar?

E shkuara ka një fuqí hipnotizuese, një magnetizëm që na thërret pa zë, një forcë që na tërheq drejt një bote të ngrirë në akullin e kujtesës. Njerëzit duan të kthehen pas sepse e shkuara është si një libër i mbyllur që kurrë nuk mund ta ndryshosh. Aty fjalët janë të ngurta, të qëndrueshme. Dhe ndoshta pikërisht kjo qëndrueshmëri është ajo që na josh – sepse jeta, tani, këtu, është gjithnjë e lëvizshme, gjithnjë në ndryshim, gjithnjë e paqëndrueshme, gjithnjë përtej kontrollit tonë.

Aty në të shkuarën gjejmë një copëz nga vetja, atë që ishim dikur, një siluetë të largët që na flet me një zë të largët. Ndonjëherë mallëngjehemi për atë siluetë – atë "unë" të ri, të freskët, të papërlyer nga lodhja e viteve dhe humbjet e zemrës. Herë të tjera e urrejmë atë siluetë, sepse na kujton se sa të verbër ishim dikur, se sa të pafajshëm dhe të brishtë ishim përballë furtunave që na prisnin. Por ç’rëndësi ka? Ajo siluetë ka mbetur aty, si një statujë e ngrirë në kujtesën tonë, e paprekur nga kohët.

Në të shkuarën kërkojmë paqe sepse e tashmja është një vorbull. E ardhmja? Oh, e ardhmja është një mjegull – një botë e paqartë që na mbush me ankth. Por e shkuara, ajo është një pasqyrë ku ne shohim atë që kemi qenë, atë që kemi dashur, atë që kemi humbur. Dhe humbjet – ah, humbjet – a nuk janë ato që na ndjekin si hije të përjetshme?

Shpesh pyes veten: a jemi ne, njerëzit, të dënuar të jemi robër të kohës? E kaluara na thërret me ëmbëlsi, duke na mashtruar me kujtime që ndoshta kurrë nuk ishin aq të bukura sa i kujtojmë. E tashmja na shtrëngon me peshën e saj, duke na kërkuar të jemi gjithnjë të gatshëm, gjithnjë në lëvizje, gjithnjë në luftë. Dhe e ardhmja? Ajo vetëm na mban peng me premtime të pasigurta, me shpresa që mund të thyhen në çdo çast.

A është kjo arsyeja pse njerëzit kërkojnë kthim pas? Jo thjesht për të gjetur paqe, por për të shpëtuar nga ankthi i së tashmes dhe pasiguria e së ardhmes. Të shikosh pas është të gjesh një strehë në një botë ku gjithçka është e njohur, ku gjithçka është e sigurt, edhe nëse është e dhimbshme.

Por ja, më pas lind një pyetje tjetër: a është e drejtë kjo? A duhet të jetojmë në hijen e asaj që ka qenë, duke harruar të përqafojmë atë që është dhe të ëndërrojmë atë që mund të vijë? Çfarë do të ishte jeta jonë nëse do të mbeteshim të ngecur në labirintet e kujtesës, duke kërkuar gjithnjë kthim pas?

E di, kjo është dilema jonë më e madhe si qenie njerëzore. Ne jemi kujtime, por njëkohësisht jemi ëndrra. Ne jemi e kaluara, por gjithashtu jemi shpresa. Dhe ndoshta, në fund të fundit, ajo që na bën njerëz është kjo: që kërkojmë paqen në një botë ku asgjë nuk është e qëndrueshme, ku gjithçka është në ndryshim, ku koha na rrëshqet ndër gishta si rëra në një sahat të thyer.

Por ndoshta kjo është bukuria e jetës: të mësojmë të duam lëvizjen, ndryshimin, përkohshmërinë. Të pranojmë se koha është një oqean që na bart, jo një lumë që mund ta përmbajmë në grushtat tanë. Dhe në këtë oqean, kujtimet tona janë ishuj – vende të vogla paqeje ku mund të pushojmë për një çast, por jo të mbetemi përgjithmonë.

Prandaj, ndoshta përgjigjja është kjo: njerëzit kërkojnë kthim pas në kohë jo sepse duan të mbeten në të shkuarën, por sepse duan të gjejnë forcë për të vazhduar përpara. Dhe nëse kujtimet mund të na japin atë forcë, atëherë ndoshta e shkuara nuk është thjesht një botë e ngrirë në akullin e kujtesës – ndoshta është një burim drite që ndriçon rrugën tonë në terrin e së ardhmes.

(13)

A mund ta rigjejmë veten në kujtimet tona?

Po, kujtimet janë si qelqet e përhimta të një pasqyre të harruar diku në një dhomë të pluhurosur. Ato rrëshqasin butësisht, si fletë letre të ndritshme në erën e ftohtë të së kaluarës, duke rikthyer fytyra, zëra, prekje që dikur na përkufizonin. Janë ato rrugët e çuditshme ku ecim të verbër, pa ndriçim, duke shkelur mbi dhe të ngjeshur nga hapat e dikurshëm të fëmijërisë, ëndrrave rinore, dhe zhgënjimeve të pashmangshme. Kujtimet nuk janë thjesht përfaqësime të thara të asaj që ndodhi dikur. Jo, ato janë si një gardian i heshtur, që shpesh na pëshpërit se kush ishim, por edhe se kush nuk guxuam të bëhemi.

A nuk është e trishtë që shpesh kujtimet që zgjedhin të dalin në sipërfaqe janë ato më të hidhurat? Si lëndë që përvëlon shpirtin, ato na shtyjnë të pyesim veten nëse jemi duke jetuar për të mbajtur gjallë atë që humbëm dikur. Ja ku janë buzëqeshjet që nuk janë më. Ja ku janë fjalët që nuk mund t’i themi kurrë më. Ja ku janë premtimet e thyera, si copa xhami që nuk mund t’i bashkojmë më.

Por, ndoshta, kujtimet janë më shumë sesa një ankth melankolik. Ndoshta ato janë si një mësuese e heshtur, që na tregon se çdo vuajtje, çdo gëzim, çdo zhgënjim ishte një shenjë në shpirtin tonë të brishtë, një shenjë që na kanë bërë ata që jemi sot. Por a na pëlqen kjo që jemi sot? A mund të shohim pasqyrën dhe të buzëqeshim me çiltërsi, apo thjesht shikojmë një fytyrë që mezi e njohim?

Në këtë labirint kujtimesh, është e lehtë të humbësh. Çfarë ndodh kur ngjitemi përmes tyre si ngjitje në një mal të ngrirë, vetëm për të kuptuar se maja nuk ekziston? Vetëm një horizont i pafund dhimbjeje dhe pendese shfaqet përpara. Një fëmijëri e humbur; një dashuri që iku pa fjalë; një mik që u largua dhe nuk u kthye më kurrë. Kujtimet janë varret e ndjenjave të harruara, dhe ne ecim mbi to me hapa të lehtë, nga frika se mos shohim përtej sipërfaqes.

Por ndoshta rigjetja e vetes në kujtime është një akt rebelimi. Në një botë që na shtyn të harrojmë gjithçka, të vazhdojmë përpara si automatë pa shpirt, të kujtosh është si të ringjallësh një pjesë të vdekjes. Sepse të kujtosh nuk është thjesht të shohësh të kaluarën, por ta mbartësh atë në çdo frymëmarrje. Kujtimet janë mësime, janë lot të kristalizuar, janë një thesar i dhimbshëm që na mban të ndjeshëm.

A mund të rigjejmë veten në kujtime? Po, mundemi. Por ajo që gjejmë nuk është gjithmonë ajo që dëshirojmë. Sepse kujtimet na tregojnë jo vetëm se kush ishim, por edhe sa larg kemi devijuar nga rruga që dikur na dukej e drejtë. Kujtimet na tregojnë se ndoshta nuk kemi qenë gjithmonë të drejtë, se ndoshta kemi plagosur të tjerët ndërsa luftonim për të mbrojtur veten.

A ia vlen të ndalemi e të shohim në pasqyrën e kujtimeve? A ia vlen të përballemi me plagët e vjetra që kurrë nuk janë shëruar plotësisht? A ia vlen të kujtojmë premtimet që u tretën në harresë? Përgjigja është po. Sepse, pavarësisht dhimbjes, kujtimet na bëjnë njerëzorë. Ato janë pëlhura e brishtë mbi të cilën pikturohet jeta jonë, një përzierje kaotike e dritës dhe errësirës.

Dhe ndoshta, në fund, është pikërisht kjo përzierje që na bën të kuptojmë kuptimin e jetës: që nuk ka kuptim pa dhimbjen, pa humbjen, pa ato kujtime që shtrëngojnë zemrën si një dorë e akullt. Kujtimet janë poezia e heshtur e shpirtit. Dhe ndoshta, vetëm ndoshta, duke u zhytur në to, mund të rigjejmë veten që kemi humbur dikur.

(14)

Si mund të shpëtojmë nga pesha e së kaluarës?

Pesha e së kaluarës është si një shirit pa fund, që rrotullohet dhe shfaq herë pas here pamje të zymta, të gëzuara, të trishta e të turbullta. Është si një mur i padukshëm, që na shoqëron në çdo hap, duke na ecur përkrah dhe duke na pëshpëritur kujtime, pendesa, humbje e gëzime të harlisura që tashmë nuk janë më. Por si mund ta kapërcejmë këtë barrë? A mundemi vallë, apo ajo është si një mallkim i pashlyeshëm, një tatuazh shpirtëror që mbetet përjetësisht i ngulur në thellësitë tona?

E kaluara, ajo përbindëshja e qetë, nuk na braktis kurrë. Na përcjell në qetësinë e natës, duke na zënë për krahu kur përpiqemi të harrojmë. Dhe ne shpesh e ngatërrojmë me vetë qenien tonë, sikur ajo të ishte identiteti ynë, sikur të mos ekzistonim pa të. Por a është e drejtë kjo? A jemi ne vetëm përmbledhja e atyre çfarë kemi përjetuar? Apo diçka më shumë, më e thellë, më misterioze?

Kjo është e vërteta e hidhur: e kaluara nuk mund të ndryshohet, nuk mund të përmbyset, nuk mund të rishkruhet. Është si një gdhendje në gur që nuk mund ta fshijë koha. Por ajo që mund të ndryshojmë është mënyra se si e mbajmë brenda nesh, si i japim kuptim asaj gdhendjeje, si e përdorim për të ndriçuar ose errësuar rrugën tonë të përditshme.

Pranimi i së kaluarës është një akt i dhimbshëm, por çlirues. Ta pranosh atë nuk do të thotë të dorëzohesh para saj. Nuk është akt nënshtrimi, por akt i guximit. Është si të pranosh një plagë të vjetër që nuk shërohet kurrë plotësisht, por që gjithashtu të kujton se je ende gjallë, se ke mbijetuar. E kaluara është kapitulli ynë, por jo libri ynë i plotë. Dhe ndoshta kjo është ajo që na shpëton: të kuptojmë se çdo ditë është një faqe e re, e bardhë, e paprekur, që pret të mbushet me fjalët tona të reja, jo me jehonën e fjalëve të djeshme.

Disa njerëz mundohen ta harrojnë të kaluarën, ta shtyjnë në fund të ndërgjegjes, ta mbyllin si në një kuti të vjetër. Por sa më shumë që përpiqesh ta fshehësh, aq më fort troket ajo. Është si një ujëvarë që nuk mund ta ndalosh me duart e zhveshura. Dhe ndoshta nuk duhet. Sepse, edhe pse e dhimbshme, ajo është një pjesë e çmuar e jona. Na tregon se kush kemi qenë, na kujton se çfarë kemi mësuar dhe na mëson si të ecim përpara.

Por a duhet ta lejojmë të na sundojë? Jo. Nuk duhet të jetojmë në hijen e saj. Duhet ta shohim si një mësuese të ashpër, por të drejtë. Na ka mësuar leksionet më të vështira dhe më të dhimbshme, por dhe ato që na kanë formuar. Ajo nuk është dënimi ynë, por përkujtuesi ynë. Nuk është rrjeta që na lidh, por ura që mund të kalojmë, nëse zgjedhim ta shfrytëzojmë.

Mbi të gjitha, e kaluara na mëson përkohshmërinë. Na kujton se gjithçka kalon: dhimbja, gëzimi, dashuria, humbja. Është cikli i pashmangshëm i ekzistencës. Dhe kjo përkohshmëri, edhe pse e frikshme, është një dhuratë. Na kujton se çdo moment është i shenjtë, se çdo frymëmarrje është një mundësi për të krijuar diçka të re, për të dashur më shumë, për të jetuar më plotësisht.

Prandaj, kur pesha e së kaluarës bëhet e padurueshme, ndoshta duhet të ndalemi dhe të pyesim veten: Çfarë më mësoi ajo? Çfarë dua të marr me vete nga ajo dhe çfarë duhet të lë pas? Sepse ne kemi fuqinë të zgjedhim. Dhe në atë zgjedhje qëndron çlirimi ynë.

E kaluara mund të jetë një plagë, por është gjithashtu një dhuratë. Na ka dhënë historitë tona, kujtimet tona, mësimet tona. Dhe ndërsa ecim përpara, nuk kemi nevojë ta harrojmë atë. Thjesht duhet ta mbajmë me kujdes, si një pelerinë të lehtë, jo si një zinxhir të rëndë. Sepse, në fund të fundit, ne nuk jemi të kushtëzuar nga e kaluara jonë. Jemi ata që zgjedhim të bëhemi sot.

(15)

Rrënjët e kujtimeve

Pse kujtimet e fëmijërisë mbeten kaq të fuqishme? Sepse ato janë si yje të largët në qiellin e ndërgjegjes sonë – dritë e mbërritur vonë, e një kohe kur nuk njihnim errësirën brenda vetes. Ato janë si hije të gjata të një dielli që tashmë ka perënduar, por që ende përndrit horizontet tona të brendshme. Kujtimet e fëmijërisë janë ato rrënjë të para të shpirtit që ndihen si plagë të ëmbla; dhe si plagë, na kthejnë gjithmonë tek vetvetja, tek origjina jonë, tek dhimbja e parë, tek gëzimi i parë.

Fëmijëria është një tokë që askush nuk mund ta vizitojë dy herë, por që gjithmonë mbetet e pranishme në peizazhin e zemrës. Është një vend ku koha nuk kishte kufij dhe hapësira ishte pafundësi, ku çdo gjë kishte një madhështi të papërkufizuar. Një copë qielli i kaltër mbi kokë nuk ishte thjesht një qiell; ishte një portë drejt ëndrrave. Një pikë uji në dorë nuk ishte thjesht një pikë; ishte deti. Çdo gjë që shihnim, çdo gjë që prekëm, kishte një jetë brenda saj, një zë që na fliste, një sekret që na ftillonte.

Por pastaj, ne rritemi. Dhe rritja është një mënyrë e çuditshme e humbjes. Të rritesh do të thotë të heqësh dorë nga pafajësia, të pranosh se gjërat nuk janë gjithmonë aq të mëdha apo të gjalla sa i kujtonim. Ne hyjmë në botën e përmasave, të logjikës, të kohës që vrapon si një lumë që nuk kthehet më prapa. Kujtimet e fëmijërisë bëhen, në mënyrë të pashmangshme, si fletë të zverdhura në një libër që nuk mund ta hapim më.

Por përse kaq shpesh kthehemi tek ato kujtime? Përse ndiejmë nevojën të prekim përsëri atë kohë të largët, të rreshtojmë me mend çdo detaj, çdo erë, çdo zë? Ndoshta sepse janë të vetmet momente kur jeta ishte plotësisht e pastër, kur dhimbja nuk kishte akoma kuptimin e saj të plotë dhe kur gëzimi ishte aq i papërlyer sa të na mbante të mbushur për një jetë të tërë. Ndoshta sepse ato kujtime na kujtojnë se çfarë kemi humbur dhe se kush ishim përpara se bota të na mësonte si të fshihnim veten tonë të vërtetë.

Kujtimet janë gjithashtu një pasqyrë e asaj që duam ende të jemi. Ne kujtojmë fëmijërinë jo sepse ajo ishte perfekte, por sepse ishte autentike. Atëherë nuk na duhej të fshihnim lotët, as të përgatisnim fjalë të bukura për të fshehur dhimbjen. Ne qanim kur na dhimbte dhe qeshnim kur ndiheshim të lumtur. Ishim të lirë të ndienim, pa peshën e maskave që tani mbajmë me aq mjeshtëri.

Dhe a nuk është kjo, në thelb, arsyeja pse ato kujtime dhembin kaq shumë? Sepse ato janë një akuzë ndaj asaj që jemi bërë. Ato na tregojnë fytyrën tonë të humbur, atë fytyrë që një ditë dikur shikonte botën me kureshtje të pafundme, me sy të hapur dhe me zemër të paprekur nga cinizmi. Kujtimet janë thirrja e shpirtit që na kujton të mos harrojmë se kush kemi qenë, edhe pse bota na kërkon të bëhemi dikush tjetër.

Ah, sa e trishtë është të kesh një kujtim të fëmijërisë në një botë ku gjithçka është bërë kaq e zymtë. Sa dhemb të kujtosh atë dritë të hershme kur tani shikon se jeta është mbushur me hije të pafundme. Kujtimet e fëmijërisë na kujtojnë se ne dikur ishim të lirë, se dikur gjithçka kishte një qëllim të thjeshtë dhe të pastër – dhe se ndoshta ky qëllim ishte thjesht të jetonim, të ndjenim, të ishim.

Por mos është dhe ky kujtim një mësim? Mos ndoshta kujtimet e fëmijërisë janë aty për të na treguar se, edhe pse nuk mund ta rikthejmë atë kohë, mund ta rigjejmë atë ndjesi? Fëmijëria nuk është një epokë, është një gjendje shpirtërore. Dhe ndoshta ajo çfarë kemi humbur nuk është vetë fëmijëria, por aftësia jonë për ta parë botën me të njëjtën pafajësi dhe me të njëjtin entuziazëm.

Në fund të fundit, kujtimet nuk janë një mallkim, por një dhuratë. Ato janë një thesar i fshehtë brenda nesh, një burim i pashtershëm i dritës në errësirën e jetës. Ne mund të zgjedhim ta përdorim atë dritë, të gjejmë përsëri atë fëmijë brenda vetes dhe të përpiqemi, sado e vështirë të jetë, të jetojmë me të njëjtën zemër të hapur. Dhe ndoshta, në këtë mënyrë, ne mund të rikthejmë, qoftë dhe për një çast të shkurtër, atë magji të humbur.

Sepse në fund, kujtimet e fëmijërisë nuk janë thjesht rrënjët tona. Ato janë shtyllat që mbajnë atë që jemi ende sot – dhe atë që mund të bëhemi përsëri.

(16)

Koha dhe kujtesa: një monolog i shpirtit

Si ndikon koha në kujtesën tonë?
Koha, kjo forcë e pashmangshme dhe e pandalshme, hyn në thellësitë e shpirtit tonë si një skulptor i heshtur, duke gdhendur kujtimet tona me një daltë të padukshme. Fillimisht, çdo moment i jetuar shfaqet me të gjitha ngjyrat e tij të ndezura, si një pikturë e freskët që thith dritën. Por koha kalon, dhe ajo pikturë fillon të venitet, ngjyrat e saj të gjalla zbehen, ndërsa konturet e saj fillojnë të treten. Koha nuk harron; ajo vetëm riformëson. Kujtimet që dikur digjnin si flakë tani shfaqen si shkëndija të largëta, ndërsa disa plagë të vjetra, që mezi preken, ndonjëherë hapen sërish me një ndjesi të ftohtë që të bën të ndalesh.

Koha i zbut disa kujtime, i bën të duken të buta si mëndafshi. Ato momente të ngrohta dhe të lumtura që dikur na përlotnin prej gëzimit, tani qëndrojnë si fotografi të zbehta në raftet e mendjes, të mbështjella nga një mjegull nostalgjie. Por përse? Pse koha zgjedh të na shpëtojë nga vrulli i emocioneve? A është një akt mëshire nga ana e saj? Apo ndoshta është një mënyrë për të ruajtur baraspeshën tonë psikologjike, për të na mbrojtur nga një shpërthim i brendshëm?

Por koha nuk është gjithmonë mëshirëplotë. Kujtimet e hidhura, të dhimbshme, ato që shpesh përpiqemi t’i harrojmë, i ngulmon të na ndjekin. Sikur koha e ka një qëllim të fshehtë t’i shndërrojë ato në mësime, për të na kujtuar se dhimbja është një pjesë e pandashme e ekzistencës njerëzore. Ato plagë, që fillimisht thërrisnin si ulërima në zemër, koha i kthen në një shushurimë të largët, një murmurimë që nuk të shqetëson çdo ditë, por as nuk hesht kurrë plotësisht.

Koha është gjithashtu një hakmarrës i heshtur. Kujtimet që dikur na dukeshin të parëndësishme, ato që i kishim hedhur në një qoshe të errët të mendjes, ajo i nxjerr në pah në momentet kur jemi më të dobët. Një aromë, një tingull, një hije në cep të dhomës, dhe papritur e gjen veten të kapluar nga një valë emocionesh që nuk e dije se ekzistonin ende. Ato fragmente të harruara janë sikur koha t’i ketë ruajtur me një kujdes të frikshëm, për të na kujtuar se nuk jemi aq të lirë sa mendojmë.

Por çfarë është kujtesa, në fund të fundit? Një pasqyrë e së kaluarës, apo një mozaik i thyer që koha e rindërton sipas kapriçove të saj? Kujtesa jonë nuk është e përhershme; ajo është e manipulueshme, si një baltë që mund të formësohet nga duart e mendjes. Çdo herë që kujtojmë diçka, ne e rimodelojmë atë, duke i shtuar detaje që ndoshta nuk kanë ekzistuar kurrë, duke e zbehur atë që ishte e vërtetë. Kështu, koha dhe kujtesa punojnë së bashku, si një duo e pandashme, për të ndërtuar dhe shkatërruar të njëjtën gjë.

Në një moment, mund të ndihesh si një udhëtar në një rrugë që s’ka kthim. Kujtimet janë peizazhi që të rrethon, por çdo kthesë që merr, çdo hap që hedh, ato ndryshojnë formë, si mirazhe në një shkretëtirë emocionale. Koha shënon orët, vitet, dekadat, por shpirtin nuk e njeh si matës. Në një grimë sekonde, ajo mund të rikthejë ndjesinë e një dhimbjeje që ke ndier dekada më parë, ose mund të fshijë një fragment të një momenti të çmuar, sikur të mos kishte ndodhur kurrë.

Më thuaj, a është koha armik apo aleat? Ajo na jep distancë nga momentet që s’mund të përballonim në të tashmen, por na e vjedh kthjelltësinë e të kaluarës. Na mëson durimin, na bën më të fortë, por edhe na shtyn drejt harresës, duke na lënë të pyesim nëse gjithçka që kemi përjetuar ka pasur kuptim.

E ndiej shpesh se koha është një hije që më ndjek kudo. Një ndjekës i heshtur, që nuk më flet, por gjithmonë është aty, duke më kujtuar se jam një qenie kalimtare. Dhe kujtimet, ato janë thjesht një përpjekje për t’u kapur pas diçkaje që është zhdukur tashmë, si të përpiqesh të ndalosh erën me duar.

Por ndoshta, në këtë pakuptimësi, gjendet një farë bukurie. Kujtesa, edhe kur është e dhimbshme, është dëshmi se kemi jetuar. Dhe koha, me gjithë indiferencën e saj, është një ftesë për t’i dhënë çdo çasti rëndësinë që meriton. Sepse një ditë, ai çast do të jetë vetëm një hijeshi e zbehtë në mozaikun e kujtimeve tona, një copëz jete që do të marrë frymë vetëm përmes kujtesës sonë të plasaritur.

Pra, koha ndikon mbi kujtesën tonë, jo për ta shkatërruar, por për t’i dhënë formë. Një formë të papërkryer, një art të papërfunduar, por një art që është gjithsesi i yni. Dhe ndoshta, ky është dhurimi i saj më i madh.

(17)

Në pafundësinë e kujtimeve dhe dhimbjes

Çfarë është dhimbja, nëse jo një pëshpëritje që vjen nga zemra e vetë kohës? Një gjurmë e pashlyeshme, e skalitur në thellësitë e qenies sonë, si një gdhendje e heshtur në gurin e ashpër të kujtimeve. Dhe çfarë janë kujtimet, përveç fragmenteve të thyera të një ëndrre të dikurshme, që tashmë është shndërruar në hije dhe dritë? Në tërësinë e tyre, kujtimet janë një kopsht i heshtur, ku lulet e gëzimit rriten krah për krah me ferrat e dhimbjes. Por janë pikërisht këto ferra që i japin aromë dhe vlerë gjithë lulëzimit të jetës sonë.

Dhimbja është ajo që i jep kujtimeve peshën e pavdekësisë. Ajo është vula e jetës që na kujton se kemi dashur, kemi humbur, kemi ëndërruar dhe jemi përplasur kundër brigjeve të pafundme të ekzistencës. Secili moment dhimbjeje është një pasqyrë ku shohim fytyrën tonë të zhveshur nga maskat e iluzioneve. Çdo lot është një dëshmi e heshtur që zemra ende mund të ndiejë, se ajo ende është gjallë, përkundër përpjekjeve të botës për ta mpirë dhe harruar.

Kujtimet e dhimbshme nuk janë plagë të thjeshta; ato janë plagë që nuk mbyllen kurrë, sepse mbyllja e tyre do të ishte si vdekja e një cope të vetes. Nuk është dhimbja ajo që na torturon, por fakti se ajo na bën të ndiejmë që koha rrjedh dhe asgjë nuk mund të kthehet. E pra, përse e mbajmë dhimbjen me vete? Përse ia japim një vend në tempullin e shpirtit tonë? Sepse ajo është kujdestarja e kujtimeve tona më të çmuara. Pa dhimbjen, kujtimet do të ishin si letra të zbrazura, si libra pa fjalë, si yje pa dritë.

Kur mendoj për të kaluarën time, për momentet kur kam dashur dhe kam humbur, më duket sikur shpirti im është një oqean që ruan valët e secilit emocion. Është një oqean që kurrë nuk qetësohet, një ujë që përplas brigjet e përjetësisë me një vrull të pashmangshëm. Çdo dhimbje është një dallgë, dhe unë jam aty, mes stuhisë, duke dëgjuar pëshpëritjet e kohës që më thotë: “Ky është çmimi për të jetuar plotësisht.” Dhe unë pranoj, sepse e di se dhimbja nuk është armiku im, por mësuesi im më i madh. Ajo më ka treguar se sa e çmuar është dashuria, sa e brishtë është jeta, dhe sa e thellë është vetëdija për vetveten.

Ka netë kur unë rri zgjuar dhe flas me dhimbjen time, sikur ajo të ishte një mik i vjetër që ka parë të gjitha betejat e mia. Unë e pyes: “Përse erdhe?” Dhe ajo përgjigjet: “Sepse ti më ftove. Sepse ti deshe të ndjeje gjithçka deri në palcë, deri në skajet e shpirtit tënd. Sepse pa mua, ti nuk do të njihje thellësinë e asgjëje – as të gëzimit, as të dashurisë, as të vetë jetës.”

Dhimbja na mëson përkohësinë e gjithçkaje. Ajo është një këngë melankolike që na kujton se gjithçka që prekim, një ditë do të na shpëtojë nga duart, si rëra që rrjedh përmes gishtave. Por kjo nuk është arsye për të mos jetuar; është arsye për të jetuar me një intensitet më të madh, për të dashur më thellë, për të kujtuar më gjatë. Dhimbja është ajo që i jep jetës thellësinë e saj, sepse na tregon se çdo moment është një thesar i çmuar, një dhuratë që nuk mund të kthehet.

Pra, mos e përzë dhimbjen. Përqafoje atë. Dëgjoje pëshpëritjen e saj dhe mëso nga të gjitha mësimet që ajo ka për të ofruar. Në dhimbje ka urtësi, sepse ajo na detyron të shohim përtej sipërfaqes së gjërave. Na detyron të ndalemi, të reflektojmë, të kuptojmë. Dhe kur e pranojmë dhimbjen si pjesë të pandashme të ekzistencës sonë, ne bëhemi më të fortë, më të mençur, më të gjallë.

Në fund të fundit, dhimbja është një poet që shkruan vargje në zemrën tonë. Disa vargje janë të hidhura, disa janë të ëmbla, por të gjitha janë të domosdoshme. Sepse pa dhimbjen, kujtimet tona do të ishin si letra pa bojë, si një jetë e jetuar pa ëndrra. Dhe çfarë do të ishte njeriu pa ëndrrat e tij, pa kujtimet e tij, pa dhimbjet që e formojnë dhe e përcaktojnë? Ai nuk do të ishte gjë tjetër veçse një hije, një hijëzim i zbehtë i asaj që mund të ishte.

(18)

Në një cep të errët të shpirtit tim, ku çdo kujtim ka zënë vend si një copëz mozaiku të thyer, unë qëndroj e meditoj mbi peshën e kohës. Si një dorë e padukshme që ngre perde të pluhurosura nga erërat e së shkuarës, kujtimet më përplasin fytyrën, një e nga një, si valë që nuk ndalojnë së përplasuri bregun. Disa janë të ngrohta, të ëmbla, si një melodi e harruar e një vere të largët. Të tjera, të egra e therëse, si gërvishtje mbi zemrën e hapur. Si mund të jetoj me to pa u bërë rob i tyre? Si mund të kujtoj pa u ndjerë i dënuar nga pesha e tyre?

E kaluara është një vend i çuditshëm. Një dhomë e ngushtë e mbushur me hije që të ndjekin kudo që të shkosh, por pa guxuar të të flasin drejt për drejt. Në atë dhomë, çdo kujtim është një fytyrë e kthyer nga unë. Disa më shohin me buzëqeshje, të tjerë me qortim, ndërsa disa të tretura më bëjnë të ulem në heshtje, me lot që s’dua t’i nxjerr në dritë. A mund të jem unë zot i tyre, apo gjithmonë do të jem skllav i asaj dhome të paqetë?

Më kanë thënë se kujtimet janë thesar, se duhen ruajtur si gjethe ari në librat e jetës. Por, a e kuptojnë ata që më këshillojnë kështu se disa kujtime janë si gurë të rëndë që të përkulin shpirtin? E shkuara nuk është gjithmonë një kopsht i mbushur me trëndafila; nganjëherë është një pyll i errët, ku drurët janë të përbërë nga sekretet që ke fshehur, dhe gjethet bien si shigjeta mbi shpirtin tënd të pambrojtur. Nëse e kaluara është një thesar, ndonjëherë më duket se çelësi është i ndryshkur, dhe çdo përpjekje për ta hapur më lëndon më shumë.

Po sikur kujtimet të mos jenë burg, por dritare? Po sikur t’i shohim si shikime të përkohshme drejt horizonteve të largëta, jo si pranga që na mbajnë në vend? Dritarja të lejon të shohësh përtej, të marrësh frymë thellë, dhe pastaj të largohesh. Por kjo është sfida: të mos rrimë aty, duke u përpjekur të kalojmë në një botë që ka pushuar së ekzistuari. Të mos përpiqemi të kapim me thonj dhe dhëmbë një diell që ka perënduar tashmë. Kujtimet duhen vizituar, jo banuar. Por si ta bëjmë këtë, kur disa prej tyre janë kaq joshëse, kaq magjepsëse, saqë dëshirojmë të qëndrojmë aty përgjithmonë?

E di që ka njerëz që jetojnë të burgosur në të kaluarën e tyre. Kam parë sytë e tyre, si pellgje të errëta ku pasqyrohen ngjarje që s’mund të ndryshohen. Ata mbajnë mbi supe barrën e një kohe që ka shkuar, si të ishin të dënuar të përjetshëm. Dhe unë, edhe pse i këshilloj të çlirohen, e ndjej thellë brenda vetes se ndonjëherë jam një prej tyre. Si mund të mos jem, kur disa kujtime më përqafojnë me ngrohtësinë e një miqësie të humbur, kur disa të tjera më grisin me dhëmbë fajësie, më rikujtojnë çdo gabim, çdo fjalë të pathënë, çdo premtim të prishur?

Por a është e drejta ime të jetoj në këtë burg? Jeta është e përkohshme. Është një kornizë e vogël, një rrugëtim që kërkon të ecësh përpara, edhe kur hapat të rëndohen nga e kaluara. Nëse mbetemi në të kaluarën, si mund të shohim bukurinë e çastit që po jetojmë? Si mund të përqafojmë të ardhmen që vjen, kur duart i kemi të zëna duke mbajtur fragmente të së shkuarës?

Mbase, sekreti është pranimi. Jo mohimi, as rezistenca. Të pranoj kujtimet për atë që janë: fragmente, jo gjithçka. Të kuptoj se ato nuk më përkufizojnë. Nuk jam vetëm hidhërimi im, as gabimet e mia, as momentet e humbura. Jam gjithashtu forca që kam gjetur për t’u ngritur, buzëqeshja që kam dhuruar, dashuria që kam ndarë. Dhe kujtimet, ato janë një pjesë e imja, jo i gjithë unë.

E di që kjo rrugë është e vështirë. Është një betejë e përditshme, një përpjekje për të çliruar shpirtin nga zinxhirët që shpesh vetë ia kemi vendosur. Por mbase në këtë përpjekje qëndron kuptimi i jetës. Mbase aty, në luftën për të kujtuar pa u burgosur, për të parë të shkuarën pa harruar të jetosh të tashmen, qëndron çelësi i një shpirti të lirë.

Pra, kujtime, ju qëndroni aty, në qoshen tuaj. Do të vij t’ju vizitoj, por nuk do të qëndroj më gjatë se ç’duhet. Dhe kur të largohem, do ta ndiej që më përkisni, por nuk më zotëroni. Unë jam i lirë.

(19)

A mund të shërojnë kujtimet e bukura një shpirt të lënduar?
Mbi këtë pyetje më pëlqen të qëndroj gjatë, si një udhëtar i vetmuar që ndalet për të soditur perëndimin, ndërsa dita dhe nata përqafohen për herë të fundit në horizont. Kujtimet e bukura, ato copëza kohe të skalitura me një delikatesë të jashtëzakonshme, janë një mister që na grish të besojmë se e kaluara nuk ka ikur kurrë plotësisht, por endet brenda nesh, duke u bërë pjesë e vetë strukturës së shpirtit tonë.

Por a janë ato shërim apo plagë? A janë ato një dhuratë e dashur apo një mallkim i ëmbël? Kujtimet e bukura janë si ylberi pas një stuhie të ashpër. Për një çast, ato janë aty, duke na e mbushur zemrën me një përzierje ngazëllimi dhe dhimbjeje, por gjithashtu duke na kujtuar se stuhia ka lënë pas rrënojat e saj. Janë si një melhem që djeg për të shëruar, një paradoks i jashtëzakonshëm që mund të na ngushëllojë dhe të na lëndojë njëkohësisht.

Kur mendon për to, zemra mbushet me një lloj melankolie që është njëherazi e këndshme dhe rrënuese. Të kujtosh një moment të përsosur është si të shohësh një yll që bie, të ndjesh bukurinë dhe magjinë e tij për një çast, por gjithashtu të jesh i vetëdijshëm se është një dukuri që nuk do të përsëritet më. Shpirti kërkon t’i kthehet atij momenti, por koha është si një roje, një portë që kurrë nuk hapet drejt së kaluarës. Ajo që mbetet është vetëm kujtesa, si një dritë që lëviz brenda një dhome të errët, duke na ngacmuar me atë që kemi humbur dhe atë që nuk mund të rikuperojmë.

Por ndoshta bukuria e kujtimeve të tilla qëndron pikërisht në përkohshmërinë e tyre. Ato na mësojnë që lumturia nuk është një gjendje e përhershme, por një dhuratë e brishtë, që duhet ta kapim dhe ta mbajmë me kujdes, para se të zhduket. Kujtimet e bukura janë mësuesit më të mëdhenj të vlerësimit. Ato na detyrojnë të kuptojmë se çdo moment i bukur në jetën tonë është një bekim i papërsëritshëm, një akt mrekullie në mes të kaosit dhe absurditetit të ekzistencës.

Por ndonjëherë, ato janë një barrë që shpina e lodhur e shpirtit mezi e mban. Ato mund të shndërrohen në një mur ndarës midis asaj që kemi qenë dhe asaj që jemi sot. Kur një kujtim bëhet shumë i bukur, ai mund të bëhet edhe i hidhur, si një fantazmë që endet brenda nesh, duke na kujtuar herë pas here se ajo që ishte më e mirë tashmë ka kaluar. Dhe kështu, kujtimet e bukura mund të bëhen burim krahasimi, një standard që i përçmon të tashmen dhe që lë shijen e zhgënjimit pas çdo përpjekjeje për të rigjetur lumturinë.

Ajo që shpesh harrojmë është se kujtimet janë një akt krijimtarie. Ne nuk i kujtojmë gjërat ashtu siç ishin, por ashtu siç zemra jonë dëshiron t’i mbajë. Çdo kujtim është një pëlhurë e endur me fijet e realitetit dhe ëndrrës, një përzierje e së vërtetës dhe imagjinatës. Dhe pikërisht këtu qëndron fuqia e tyre: ato nuk janë thjesht të shkuara, por edhe një dritare drejt asaj që mund të jetë e ardhmja jonë. Kujtimet e bukura mund të bëhen frymëzim, një thirrje për të kërkuar përsëri atë që kemi humbur.

Por shërimi i një shpirti të lënduar? Ah, kjo është një rrugë e gjatë, një pelegrinazh që nuk ka përfundim të paracaktuar. Kujtimet e bukura mund të jenë një shok i mirë në këtë udhëtim, por nuk mund të jenë udhërrëfyesi ynë i vetëm. Shpirti i lënduar kërkon më shumë se kaq. Ai kërkon një paqe që nuk vjen nga jashtë, por nga brenda. Kërkon të pranojë se dhimbja është pjesë e qenies sonë, një çmim që paguajmë për të dashur, për të jetuar, për të shpresuar.

Në fund të fundit, ndoshta nuk është pyetja e duhur nëse kujtimet e bukura mund të shërojnë një shpirt të lënduar. Ndoshta pyetja e vërtetë është kjo: a mund të jetojë një shpirt pa kujtimet e tij? Dhe përgjigjja, për mua, është një jo e prerë. Kujtimet e bukura janë dëshmi e jetës sonë, një arkiv i të gjitha ngjyrave, emocioneve dhe ndjesive që na kanë përshkuar. Dhe ndoshta nuk kanë për qëllim të na shërojnë, por të na kujtojnë se kemi jetuar, që kemi ndjerë dhe që kemi dashur. Dhe ndoshta kjo, më shumë se çdo gjë tjetër, është shërimi më i madh që mund të marrim.

(20)

Hija e kujtesës

Çfarë mbetet nga një shpirt, kur hijet e kujtesës e mbulojnë me një harresë të ftohtë? Kur emri yt tretet nga buzët e atyre që dikur të thërrisnin me butësi? Në ç’cep të universit shkon të jetojë ajo pjesë e jotja që dikur pulsonte në zemrat e tyre? Vallë, a është harresa fundi i gjithçkaje, apo thjesht një derë e heshtur që na largon nga turma e botës, duke na lënë në shoqërinë e vetes sonë?

Ka një melankoli të pafundme në mendimin se një ditë do të jemi vetëm hija e një kujtese që mezi mban frymën, një pëshpërimë e shuar në stuhinë e kohës. Por, a jemi ne vërtet hijet që mbijetojnë në kujtimet e të tjerëve? Apo jemi ato çaste të paçmuara kur dhuruam dashuri, kur përqafuam jetën me guxim dhe trishtim, me frikë dhe ëndrra? Në thellësi, ne nuk jemi thjesht subjekt i kujtesës së botës; ne jemi subjekt i ndjenjave tona.

Kujtimet e vërteta nuk jetojnë në mendjet e atyre që na harrojnë, por në çastet që kemi krijuar. Një buzëqeshje që lindi nga shpirti ynë, një fjalë që ndryshoi rrjedhën e një zemre tjetër, një lot që ra me dinjitet, duke i treguar botës se ndjenja është arti i vetëm i përjetshëm. Në këto momente, jeta jonë nuk mund të shuhet, sepse jemi të gdhendur në rrjedhën e përjetësisë. Një kujtim i ndjerë jeton edhe përtej harresës, sepse ai i përket qiellit të shpirtit dhe jo pluhurit të tokës.

Por ç’është harresa në vetvete? Një tradhti? Një çlirim? Apo një peshë që ne, të padukshmit, duhet ta mbartim me dhimbje? Sa herë që mendoj për të, më duket si një lëndinë e zymtë, ku hijet bredhin pa emër, duke kërkuar dritën që dikur i ndriçoi. Dhe në atë errësirë, një zë na pëshpërit: "Mos kërko dritën në të tjerët, por në vetvete." A thua kjo është e vërteta e madhe e ekzistencës sonë? Se në fund, vetëm ne mbetemi përballë vetes, vetëm ne mbajmë mbi supe barrën e qenies dhe mungesën e saj.

Unë mendoj se harresa është një test i shpirtit. A mund të jetosh duke e ditur që një ditë gjithçka që je, gjithçka që ke dashur, do të tretet? Dhe nëse mundesh, a nuk je më i fuqishëm se vetë përjetësia? Sepse përjetësia nuk qëndron në kujtimet e të tjerëve; ajo është në guximin për të jetuar, për të dashuruar, për të vuajtur, edhe kur e di që asgjë nuk është e përhershme. Ne nuk jemi krijuar për të qenë të pavdekshëm në mendjet e njerëzve të tjerë, por për të qenë të pavdekshëm në ndjesitë që kemi përjetuar.

Dhe pastaj, ka një bukuri tragjike në këtë: harresa na kthen në qiell. Në një qiell të fshehur, ku çdo lot, çdo buzëqeshje, çdo kujtim bëhet yll. Një qiell që nuk mund të shihet nga ata që na harrojnë, por që shkëlqen për ne, për shpirtin tonë, për çastet që dikur ishin gjithë universi ynë. Harresa nuk na zhduk; ajo na kthen në diçka më të madhe se kujtesa. Na kthen në pafundësi.

Prandaj, mos u frikëso nga harresa. Ajo nuk është as fundi yt, as fillimi i boshllëkut. Është një ftesë për t’u kthyer në veten tënde, për të kuptuar se ajo që je nuk matet me kujtimet e të tjerëve, por me thellësinë e shpirtit tënd. Kujto: dashuria që ke dhuruar, dhembja që ke ndjerë, shpresa që ke ruajtur—këto janë kujtimet e përjetshme që nuk mund të harrohen kurrë. Dhe edhe kur bota të të harrojë, ti do të jetosh, si një yll në qiellin e padukshëm të shpirtit.