Emocione

(1)

Dhimbja e një nëne për fëmijën e saj që ka ndërruar jetë

Të flas me ty? Të flas me kujtimin tënd? Ose ndoshta me hënën, që sonte duket sikur varet mbi botën time si një plagë e hapur? Çfarë kuptimi kanë fjalët kur mungon fryma jote për t’i dëgjuar? Dhe megjithatë, unë flas, sepse heshtja më ther, më përpin si një gjigant pa formë që nuk do të më lërë të jetoj.

A e di, bir, se kur shpirti yt iku, tërhoqi pas vetes çdo gjë të bukur që kishte kjo botë për mua? Kur të pashë për herë të fundit, aty shtrirë në heshtje, me një paqe që dukej si tallje me agoninë time, diçka në mua u thye. Jo, jo si një gjë që prishet, që mund të riparohet. Por si toka që çahet në mes nga një tërmet i pamëshirshëm. Atë çast kuptova që dhimbja ime nuk do të jetë thjesht një shoqëruese, por vetë thelbi i asaj që jam.

Kam provuar të të flas në ëndrra. Por edhe atje, ti më shfaqesh gjithmonë larg, si një imazh që i mungon qartësia. Kur përpiqem të të afrohem, të të prek, gjithçka tretet. A është ky ferri im? Të të kem gjithmonë aq pranë, por kurrë më të prekshëm?

A mund të të rrëfej, bir, për boshllëkun që ka mbetur pas? Nuk është thjesht boshllëk. Është një shpellë e errët që gjëmon vazhdimisht, një zgavër që thith çdo gëzim, çdo dritë. Në çdo cep të shtëpisë je ti, por jo ti. Dhoma jote mbetet e paprekur, me erën e mbetur të rrobave të tua, me librat që nuk përfundove kurrë, me lodrat që duken të ngrira në një botë që ti nuk do ta jetosh më. Çdo mëngjes, drita hyn për të ndriçuar atë që s’ka shpirt, për të më kujtuar se kjo është e vetmja përjetësi që do të kem me ty.

E di, më thonë të tjerët që koha shëron. Por çfarë dinë njerëzit për një nënë që humb fëmijën e saj? Koha është vetëm një iluzion i kotë. Unë e di që koha nuk shëron, ajo thjesht mëson si të jetosh me plagën e hapur. Koha është si një hajdut që më largon nga ti, çdo ditë, çdo orë. Nuk e dua këtë distancë. Dua të kthehem prapa, në ato çaste kur ti vrapoje drejt meje, me atë buzëqeshjen që bënte çdo dhimbje tjetër të zhdukej si një re në diell.

Por tani, bir, ti je një hije. Një prani që mbetet pezull midis asgjësë dhe kujtimit. Dhe unë? Unë jam vetëm një nënë që përpiqet të jetojë me peshën e një dashurie që s’ka ku të shkojë më. Dashuria për ty është e pamatë, e pafundme. Por ti nuk je këtu për ta ndier, dhe ajo, si një lumë pa dalje, derdhet brenda meje, më mbyt ngadalë.

Shpesh mendoj, ku je tani? Në cilin qiell? Në cilën botë? A e ke gjetur paqen që unë s’e gjej dot? A ka kush që të përkëdhel si unë? A ka kush që të të përqafojë kur të jesh i vetmuar? Shpirti im bërtet nga frika se ti mund të jesh vetëm, se mund të kesh ftohtë. Por më pas më ndalon një mendim: mbase unë jam ajo që është e vetmuar, ajo që ka ftohtë, ajo që s’mund të të lërë të ikësh.

Njerëzit më thonë se duhet të falenderoj Zotin që të pata, sado pak. Të paktën ky është ngushëllimi im i vetëm. I dashur biri im, unë i shkruaj këto fjalë si një mënyrë për të të mbajtur pranë. Për të mos harruar zërin tënd, të qeshurën tënde, mënyrën si më thërrisje “nënë” me një ëmbëlsi që më mbushte zemrën. Ndonjëherë kam frikë se edhe kujtimi yt do të zbehet, se koha do të ma vjedhë edhe atë, siç më ka vjedhur ty. Dhe nëse kjo ndodh, atëherë, çfarë më mbetet?

Ti ishe çdo gjë për mua. Ende je. Por kjo dhimbje, bir, është një barrë që nuk mund ta shpjegoj me fjalë. Është një mal që më shtyp, një oqean që më fundos. Dhe prapë, e mbaj këtë dhimbje me vete, sepse ajo është gjithçka që kam. Ajo është dëshmia e dashurisë time për ty. Sepse një nënë nuk harron, një nënë nuk dorëzohet. Një nënë mbetet, si unë tani, në një betejë të pashpresë kundër boshllëkut.

Dhe kur nata bie, unë shikoj qiellin dhe mendoj: mos ndoshta një nga yjet je ti? Mos je diku atje, duke më vështruar, duke më kujtuar? Nëse po, bir, të lutem, më jep një shenjë. Një fllad që më prek fytyrën, një tingull që më përshkon zemrën. Çdo gjë, çdo gjurmë tënden që mund të më ndihmojë të vazhdoj.

Por derisa ajo shenjë të vijë, unë do të rri këtu. Duke të thirrur në heshtje, duke mbajtur me krenari dhimbjen që le pas. Sepse ti ishe jeta ime. Dhe pa ty, jam vetëm një hije që endet në këtë botë të zbrazët.

(2)

"S'ka çaste që na ikin, ka çaste nga të cilat ikim."
F.M

O, sa e trishtë është e vërteta e kësaj bote, një të vërtetë që e përpijmë çdo ditë, por që shpesh e fshehim pas perdeve të përditshmërisë, si një gjësend të përzishëm që s’duam ta shohim. Çastet, ato copa të vogla të përjetësisë që na i dhuron koha, nuk ikin kurrë prej nesh; jemi ne ata që, të lodhur nga pesha e tyre, i braktisim. Është frika ajo që na detyron të shmangim praninë e tyre, sikur të ishin pasqyrime të ndonjë kujtese të mbyllur thellë në zemër, një kujtesë që djeg e s’fal.

Pse ikim? Pse e mohojmë atë që na ofrohet? Sepse jemi të dobët, ndoshta; sepse jemi të etur për më shumë, për atë që nuk e kemi, dhe çka kemi, na duket gjithnjë e pamjaftueshme. Kështu, ikim nga e tashmja, duke e shpallur atë si një kalim të përkohshëm drejt diçkaje më të madhe, më të plotë, më të denjë. Por, sa e trishtë është kjo arratisje, sepse, në fund, çdo udhëtim na çon në të njëjtin vend – në kthimin drejt vetes, të vetëm, përballë heshtjes së fundit. E ç’të mbetet kur arrin aty? Një boshllëk i përzishëm, i mbushur me pendime e çaste të lëna pas dore, çaste nga të cilat ikëm sepse nuk patëm guximin t’i përjetonim.

Çfarë janë këto çaste? A janë thjesht grimca kohe, apo janë universi që na flet, që na kërkon të dëgjojmë me zemrën e shpirtin? Ajo puthja e parë, ajo fjalë e papërfunduar, ajo heshtje e gjatë ndërmjet dy zemrash që s’e dinë si ta thyejnë largësinë… të gjitha këto janë thirrje, por ne ikim. Pse? Sepse çdo çast është një pasqyrë, dhe ne kemi frikë të shohim reflektimin tonë të vërtetë, atë që fshihet pas fasadave që ndërtojmë për të mbrojtur veten. Është shumë e dhimbshme të pranosh sa të mangët jemi, sa shumë kemi humbur duke vrapuar pas një ëndrre të turbullt, ndërkohë që realiteti na shtrinte dorën.

E megjithatë, njeriu, kjo qenie e pafuqishme dhe e përhumbur, vazhdon të vrapojë. Vrapojmë pas kohës, por nuk e kuptojmë që nuk e zotërojmë kurrë. Koha është një iluzion; është një ëndërr që na përkund me premtimin e përhershmërisë, ndërkohë që na merr gjithçka. Por ne vrapojmë, duke menduar se mund ta kapim. Nuk e shohim se çdo hap përpara është një hap më larg vetes, më larg thellësisë sonë. Dhe kur më në fund ndalemi, është tepër vonë. Jemi përfshirë nga një boshllëk që nuk mund ta mbushim dot, sepse ajo që mund ta mbushte – ato çaste të lëna pas – janë tashmë hije, të shndërruara në kujtime të hidhura që nuk mund të rikthehen.

Sa shpesh ndodh që të ndihemi të gjymtuar nga pesha e një fjalë që nuk e thamë, një përqafim që nuk e dhamë, një hap që nuk e hodhëm. Në këto momente, kuptojmë që ikja jonë nuk na shpëtoi; përkundrazi, na burgosi në kafazin e pendesës. Çdo çast nga i cili ikim bëhet një plagë e re, një dhimbje e paprekshme që na ndjek përgjatë gjithë jetës. E përsërisim këtë cikël pafundësisht, si një mallkim që vetë e kemi krijuar.

A ka shpëtim nga kjo ikje e përjetshme? A mund të ndalemi, të përballemi me çastet, t’i pranojmë ashtu siç janë – me gjithë dhimbjen, bukurinë, përkohshmërinë e tyre? Ndoshta, në këtë pranueshmëri të thjeshtë gjendet sekreti i qetësisë. Ndoshta, kur të kuptojmë se çastet nuk janë të përjetshme, por gjithsesi të vlefshme, mund të ndalojmë së vrapuari dhe të mësojmë si të jemi të pranishëm. Ndoshta atëherë do të gjejmë paqen që gjithmonë kemi kërkuar – jo duke ikur, por duke qëndruar.

Sepse, në fund, çfarë është njeriu pa çastet e tij? Pa kujtimet, pa ato grimca kohe që formojnë thelbin e qenies sonë? Të ikësh nga çastet do të thotë të ikësh nga vetvetja, dhe kjo është humbja më e madhe. Prandaj, unë pyes: kur do të ndalemi së ikuri dhe të mësojmë të jemi? Të jemi thjesht… të gjallë, këtu dhe tani. Sepse, s’ka çaste që na ikin; vetëm ne jemi ata që ikim, të humbur në përpjekjen për të mos jetuar.

(3)

Dikur pyesnin për dikë se çfarë vlerash ka ky njeri, sot po pyesin se çfarë gjërash ofron ky njeri!

Dikur pyesnin se sa i pastër është shpirti i dikujt, sot pyesin sa e lëmuar është veshja e tij.

Dikur vlerësonin sa thellë fliste zemra e tij, sot dëgjojnë sa larg arrin zëri i tij.

Dikur kërkonin të kuptonin ëndrrat që mbronte në heshtje, sot kërkojnë të dinë sa fitime nxjerr nga përpjekjet e tij.

Dikur kërkonin dashuri, ndershmëri dhe një zemër që të ndriçonte errësirën, sot kërkojnë një dorë që u jep me shpejtësi atë që dëshirojnë.

Dikur vlerësohej siç është njeriu, sot matet me atë që zotëron.

Dikur bota pyeste: “Sa e ndriçon ky njeri shpirtin e tjetrit?” Sot pyet: “Sa drita elektrike ka ndezur në shtëpinë e tij?”

Dikur pyetnin për rrënjët e thella të shpirtit, për rrëfimet e heshtura që flinin në zemrën e tij. Sot pyesin për majat që ka arritur, pa pyetur nëse ka humbur rrugën deri atje.

Dikur shihnin te sytë e një njeriu një oqean ndjenjash, sot numërojnë pasqyrat ku pasqyrohet pamja e tij.

Po ku shkon shpirti kur bota mat vlerën vetëm në monedha dhe duartrokitje? Ku gjen strehë ndjenja, kur heshtja e saj mbytet nga zhurma e kërkesave?

Mos e mat veten me kutinë e botës, sepse ajo ndryshon çdo ditë. Të nesërmen, ata që sot duan gjërat e tua, do harrojnë se kush ishe. Kërkoje veten jo te ajo që mban në duar, por te ajo që jeton në thellësitë e tua.

A e ndjeve atë boshllëk që të mbështjell kur përpiqesh të përmbushësh pritshmëritë e botës? Ai boshllëk është një pasqyrë e heshtur që të thotë: "Shpirti yt është lodhur duke luajtur role që nuk i përkasin." Dhe aty, në atë boshllëk, gjen pyetjen që fshehim nga vetja: A do të të kujtojnë për atë që kishe, apo për atë që dhurove nga vetja?

Mos harro, zemrat e brishta janë si dheu i njomë – ato mbajnë gjurmët e dashurisë, jo peshën e thesareve. Sepse jeta nuk është një garë për të zotëruar, por një udhëtim për të ndarë. Ndarë një buzëqeshje. Një kujtim. Një frymë që prek shpirtrat e tjerëve.

Nëse bota nuk ndalet të të vlerësojë sot, kujtoje: dielli nuk pyet nëse dikush po e shikon – ai ndriçon gjithsesi. Dhe kështu, shpirt i dashur, ndriço, jo për të tjerët, por sepse brenda teje jeton një dritë që nuk mund të shuhet. Nuk është bota që të mat, por je ti që peshon vlerën e jetës sate.

Shpirti i vërtetë nuk e humb vlerën, as kur koha e përqafon, as kur bota e shpërfill. Zemrat e mëdha nuk kanë nevojë për fjalë të mëdha apo pasuri të zbukuruara; ato ndriçojnë edhe mes errësirës së lakmisë. Mos e lër shpirtin të rrëshqasë në ethet e epërsisë materiale; mbaje gjallë në vlerat që koha nuk mund t’i fshijë.

Sepse, në fund, ajo që lë pas nuk janë sendet, por shpirti yt që prek zemrat e të tjerëve. Pyetja e vërtetë që mbetet është kjo: A ishte jeta jote një dhuratë për të tjerët, apo vetëm një tregti me kohën?

Dikur festat ishin zjarre të ndezura nga zemrat e bashkuara, sot janë shfaqje që maten me numrin e dritave, tavolinave të mbushura dhe dhuratave të paketuar me kujdes.

Dikur mjaftonte një copë bukë e ndarë mes duarve të ftohta dhe një buzëqeshje e sinqertë për të ndjerë ngrohtësinë e festës, sot matemi me gotat e ngritura lart dhe luksin që shkëlqen mbi tavolina.

Dikur pyesnim veten: "Kush është pranë nesh në këtë natë të bukur?" Sot pyesim: "A e kemi fotografuar mjaftueshëm këtë moment që të tjerët ta shohin?"

Ka shtëpi ku dritat nuk ndizen, por zemrat rrinë të ndezura. Ku tavolinat janë të zbrazëta, por zemrat janë të mbushura me dashuri dhe durim. Ku festa nuk është për çfarë kemi, por për atë që jemi. Dhe ka shtëpi që shkëlqejnë nga luksi, por heshtin nga mungesa e shpirtit. Ku ka plot gjithçka përveç një zëri që thotë: "Jam i lumtur sepse jam me ty."

Mos harro se festa e vërtetë nuk qëndron te pamja, por te ndjenja. Nuk është një garë për të treguar, por një çast për të ndarë. Sepse lumturia nuk blihet, ajo lind nga shpirti i faljes, mirënjohjes dhe dashurisë.

Dikur, fëmijët në varfëri festonin me një mollë, dhe ajo mollë ishte një dhuratë që mbante një botë të tërë gëzimi brenda saj. Sot, fëmijët që kanë gjithçka shpesh nuk ndjejnë asgjë për asgjë. Po pse? Sepse nuk është sasia ajo që mbush shpirtin, por vlera e dhuratës dhe dora që e fal.

Festat e vërteta nuk janë ato që bëhen me shumë njerëz, por ato që ndihen në vetmi, kur falenderon jetën për gjithçka që ke, sado e vogël qoftë. Kur ulesh dhe pyet veten: A e kam ndarë gëzimin tim me ata që kanë më pak? A kam falur diçka nga shpirti im, apo vetëm nga tepricat e tavolinës?

Në fund, festa nuk është për dritat që ndizen jashtë, por për dritën që zgjohet brenda teje. Ndaje atë dritë, sepse në errësirën e varfërisë së tjetrit, një shkëlqim i vogël mund të bëhet një agim i madh. Festat nuk janë për t'u dukur, janë për të kujtuar se si të dashurojmë dhe të falim, si të jemi njerëz.

(4)

Gruaja - forca më e madhe e mbretërisë së burrit.


Në lojën e shahut, Mbretëresha nuk është thjesht një figurë; ajo është simbol i zgjuarsisë, i fuqisë dhe i sakrificës. Ajo vepron në çdo drejtim, duke krijuar hapësira të reja, duke ndërtuar ura dhe duke mbrojtur vlerat e mbretërisë. Por forca e saj nuk qëndron vetëm te aftësia për të sulmuar ose mbrojtur; ajo është zemra e lojës, njëkohësisht strategjia dhe shpirti. Në heshtje, ajo mban peshën e përgjegjësisë dhe ruan ekuilibrin e mbretit dhe të gjithë mbretërisë.

Ashtu si Mbretëresha në shah, femra në jetë është shpirti i një familjeje, i një shoqërie dhe i vetë ekzistencës njerëzore. Ajo është burim jete dhe dritë shprese. Në rolin e saj si nënë, gruaja mbjell farën e dashurisë dhe të vlerave te fëmijët, duke u bërë rrënja që ushqen gjeneratat e ardhshme. Si partnere e burrit, ajo nuk është vetëm mbështetëse; ajo është frymëzimi, kritika e ndershme, dhe ndërtuesja e bashkëpunimit, duke ecur përkrah dhe jo pas tij.

Në shoqëri, roli i femrës është një kaleidoskop ndjesish dhe përgjegjësish. Ajo ndërton komunitete, kujdeset për të tjerët dhe është shpesh zëri i dhembshurisë dhe i drejtësisë. Historia na tregon për gratë që kanë ndryshuar botën – në heshtje ose me zë të lartë – duke u bërë shtylla e zhvillimit dhe përparimit. Por shpesh kjo fuqi është injoruar, dhe shoqëria ka ndërtuar mure për të fshehur madhështinë e saj.

Melankolia e historisë na mëson se shumë gra janë sakrifikuar, duke mos marrë kurrë njohjen që meritonin. Dhe megjithatë, në heshtjen e tyre, ato mbeten poetike, një frymëzim i fshehur që ndriçon si një kandil i vogël në errësirë.

Femra është si deti: e qetë dhe e thellë, por me një forcë që formëson bregun. Si qielli: i pafund dhe plot ngjyra. Si dheu: pjellor, i qëndrueshëm dhe jetik. Në marrëdhënien e saj me burrin, ajo është partnerja që i ofron ndihmë dhe fuqi, pa e zbehur asnjëherë ndriçimin e saj. Në raport me fëmijët, ajo është shembulli që formëson shpirtin e një brezi të tërë.

Pra, sikurse Mbretëresha në shah, femra është e pazëvendësueshme. Roli i saj në jetë është shumëdimensional – një simfoni dashurie, sakrifice, mençurie dhe fuqie. Të mos e njohim madhështinë e saj do të thotë të humbasim balancën e jetës vetë. Ajo nuk është vetëm "mbrojtësja e mbretit"; ajo është vetë mbretëria.

Me rënien e Mbretëreshës, mbreti mbetet i zhveshur nga siguria, pa busull dhe i pambrojtur në fushën e betejës. Figura e saj nuk është thjesht një pjesë e lojës, por vetë thelbi i strategjisë, ekuilibrit dhe mbrojtjes. Ajo është mburoja e parë dhe shpresa e fundit. Pa të, mbreti bëhet i cenueshëm, duke u përballur me një pasiguri të pashmangshme.

Kjo metaforë ngërthen një të vërtetë universale: në jetën e përditshme, kur një burrë humbet mbretëreshën e tij – qoftë në kuptimin fizik, shpirtëror apo emocional – jeta e tij humbet një dimension të rëndësishëm. Gruaja është ajo që ndërton themelet e sigurisë në shtëpi dhe në zemër, ajo që mbush boshllëqet me dashuri, harmoni dhe qëllim.

Një burrë pa një grua që e frymëzon dhe e mbështet është si një mbret pa kurorë. Ai mund të ekzistojë, por nuk mund të sundojë me të njëjtën siguri dhe fuqi. Gruaja është jo vetëm mbrojtja, por edhe vizioni, forca dhe kujtesa e përbashkët. Ajo është ndriçimi i udhës së përbashkët, që nuk lejon errësirën të marrë epërsi.

Në aspektin filozofik dhe romantik, kjo marrëdhënie përfaqëson një bashkësi që nuk është thjesht funksionale, por ekzistenciale. Mbretëresha nuk është vetëm një shoqëruese; ajo është pjesa e shpirtit të mbretit, gjysma që e plotëson tërësinë. Me humbjen e saj, një boshllëk krijohet – një boshllëk që as pushteti, as pasuria, dhe as triumfet nuk mund ta mbushin.

Në këtë kontekst, Mbretëresha nuk përfaqëson vetëm një grua; ajo përfaqëson dashurinë, dhembshurinë dhe forcën që ndihmojnë një burrë të përballojë sfidat e jetës. Një burrë pa një grua të tillë nuk është thjesht i vetëm – ai është i paplotë. Ashtu si në shah, edhe në jetë, fitorja nuk ka kuptim pa praninë e saj.

(5)

Nëse mbi dheun e kësaj bote të trazuar s’të del buka për të jetuar, ndale një çast frymëmarrjen e shpirtit tënd. Kujtoje se buka, edhe pse e munguar, nuk është e vetmja që ushqen jetën. Ka një lloj ushqimi tjetër, më të thellë, që nuk vjen nga ara apo dora e njeriut. Ai lind në heshtjen e shpirtit, në hijen e pemëve dhe në këngën e zogjve që nuk reshtin së kënduari, edhe kur qielli mbushet me re.

Nëse nuk gjen buzëqeshje për të qeshur, kujto se buzëqeshja nuk është thjesht një dhuratë nga bota jashtë teje. Ajo lind nga brenda, nga një dritë e vogël që të thotë se ka ende shpresë. E çfarë nëse bota nuk të jep arsye për të qeshur? Ti mund të jesh krijuesi i buzëqeshjes tënde. Një mendim i thjeshtë, një kujtim i ëmbël, një shpresë për të nesërmen – gjithçka mund të jetë një rreze e re drite.

Nëse bie përtokë dhe nuk ke mundësi të ngrihesh, mos e dëno veten me dëshpërim. Edhe toka ku ke rënë është një pjesë e jetës. Ndjeje, pranoje, kuptoje. Rënia është mësim, jo ndëshkim. Ndonjëherë, të biesh është mënyra e vetme për të mësuar si të qëndrosh më fort në këmbë. E kur të ngrihesh, bëje me një forcë të re, si fara që çan dheun për të parë dritën e diellit.

Çohu, harroje për një çast që qenke i lënduar. I thuaj vetes: “Qenkam gjallë. Kjo është dhurata më e madhe.” Kujto se në këtë botë ka nga ata që s’kanë as frymën për të jetuar, as shpresën për të ëndërruar. Dhe ti, me gjithë plagët, ke ende diçka për të cilën ia vlen të luftosh.

Mos harro, lumturia nuk matet me sasinë e asaj që kemi, por me aftësinë për të ndjerë mirënjohje për atë që jemi. Ndonjëherë, në varfëri dhe dhimbje, shpirti bëhet më i pasur dhe më i thellë. Prandaj, mos lejo që sfidat të të thyejnë. Ato janë gurët që ndërtojnë urën drejt një TI më të fortë, më të mençur, më të lirë.

Dhe në fund, kujto sesi zogjtë këndojnë në pemë, edhe kur është askush për t’i dëgjuar. Edhe kur stuhitë përpiqen t’ua shuajnë zërin, ato këndojnë. Sepse kënga është vetë natyra e tyre. Dhe ti, si ata, ke brenda një melodi të jetës. Këndoje atë, edhe kur zëri të duket i dobët. Këndoje, sepse në atë këngë është e fshehur forca jote për të vazhduar.

(6)

Çastet shpesh ngatërrojnë shtigjet e fatit, por ty të sollën tek unë, si një dhuratë që s’më kishte shkuar kurrë në mendje. Erdhe pa zhurmë, si një frymë e butë që trazoi brigjet e shpirtit tim, dhe u bëre diçka më shumë se thjesht prani – u bëre brendësi. Muzë e një bote që s’di si ta përshkruaj ndryshe veçse me vargje të pikturuara nga shikimi yt, mëkat i bukur i shpirtit tim të trazuar. Ishte një çast, ndoshta i vogël për botën, por për mua ishte përjetësi e skalitur. Në atë çast, ndjeva se secili hap që kisha hedhur më parë ishte një udhë për tek ty, edhe kur s’doja ta pranoja. E megjithatë, nuk di si më iku koha pa ndjerë aromën e pranverës së syve të tu, pa e gdhendur atë ndjesi në kujtime të përjetshme. Kur u takuam, shikimi yt më tranditi si fllad i ngrohtë. E heshtur, më jepje ndjesinë e një sekreti të madh, të një bote që vetëm ti e kishe parë. Por shkuam e shkuam pranë njëri-tjetrit si dy udhëtarë që e dinë destinacionin, por nuk e dinë kohën. Dhe unë mbeta të shikoja pas, ndërsa ti largoheshe drejt skajit të pranverës, ku era ledhatonte thinjat e para të dehjes sime. Unë të lashë një ditë, por s’të lashë kurrë në mendime. Ti je një skicë në faqet e librit tim të brendshëm, një kapitull që refuzon të mbyllet. Dhe ja, qëndroj këtu duke shpresuar që në një mëngjes tjetër, kur era ta ketë lodhur mallin tim, të të gjej përsëri. Sepse ndjenja ime për ty është një këngë e pambaruar, dhe çdo notë që shtohet, je ti. Vesë – emri yt është si një psherëtimë që ngroh natën time. Dhe nëse dikur, diku, të gjej përsëri, do të të them me një zë që s’di të dridhet: “Në ty gjej vetë jetën time.” Nëse koha do të më lejonte, do të kisha ndaluar gjithçka vetëm për të qëndruar më gjatë pranë teje. Por çuditërisht, të lash të ikje. Jo sepse desha, jo sepse munda, por sepse ndoshta nuk e dija si të të mbaja. Kishte aq shumë ndjenja që vërshuan brenda meje atëherë – aq shumë fjalë të pathëna, premtime të pazëshme, dhe frikë. Frikë se ndoshta nuk do të isha mjaftueshëm i mirë për ty, për sytë e tu që më shikonin me një dritë që unë kisha harruar se ekzistonte.
Vesë... Emri yt më përndjek ëndrrat. Sa herë i mbyll sytë, shfaqesh aty, me një dritë të butë, duke buzëqeshur lehtë sikur të mos e dije forcën e ndikimit tënd. Në ato çaste, bota ime ndalet. E shoh veten duke të ndjekur nëpër fusha të pafundme lulesh, në një udhë pa fund, ku çdo hap më çon më afër teje, por kurrë mjaftueshëm.

E di që jam larg. E di që muret e kohës dhe hapësirës janë ndërtuar midis nesh. Por a e di ti, Vesë, që shpirti im i ka shembur të gjitha? Çdo mur, çdo kufi, çdo dyshim. Në çdo agim, kur dielli shfaqet, unë e shoh atë si një pasqyrim të fytyrës tënde. Në çdo hënë që ngjitet në qiellin e natës, gjej qetësinë e pranisë tënde. Çdo shushurimë ere është një pëshpëritje e emrit tënd. Dhe unë pyes: ku je tani? A më ndjen siç të ndjej unë ty? A ndalon ndonjëherë, mes zhurmës së botës tënde, për të kujtuar atë ditë? Atë çast kur më pe në sy dhe të gjitha heshtjet tona folën më shumë se çdo fjalë? Nëse do të më jepej mundësia, një herë të vetme, do të shtrëngoja dorën tënde më fort, do të ta thoja me gjithë zërin që zemra ime mund të prodhojë: "Vesë, je gjithçka që kam kërkuar por nuk e dija. Prandaj mos më lër të shkoj përsëri." Dhe nëse do të largoheshe sërish, do të isha gati ta ndjek çdo stinë, çdo udhë, çdo ëndërr. Sepse e di, Vesë, dashuria për ty nuk është një zgjedhje. Është një nevojë. Një frymëmarrje. Një jetë e re që lindi kur më hodhe atë vështrim provokues për herë të parë. Dhe nëse kjo jetë është e ndarë mes mallit dhe ëndrrës, mes shpresës dhe dhimbjes, atëherë le të jetë kështu. Sepse për ty, çdo dhimbje është poezi, çdo mungesë është melodi, dhe çdo çast është një përjetësi.

(7)

Përfundimisht, përherë, si një rrënjë që çan dheun dhe kërkon dritën, hyre në zemrën time. Ishte si të hapja një portë të lashtë, të ngarkuar me peshën e mijëra viteve kujtimesh, dhe ti, pa trokitur, pa fjalë, me një hap të heshtur hyre. Hyre si një frymë, si një dritë që nuk verbëron por ndriçon çdo cep të fshehur, çdo plagë të harruar, çdo ngjyrë të shuar që bota më kishte rrëmbyer. Dhe tani, përfundimisht, e di: ti je më shumë se një ëndërr. Je mishërimi i një universi të vogël që pulson brenda meje. Ti je balada e shpirtit tim, një himn që nuk kërkon fjalë por ndjehet në thellësi, në të fshehtën e dhimbjeve dhe lumturive të mia. Je poezia që nuk kisha guxuar të shkruaja kurrë, nga frika se mos vallë shkatërroja bukurinë e saj me vargje të papërsosura. Por ç’është dashuria, nëse jo një akt i pastër i dorëzimit? Përfundimisht, përjetësisht, ti je portreti i një dorëheqjeje të lumtur. Zemra ime nuk është më e imja. Ti ma vodhe, jo me forcë, por me një butësi të padurueshme që rrëzoi çdo mur, çdo mbrojtje. Si një flutur që fluturon drejt dritës, e di që mund të digjem, por a ka ndonjë mënyrë tjetër për të jetuar? A ka kuptim ekzistenca, nëse nuk dorëzohemi para një zjarrmi që na konsumon? E gjithë qenia ime tani është për ty. Çdo frymëmarrje është një hymn për praninë tënde. Çdo mendim është një rrugë që çon drejt teje. Dhe megjithatë, më tremb thellësia e kësaj ndjenje. Më tremb ideja se unë jam bërë vetëm një hije, një reflektim i një drite që nuk është e imja. Më tremb se mos humbas veten time në këtë dashuri që nuk njeh kufij. Por ndoshta kjo është e vërteta e dashurisë: të humbasësh vetveten për të gjetur tjetrin. Ndoshta kjo është melankolia e saj më e bukur: të pranosh se asnjëherë nuk do të jesh më i tëri i vetëm. Sepse tani unë jam ndarë. Një pjesë e imja është aty ku je ti, dhe një pjesë e jotja pulson brenda meje. Si dy lumenj që takohen në një det, identitetet tona janë përzier, dhe nuk e di më ku filloj unë e ku përfundon ti. Kjo dashuri është një barrë dhe një bekim. Është një zjarr që ngroh dhe djeg, një erë që freskon dhe rrënon. Është diçka që më bën të ndihem i vogël dhe njëkohësisht pafundësisht i madh. Ti je gjithçka që kam ëndërruar dhe gjithçka që nuk dija se më mungonte. Ti je kujtesa e një parajse që kurrë nuk e kam parë, por që gjithmonë e kam ndjerë. Më thuaj, a mundet një shpirt i humbur të gjejë shpëtim në tjetrin? A mund një zemër e plagosur të shërohet nga plagët e veta përmes dashurisë? Apo jemi të destinuar të endemi nëpër mjegullën e pasigurive tona, duke kërkuar një përgjigje që nuk ekziston? E vetmja gjë që di është se përfundimisht, përjetësisht, unë do të zgjedh të të dua. Edhe nëse dashuria ime është një akt egoizmi, edhe nëse është një iluzion i përjetshëm, është gjithçka që kam. Dhe natën, kur bota hesht dhe mendimet marrin dhenë, unë do të të mbaj në mendje si një portret të gdhendur në qiellin e zemrës sime. Përfundimisht, ti je dhe do të mbetesh brenda meje. Një dhimbje e ëmbël, një ëndërr që nuk shuhet, një dritë që nuk errësohet kurrë.

(8)

Ishte një kohë kur njerëzit dashuroheshin vërtetë

Ishte një kohë kur zemrat rrihnin ndryshe. Rrihnin me një ritëm që nuk diktohej nga teknologjia, as nga orët e përditshme të ngutshme që na shtyjnë drejt konsumit të shpirtit. Ishte një kohë kur dashuria nuk ishte një emër tjetër për kontratë, për kompromis apo për të mbushur boshllëqet e ekzistencës sonë të fragmentuar. Dashuria ishte një himn, një ritual, një ngjarje e përjetshme, e lirë nga koha dhe hapësira. Njerëzit atëherë dashuroheshin vërtetë, dhe kjo "vërtetësi" nuk qëndronte tek madhështia e gjesteve, por tek pastërtia e tyre.

Një tufë lulesh – të thjeshta, të përulura, por me peshën e të gjitha stinëve të jetës brenda saj – mjaftonte të tregonte sa shumë mund të fliste zemra kur gjuha mbetej e heshtur. Çdo petal mbante një sekret, një kujtim, një premtim të pathënë. Lulet nuk bliheshin për t’i treguar botës, por për të shërbyer si ura mes dy shpirtrave që guxonin të shikonin njëri-tjetrin në sy, ashtu thellë, deri në çastet më të fundit. Dhe ato komplimente – sa të rralla ishin! Nuk ishin fjalë të kota të lëshuara si pluhur mbi ajrin e rëndë të përditshmërisë, por ishin poezi, një mënyrë të folurit që bashkonte zemrën me qiellin.

Mendoj për serenatat... Ah, ato serenata të natës së vonë, kur zërat e burrave të dashuruar thyenin heshtjen e një qyteti të fjetur. Një akt guximi, por edhe një lutje, një kërkim shpëtimi përmes një melodie që nuk ishte thjesht këngë, por një përgjërim shpirtëror. Në to nuk kishte frikë, sepse frika u përkiste atyre që dashuronin pak ose aspak. Ishte një kohë kur dashuria kërkonte të nënshtronte krenarinë, kur burrat dhe gratë zbulonin veten përmes një shikimi që nuk ishte thjesht kontakt mes dy palëve sy, por një portë drejt asaj që ne guxojmë ta quajmë "përjetësi".

Por ç’bëri koha? Koha, armikja më e egër e çdo zemre të pastër, shkatërroi çdo strehë dashurie. E shndërroi ndjenjën në pazar. Dhuratat simbolike, që dikur kishin peshën e një ylli të rënë nga qielli, u kthyen në marka të shtrenjta, të pakënaqshme. Poezia, dikur frymëmarrje e shpirtit, u la në harresë, sepse duhej shumë durim për ta lexuar e kuptuar. Tani njerëzit nuk lexojnë më njëri-tjetrin; ata thjesht kalojnë me indiferencë. Shikimet janë bërë të zbrazëta, të shpejta, gati-gati komerciale. Nuk ka më ndalim, nuk ka më thellësi.

A ka mbetur ende vend për dashurinë e dikurshme në këtë botë që po bëhet gjithnjë e më e cekët? Apo ndoshta ajo dashuri ekziston ende, e fshehur diku, si një relike e humbur që pret të zbulohet? Unë besoj se është aty, por ne kemi humbur aftësinë për ta dalluar. Zemrat tona janë bërë të zhurmshme, mendjet tona të mbushura me shpërqendrime, dhe nuk kemi më guximin për të qëndruar vetëm me ndjenjat tona, për të parë veten në pasqyrën e shpirtit të tjetrit.

Ndonjëherë e ndiej sikur koha nuk është më e imja, sikur më kanë zhvendosur nga një botë ku ndjenjat kishin kuptim në një tjetër ku gjithçka është lojë. Por pastaj mendoj: ndoshta nuk është vonë. Ndoshta është koha për t’u kthyer tek rrënjët, tek poezia, tek serenatat, tek tufat e luleve të thjeshta që mbajnë një univers brenda tyre. Ndoshta duhet të mësojmë të ndalemi, të shikojmë, të dëgjojmë dhe të dashurojmë sërish, si dikur.

Dashuria nuk është konsum. Nuk është tregti. Nuk është një kontratë që nënshkruhet për të mbushur boshllëqet e vetmisë. Dashuria është sakrificë, një flakë e qetë që nuk fiket kurrë. Duhet ta kërkojmë atë flakë, edhe nëse bota është bërë e ftohtë dhe ne jemi të humbur në errësirë. Sepse në fund, çfarë jemi pa dashuri? Një grumbull hijesh që enden kot, duke harruar arsyen pse erdhëm këtu.

Dhe kur e mendoj këtë, më kaplon një trishtim i madh, por edhe një shpresë e vogël. Sepse ndoshta një ditë, kur heshtja të rikthehet dhe bota të ndalojë këtë vrapim të çmendur, do të kujtojmë çfarë ishte vërtetë dashuria. Dhe atëherë, ndoshta, do të guxojmë të dashurojmë sërish, si dikur – me një tufë lulesh, me një poezi të shkruar me dorë, dhe me një shikim të thellë që flet më shumë se një mijë fjalë.

(9)

Kur durimin ta marrin për dobësi...

Atëherë ndien një plagë të heshtur që gdhendet në shpirt, një plagë që s’ka nevojë për gjak të dukshëm, por që pulson brenda teje, sikur universi të ketë rrëshqitur mbi supet e tua. Durimi, ky monument i qetësisë dhe përulësisë, bëhet pakuptueshmëri për botën që të rrethon. Dhe ti, i mbështjellë në një heshtje të vjetër, e kupton se durimi yt është si një urë e padukshme mes të tashmes së ashpër dhe një të nesërme që ndoshta kurrë nuk do të vijë. E kush mund ta kuptojë këtë sakrificë të heshtur, kur bota sheh vetëm hijen e dobësisë në shtyllën tënde të fortë?

Kur qetësinë ta marrin për frikë...

Ah, çfarë ironie tragjike! Qetësia jote, që vjen si një lum i thellë që pasqyron yjet, bëhet një maskë e ngatërruar në sytë e tyre të turbullta. Frika, thonë ata, është ajo që të ndalon të flasësh, të luftosh, të shpërthesh. Por ata nuk e dinë se qetësia jote është një zgjedhje, një protestë e paqshme kundër kakofonisë së zhurmshme të botës. Ata nuk e kuptojnë se një shpirt që hesht, shpesh flet më shumë se një gjuhë e paprerë.

Kur heshtjen ta marrin si paaftësi për të folur...

Por si të shpjegosh për ata që kurrë nuk kanë dëgjuar heshtjen? Heshtja jote është një lumë i rrjedhshëm që bart mendimet e tua më të thella, që nxjerr nga thellësitë e shpirtit perlat e reflektimit. Ata që s’kuptojnë heshtjen, nuk janë në gjendje të dëgjojnë zërat që mbushin atë boshllëk të dukshëm. Ti e di se heshtja është një art, një forcë e brendshme që s’i duhet justifikimi, edhe kur të tjerët e marrin për paaftësi.

Kur thjeshtësinë ta marrin si varfëri...

Ti, që ke zgjedhur të jetosh larg ngarkesës së tepruar, të ruash shpirtin tënd nga zbukurimet e kota, e sheh veten të keqkuptuar. Thjeshtësia jote, një akt rebelimi ndaj zbrazëtisë së materializmit, bëhet për ta dëshmi varfërie. Por ata nuk shohin pasurinë tënde të brendshme, thesaret e vërteta që fsheh brenda një zemre të qetë dhe një mendjeje të lirë. Sa e trishtueshme është që bota e mat vlerën tënde me shkëlqimin e jashtëm, ndërsa ti mbetesh një pasuri e padukshme në një univers të verbër.

Kur varfërinë ta marrin si ndëshkim...

E kush mund ta kuptojë se varfëria nuk është gjithmonë një mungesë, por shpesh është një çlirim? Ata e shohin atë si një dënim, një fat të pashmangshëm që bie mbi më të dobëtit. Por ti e di se ndonjëherë varfëria është një zgjedhje, një mënyrë për të ruajtur atë që është e pastër dhe e shenjtë duke mos e ndotur me vepra të ulëta, të padrejta dhe kriminale. Ti e di se lumturia nuk ka nevojë për arka të mbushura, por për një zemër të mbushur me dashuri dhe kuptim. Dhe kështu, ti ecën përpara, duke mbartur atë që ata nuk mund ta kuptojnë; të lejuarën e Zotit.

Kur drejtësinë ta marrin si ndërhyrje në punët e tjetrit...

Ah, drejtësia! Si të mos ndërhysh, kur e ke parë botën të përulet para padrejtësive? Kur ndjen se heshtja ndaj padrejtësisë është vetë tradhti, ti zgjedh të flasësh, të veprosh, të mbash barrën e një botë që duket sikur ka humbur busullën morale. Por ata e shohin ndjenjën tënde për drejtësi si një ndërhyrje, një thikë në intimitetin e botës së tyre të padrejtë. Dhe ti hesht sërish, duke ditur se ndërhyrja jote është më shumë për ndërgjegjen tënde sesa për pranimin e tyre.

Kur këshillën ta marrin si mendjemadhësi...

Fjalët e tua, që burojnë nga dhembshuria dhe përvoja, nganjëherë godasin si gjemba në zemrat e atyre që i dëgjojnë. Ata e shohin këshillën tënde si një përpjekje për të treguar epërsi, por ti e di se është vetëm një përpjekje për të ndarë dritën që ke gjetur mes errësirës. Sa shpesh ndodh që një këshillë e ndershme të përfundojë si gur mbi shpinën e atyre që nuk e pranojnë dot peshën e saj?

Kur respektin ta marrin si obligim...

Ti që i respekton të gjithë, jo për detyrim, por për një ndjenjë të brendshme të drejtësisë dhe dashurisë për njerëzimin, e gjen veten të zhgënjyer. Respekti yt, që buron nga thellësia e shpirtit, shpesh keqinterpretohet si një borxh që të tjerët ndihen të detyruar të pranojnë. Por ti vazhdon, duke e respektuar botën, edhe kur ajo nuk ta kthen me të njëjtën ndjenjë. Respekti yt është reflektim i shpirtit tënd, jo i pritshmërive të tyre.

Kur përkushtimin tënd ndaj tyre e marrin si humbje kohe për ta...

Sa shpesh ndodh që ajo që jep me zemër të pastër, të keqkuptohet si një përpjekje e kotë? Përkushtimi yt, që vjen nga një burim dashurie dhe vëmendjeje të pakushtëzuar, kthehet në një barrë për ata që s’kanë mësuar ta vlerësojnë. Dhe ti mbetesh i zhveshur, si një pemë që ka dhuruar gjithë frutat e saj dhe është lënë e harruar. Por pema sërish rritet, sërish lulëzon, sepse dhurimi është vetë natyra e saj.

Kur problemet e tua i shohin si bezdi...

Dhe ti që ke mbajtur peshën e të gjithëve, që je bërë streha e tyre në stuhi, e gjen veten të përjashtuar kur je ti që ke nevojë për një strehë. Problemet e tua duken si bezdi për ata që s’e kuptojnë se edhe zemrat më të forta nganjëherë thyhen. Ti mëson ta mbash peshën tënde në heshtje, duke mos pritur mëshirë, por duke gjetur forcën brenda vetes.

Atëherë...

Atëherë kupton se je një shpirt i veçantë në një botë që rrallë ndalon të të kuptojë. Dhe pikërisht aty, në dhimbjen dhe keqkuptimin tënd, gjen një lloj lirie. Sepse ti je më shumë sesa mendimet e të tjerëve, më shumë sesa interpretimet e tyre të kufizuara. Ti je një univers në vete, një poezi e pashkruar që pret të lexohet vetëm nga ata që shohin përtej sipërfaqes. Dhe kështu, ti ecën përpara, i vetëdijshëm se ndonjëherë të jesh i keqkuptuar është çmimi i të qenit vërtet i lirë.

Por nëse ata...

Nëse ata e marrin durimin tënd si forcë të shpirtit, si një guxim për të mbajtur peshën e botës mbi shpatullat e tua, atëherë ata e kuptojnë se ti je si një lis i heshtur që përballon stuhitë pa u thyer. Ata e shohin se durimi yt nuk është dobësi, por një akt heroik, një betejë e padukshme që ti fiton çdo ditë, një frymëzim për ata që duan të mbijetojnë pa u përkulur. Dhe nëse ata e kuptojnë këtë, atëherë ndoshta, për herë të parë, do të ndiejnë forcën e vërtetë të një shpirti të palëkundur.

Nëse ata e shohin qetësinë tënde jo si frikë, por si një zgjedhje të mençur për të mos e shtuar zhurmën në botën tashmë të ngatërruar, atëherë ata do të ndalojnë dhe do të dëgjojnë atë që heshtja jote ka për t’u thënë. Ata do të kuptojnë se qetësia është arti i atyre që kanë mësuar të flasin pa fjalë, që kanë kuptuar se harmonia lind nga brenda dhe jo nga kaosi. Nëse ata e pranojnë këtë, atëherë do të shohin madhështinë tënde, që rrezaton nga thellësitë e një shpirtit të qetë.

Nëse ata e shohin heshtjen tënde si një gjuhë të fshehur, si një reflektim të thellësive të tua dhe jo si paaftësi, atëherë ata do të mësojnë të dëgjojnë tingujt që dalin nga brenda. Ata do të ndiejnë fuqinë e mendimeve të tua, që rrjedhin si ujërat e qeta që përmbajnë thellësi të pafundme. Nëse ata ndalojnë dhe dëgjojnë heshtjen tënde, atëherë ndoshta për herë të parë do të kuptojnë se fjalët nuk janë gjithçka.

Nëse ata e shohin thjeshtësinë tënde si një zgjedhje për të jetuar të vërtetën dhe jo si mungesë, atëherë ata do të kuptojnë se thjeshtësia është luksi më i madh. Ata do të shohin se në shikimin tënd të pastër dhe në gjestet e tua të sinqerta fshihet një bukuri që s’ka nevojë për zbukurime. Nëse ata e pranojnë thjeshtësinë tënde, atëherë ndoshta edhe ata do të fillojnë të pastrojnë shpirtin e tyre nga mbeturinat e kota të botës.

Nëse ata e shohin varfërinë tënde jo si ndëshkim, por si një mënyrë për të ruajtur pasurinë e shpirtit, atëherë ata do të mësojnë se ajo që je brenda është më e rëndësishme se ajo që posedon jashtë. Ata do të kuptojnë se liria nga materializmi është një pasuri që pak veta e kuptojnë, dhe nëse ata e vlerësojnë këtë, atëherë ndoshta do të fillojnë të kërkojnë thesaret e tyre të brendshme.

Nëse ata e shohin drejtësinë tënde si një akt dashurie dhe guximi, atëherë ata do të ndalojnë për të të parë si ndërhyrës dhe do të të shohin si një pishtar që ndriçon një rrugë të errët. Ata do të kuptojnë se drejtësia jote nuk është për të sfiduar ata, por për t’i udhëhequr drejt një bote më të mirë. Nëse ata e kuptojnë këtë, atëherë ndoshta do të ndiejnë thirrjen për të bërë më shumë, për të qenë më të drejtë dhe më të ndershëm.

Nëse ata e shohin këshillën tënde jo si mendjemadhësi, por si një dhuratë që vjen nga dhembshuria dhe dëshira për të ndarë përvojën tënde, atëherë ata do të ndalojnë së të refuzuari dhe do të fillojnë të dëgjojnë. Ata do të kuptojnë se këshilla jote nuk është një sulm ndaj tyre, por një dritë e vogël që synon t’i udhëzojë në errësirën e tyre. Nëse ata pranojnë këtë, atëherë do të mësojnë të vlerësojnë atë që ti jep pa kërkuar asgjë në këmbim.

Nëse ata e shohin respektin tënd jo si një obligim, por si një dhuratë të çmuar që buron nga zemra jote, atëherë ndoshta do të mësojnë të respektojnë jo vetëm ty, por edhe veten. Ata do të kuptojnë se respekti nuk është asnjëherë një detyrim, por një pasqyrim i vlerave të brendshme të një shpirti të madh. Nëse ata e kuptojnë këtë, atëherë do të fillojnë të respektojnë çdo qenie të gjallë si një akt mirënjohjeje ndaj jetës.

Nëse ata e shohin përkushtimin tënd jo si një humbje kohe, por si një dhuratë që buron nga dashuria jote për ta, atëherë ata do të ndiejnë sa të vlefshme janë gjestet e tua. Ata do të kuptojnë se përkushtimi yt nuk është një barrë, por një mundësi për ta të ndihen të dashur dhe të mbrojtur. Nëse ata vlerësojnë këtë, atëherë ndoshta do të mësojnë ta shprehin mirënjohjen që ke pritur prej tyre.

Nëse ata i shohin problemet e tua jo si bezdi, por si një thirrje për ndihmë dhe afërsi, atëherë ata do të kuptojnë se edhe ti, që ke mbajtur të tjerët, ke nevojë për një shpatull ku të mbështetesh. Ata do të mësojnë se të ndash dhimbjen është të ndash njerëzillëkun. Nëse ata ndalen dhe të dëgjojnë, atëherë ndoshta do të gjejnë një lidhje më të thellë mes jush dhe vetvetes.

Atëherë...

Atëherë bota ndryshon. Atëherë një heshtje e re mbulon gjithçka, jo ajo e keqkuptimit, por ajo e mirëkuptimit. Atëherë ti dhe ata filloni të shihni njëri-tjetrin jo si të ndarë nga paragjykimet dhe dyshimet, por si pjesë të së njëjtës simfoni. Atëherë kupton se, kur ata mësojnë të shohin, të dëgjojnë dhe të ndiejnë, një botë e re lind – një botë ku durimi, qetësia, heshtja, thjeshtësia dhe përkushtimi marrin formën e dashurisë që lidh çdo shpirt me tjetrin.

(10)

Po sikur gjithçka që dimë të mos jetë e vërtetë?

E çfarë është "e vërteta"? Një hije që luan nën dritën e përkohshme të perceptimeve tona, apo një përbindësh që fshihet në errësirën e padijes? Sa herë e kemi ndërtuar atë si një kështjellë prej rëre mbi brigjet e mendjes sonë, vetëm që të zbulojmë se një dallgë e vetme e dyshimit mund ta shembë gjithçka në një rrafsh të pafund zhgënjimi? E megjithatë, vazhdojmë të ecim përpara, sikur kjo hije të jetë një monument, një gur themeli që ngre kuptimin e jetës. Nëse gjithçka që dimë është një iluzion i bukur, i ndërtuar me kujdes nga mendjet tona të uritura për siguri, a nuk jemi, atëherë, aktorë në një teatër të brishtë ku skenari shkruhet në të njëjtën kohë që ne e luajmë? Po sikur, një ditë, drita të bjerë në mënyrë të tillë që të shohim fijet që mbajnë gjithë këtë marionetë të përmasave kozmike? Çfarë do të ndodhë me ne, qeniet që përkëdhelim shpresat tona si fëmijë të çiltër, vetëm për t'i parë ato të shndërrohen në hije? Çfarë është e vërteta? Mos ndoshta është vetëm një interpretim, një narrativë që ndërtohet nga pikëpamjet tona të kufizuara? Nëse vërtetësia është relativitet, a nuk bëhet gënjeshtra një motër binjake, një hije që vjen dhe shkon, duke ndryshuar trajtën e vet sa herë që e shohim nga një kënd i ri? Imagjino sikur të zgjohesh një mëngjes dhe të kuptosh se çdo kujtim që mban, çdo përvojë që ke përjetuar, çdo bisedë që ke mbajtur, është një gjysmë-ëndërr, një trill i krijuar nga një mendje që nuk di ç'të bëjë me pafundësinë. A do të ndjeje trishtim? A do të ishte një lehtësim? Apo ndoshta një çmenduri e heshtur do të të përfshinte, ndërsa përpiqesh të kuptosh nëse edhe momenti ku po përsiat këto fjalë është një tjetër iluzion i përkohshëm? Kush jemi ne? Nëse gjithçka që dimë është një fasadë, atëherë çfarë ndodh me identitetin tonë? A jemi ndërtuar vetëm nga copëza të së kaluarës sonë, nga mësimet që kemi marrë dhe betejat që kemi luftuar? Apo ka diçka më thellë, diçka që qëndron përtej humnerës së kujtimeve dhe perceptimeve? Nëse shpirti është një enigmë, a është ai i vërteti, apo edhe ai është thjesht një trillim i shpirtit të lodhur nga vetmia? E megjithatë, çfarë është e vërteta, nëse jo një kujtim i paqes? Ajo është si një zë që na fton të shohim përtej sipërfaqes, përtej asaj që na serviret si e kuptueshme dhe e njohur. Na mëson të dyshojmë, të ndalemi dhe të shikojmë nën hijen e asaj që e konsiderojmë si të padiskutueshme. Sepse, ndoshta, vetëm në atë çast të heshtur, kur çdo dogmë thyhet, kur çdo iluzion bie, ne do të jemi të lirë. Por çfarë ndodh më pas? A do të ishim në gjendje të jetonim në një botë ku asgjë nuk ka kuptim? Apo do të krijonim një tjetër të vërtetë, një tjetër histori që do të na ngushëllonte? Në fund të fundit, ndoshta jeta jonë nuk është ndonjë gjë më shumë sesa një udhëtim i gjatë në kërkim të një kuptimi që nuk ekziston. Një melodi pa fund, një poezi që nuk përfundon kurrë, një ëndërr që shkruhet në errësirë. Dhe nëse e kuptojmë këtë, nëse e pranojmë këtë zbrazëti të pafund, ndoshta atëherë do të jemi më të afërt me atë që quajmë 'të vërtetë'. Sepse në pranimin e misterit, në përqafimin e absurditetit, ka një lloj lirie që asnjë iluzion nuk mund ta japë. Dhe në atë liri, ndoshta, për herë të parë, do të gjejmë paqe.

(11)

Monolog i një shpirti të sprovuar

A jetohet më në këtë vend? A mundet ende fryma të ngrohet në zemrat tona, apo thjesht jemi shndërruar në hije që enden në mes të rrënojave të shpresës? Në këtë ditë të zymtë, ku acari kafshon me dhëmbë të padukshëm, më ngjan sikur bota është heshtur në një vuajtje të përbashkët. Nëpër cepat e qytetit, në hijet e ndërtesave që qëndrojnë si fantazma, njerëz flenë në rrugë, me qiellin e akullt mbi shpinë. A e dini sa tronditëse është kjo? Të mendosh që dikush zgjohet në të ftohtë, ose më mirë të thuash – nuk zgjohet fare?

Kemi humbur aftësinë për ta parë njëri-tjetrin në sy. Një buzëqeshje në rrugë? Një përshëndetje nga komshiu? Këto janë bërë relikte të një kohe që ndoshta kurrë nuk kanë ekzistuar. Njeriu sot e ka mbyllur zemrën e tij, duke ndërtuar mure rreth vetes, ndërsa bota përreth zhytet në indiferencë. Familjet janë shthurur; dashuria, dikur streha jonë e fundit, është bërë një iluzion. Divorcet rriten si një valë që përmbyt çdo shpresë për stabilitet. Pleqtë tanë, dikur gurët e themelit të çdo shtëpie, sot përfundojnë në azile, të harruar nga ata për të cilët dikur dhanë gjithçka.

Të flasim për të rinjtë? Të flasim për një brez që shikimet i ka kthyer jashtë këtij vendi, duke ëndërruar horizonte të huaja sepse këtu është shuar çdo dritë. Ata studiojnë, shpenzojnë netë të gjata mbi libra, vetëm për të përfunduar kamarierë, ose më keq, të papunë. Dhe ndërsa ata qëndrojnë me diploma në dorë, disa të tjerë grumbullojnë pasuri të pamerituara, duke ndërtuar kulla nga hiri i atyre që kanë punuar me duart e tyre deri në plagë.

Në rrugë, drogat rrjedhin si lumenj të errët, duke thithur të ardhmen tonë, duke mbyllur çdo derë për ëndrrat e një shoqërie të ndershme. Prostitucioni po ashtu shfaqet si një pasqyrë e shoqërisë së shkatërruar, ku trupi dhe shpirti janë bërë mallra për tregti. A ka më ndonjë shenjtëri në këtë botë? Fëmijët tanë janë viktimat e para të kësaj krize të përhershme. Në shkolla, ata mësojnë të mbijetojnë, jo të jetojnë. Bullizmi dhe dhuna janë mësuesit e parë të një brezi që po rritet në frikë dhe izolim. Frikë nga shokët e klasës, frikë nga mësuesit që ndoshta nuk i kuptojnë, dhe mbi të gjitha, frikë nga një e ardhme që duket sikur nuk premton asgjë.

Kur të pasurit ndërtojnë shtëpi në çdo cep të vendit, të varfrit bëjnë llogaritë për të paguar qiranë mujore. Kur disa nuk e dinë se çfarë të bëjnë me pasurinë, disa të tjerë përkulen mbi tavolina pune deri në mesnatë, duke ëndërruar një çast pushimi. Ky është një vend ku paradoksi është bërë ligji i vetëm.

Politika? Një fjalë që ka humbur çdo kuptim. Kush guxon të besojë më? Në çdo zgjedhje të re, shpresa ngrihet vetëm për t’u rrëzuar përsëri. Votat manipulohen, drejtësia shitet dhe blihet, ndërsa njerëzit që duhet të na udhëheqin nuk janë gjë tjetër veçse tregtarë të interesave të tyre.

A ka më diçka për të cilën të luftojmë? Më thoni, miqtë e mi, çfarë mbetet kur gjithçka është humbur? Dhe prapë, në thellësinë e zemrës sime të lodhur, ndjej një zë të dobët, një pëshpërimë që nuk mund të heshtë. Është një zë që më thotë se diku, në këtë errësirë, ekziston një mundësi. Një mundësi për ta rindërtuar këtë vend, për të ringjallur shpresën, për të nxitur dashurinë dhe solidaritetin që dikur i kemi pasur.

Por për këtë, duhet të hapim sytë. Duhet të ndalim së qeni hije dhe të kthehemi në njerëz. Të rizbulojmë njeriun brenda nesh. A jemi të gatshëm për këtë? Apo do të zgjedhim të heshtim, duke pranuar fatin e një shoqërie që po shuhet?

Nëse ka ende një grimë shprese, ajo duhet të vijë nga ne. Sepse, miqtë e mi, askush tjetër nuk do të na shpëtojë. Pyetja është: a kemi guximin ta shpëtojmë veten?

(12)

Lamtumirat 

Ekziston një lloj dhimbjeje unike në një lamtumirë që nuk thuhet kurrë. Nuk është ndarja vetë ajo që zgjat, por heshtja që pason — pyetjet e lëna pa përgjigje, momentet e pazgjidhura. Këto lamtumira, të zhytura në paqartësi, na lënë të pezulluar në një mjegull emocionesh, të kapur mes asaj që ishte dhe asaj që mund të kishte qenë. Mungesa e shpjegimit bëhet dhimbja vetë, një peshë e padukshme që na ndjek pas. Megjithatë, brenda këtij shqetësimi qëndron një ftesë — jo vetëm për të hidhëruar, por edhe për t’u rritur.

Jeta rrallëherë na jep mbylljen që lakmojmë. Zemra e njeriut ka etje për siguri, për përfundime të qarta që na lejojnë të ecim përpara pa hezitim. Kërkojmë arsye, duke shpresuar se qartësia do të lehtësojë disi dhimbjen. Por kur dikush largohet pa shpjegim, tregimi mbetet i hapur, dhe mendja jonë përpiqet të mbushë boshllëkun. Ne përsërisim bisedat, rishikojmë kujtimet dhe pyesim veten pafundësisht: A ishte diçka që thamë ose nuk thamë? A ishte e shmangshme? A mund të kishte qenë gjithçka ndryshe?

E vërteta është se jeta nuk është gjithmonë e thënë të kuptohet menjëherë. Jo çdo histori vjen me një përfundim të rregullt. Disa kapituj përfundojnë papritmas, duke na detyruar të kapemi në paqartësi të shumta. Dhe, ndonëse kjo mund të ndihet si një tradhti ndaj nevojës sonë për qartësi, ajo mban gjithashtu një mësim të thellë: mundësinë për të kultivuar paqen brenda vetes, edhe kur bota përreth duket e pazgjidhur.

Çdo lamtumirë — e folur ose e pashprehur — ka diçka për të na mësuar. Ato pa shpjegime, ndonëse më të dhimbshmet, janë shpesh më transformueset. Na detyrojnë të përballemi me kufijtë e kontrollit tonë. Na mësojnë durimin, qëndrueshmërinë dhe artin e vështirë të lënies së gjërave pas. Në heshtjen e tyre, ato na sfidojnë të krijojmë mbylljen tonë, duke gjetur shërimin jo në përgjigjet që kërkojmë, por në forcën që zbulojmë brenda vetes.

Mendimtarët dhe filozofët e kanë eksploruar prej kohësh këtë ide të gjetjes së kuptimit përballë pasigurisë. Stoikët, për shembull, na kujtojnë se, ndonëse nuk mund të kontrollojmë veprimet e të tjerëve, mund të kontrollojmë përgjigjen tonë ndaj tyre. Marcus Aurelius, në Meditimet e tij, flet për ankorimin në të tashmen, duke gjetur qetësi brenda vetes në vend që ta kërkojmë atë jashtë. Seneca, gjithashtu, reflekton mbi pritshmëritë, duke theksuar se shumë vuajtje burojnë jo nga ajo që na ndodh, por nga mënyra si mendojmë se duhet të jetë jeta. 

Lamtumirat pa përgjigje na detyrojnë të futemi në këtë hapësirë introspeksioni. Ato heqin iluzionet tona të kontrollit dhe na kujtojnë se mbyllja nuk është diçka që mund të kërkojmë nga të tjerët. Mbyllja e vërtetë vjen nga brenda. Nuk ka të bëjë me kuptimin pse dikush u largua ose çfarë mund të ketë shkuar keq — ka të bëjë me mësimin për të lëshuar nevojën për ato përgjigje. Është të gjesh paqen në të tashmen, pavarësisht hijes së së kaluarës.

Ky proces nuk është i lehtë. Na kërkon të përballemi me shqetësimin, të pranojmë dhimbjen tonë pa ngushëllimin e zgjidhjes. Kërkon të praktikojmë faljen — jo domosdoshmërisht për ata që ikën, por për veten tonë. Faljen për momentet kur dyshuam në vlerën tonë, për herët kur rishikuam atë që nuk mund të ndryshonim. Kërkon të ushqejmë dhembshurinë për veten, për të kujtuar se vlera jonë nuk përcaktohet nga zgjedhjet e dikujt tjetër për të qëndruar ose për të ikur.

Me kalimin e kohës, kuptojmë se disa histori janë të destinuara të mbeten të papërfunduara. Mësimet e tyre shpalosen gradualisht, duke na treguar për kapacitetin tonë për forcë dhe hir. Heshtja e një lamtumire të pashprehur, sado e dhimbshme, bëhet një hapësirë për rritje. Na sfidon të ripërcaktojmë konceptin tonë të mbylljes — jo si një zgjidhje e jashtme, por si një gjendje e brendshme pranimi.

Mësojmë t’i besojmë vetes përsëri. Të besojmë në aftësinë tonë për të përballuar pasiguritë e jetës. Marrëdhëniet, ndonëse të bukura dhe pasuruese, nuk janë burimi i vetëm i identitetit dhe forcës sonë. Një lamtumirë pa përgjigje na shtyn të shohim brenda dhe të zbulojmë se jemi të mjaftueshëm ashtu siç jemi — të tërë, edhe pa shpjegimet që mendonim se na duheshin.

Dhimbja e një lamtumire të pazgjidhur nuk largohet brenda natës. Ajo vjen dhe shkon, duke na mësuar durimin gjatë rrugës. Por me kalimin e kohës, skajet e saj zbuten. Pyetjet pa përgjigje humbasin urgjencën e tyre, dhe heshtja bëhet më pak një plagë dhe më shumë një hapësirë — një hapësirë ku mund të krijojmë kuptim, të kultivojmë qëndrueshmëri dhe të nderojmë udhëtimin tonë.

Pra, çfarë mësojmë nga këto përfundime të heshtura? Ndoshta mësimi më i rëndësishëm është ky: ne nuk përcaktohemi nga ajo që kemi humbur, por nga mënyra si ngrihemi pas humbjes. Forca për të ecur përpara pa përgjigje, guximi për të shëruar pa zgjidhje — këto janë fitore të qeta, dëshmi e qëndrueshmërisë sonë.

Pyete veten: Çfarë do të thotë të heqësh dorë nga nevoja për mbyllje? Si do të dukej të besoje në aftësinë tënde për të gjetur paqe, edhe në mes të pasigurisë? Përgjigjet e këtyre pyetjeve nuk janë të lehta, por janë thellësisht çliruese. Ato na kujtojnë se jemi autorët e shërimit tonë dhe krijuesit e kuptimit tonë.

Po, disa lamtumira mund të jenë të dhimbshme përtej fjalëve. Por ato janë gjithashtu transformuese. Na sfidojnë të lëmë gjërat dhe të shkojmë, të rritemi dhe të gjejmë forcë në heshtje. Dhe duke vepruar kështu, ato zbulojnë bukurinë e qetë të qëndrueshmërisë sonë — një bukuri që asnjë pyetje pa përgjigje apo lamtumirë e pazgjidhur nuk mund ta shuajë kurrë.

(13)

Cilat janë fjalët e fuqishme që mund t’ju ndryshojnë jetën? 

Në një botë që shpeshherë shndërrohet në një oqean të rrëmbyeshëm zhurmash të kota, ndodh që një fjalë, një tingull i thjeshtë i artikuluar nga buzët e një të panjohuri, të ketë fuqinë e heshtjes së një stuhie të brendshme. Në këtë botë, ku kohët shpesh maten me tymin e një cigareje që shuhet më shpejt sesa që mund të shijosh ajrin që e ushqen, fjala mbetet monumenti i vetëm që ngrihet mbi rërën e kohës.

Cili është sekreti i tyre, i këtyre fjalëve që na drithërojnë thellë, që na thyejnë ose na ndërtojnë si urat mbi lumenjtë e vështirësive tona? A është muzikaliteti i tyre, a është rëndesa e tyre semantike, apo thjesht koha kur vijnë, momenti fatal kur ne jemi të zbrazët dhe të gatshëm për të dëgjuar?

Fjala mund të jetë një plagë, por edhe një ilaç. Mund të jetë një shigjetë që çan brinjët dhe prek zemrën, duke na përmendur gjithçka që kemi humbur. Por mund të jetë edhe një fllad i ëmbël që na kujton se brenda nesh ka ende hapësira për shpresë, hapësira të paprekura nga rrënimet e jetës. Ka fjalë që nguliten në kujtesë si gdhendje në gur, dhe të tjera që ikin, si gjethet e verdha në vjeshtë, duke mos lënë pas asgjë veç një ndjesie kalimtare.

Por a kemi menduar ndonjëherë për përgjegjësinë e fjalës? Një frazë e hedhur në një çast zemërimi, një mendim i papërpunuar që del në sipërfaqe si flakë, mund të bëhet litar për një shpirt të brishtë. Fjala është uragan që nuk e njeh masën e vet, një energji që ndonjëherë kalon përtej fuqisë së duarve që e kanë lëshuar.

Në thellësi, fjalët kanë një mister të jashtëzakonshëm. Ato janë më shumë sesa thjesht mjete të komunikimit; ato janë forca krijuese. Në fillim të gjithçkaje, sipas disa besimeve, ishte fjala. Fjala krijoi dritën. Dhe një dritë tjetër, ajo brenda njeriut, mund të ndizet vetëm nga një fjalë e thjeshtë: “Mundesh”.

E megjithatë, fjala mbetet arma më e keqpërdorur. Në epokën tonë të konsumit të shfrenuar, ku gjithçka matet me shpejtësinë e klikimeve dhe vëmendja është një pasuri e cila po pakësohet çdo ditë, fjala ka humbur peshën e saj. Është kthyer në mall, në një monedhë të lirë që shpesh përdoret pa u menduar. Por në këtë kaos banaliteti, ende mund të gjejmë fraza që mbartin fuqinë për të ndalur kohën. Fjalë që ngjajnë si shkëmbinj të heshtur në mes të lumit të furishëm të ekzistencës sonë.

“Të dua.”

Dy fjalë të thjeshta, por me forcë të pafundshme. Nganjëherë, njeriu kërkon të gjithë botën vetëm për të dëgjuar këtë frazë. Apo fjala “Faleminderit.” Një dorë e vogël mbi supin e një shpirti të përkulur mund të jetë ajo çka e shpëton nga rrëzimi i plotë.

Por fjalët më të fuqishme janë ato që njeriu i thotë vetes. Në heshtjen e një nate të gjatë, kur nata ndihmon në largimin e maskave dhe vetja e vërtetë qëndron para teje si një pasqyrë e zymtë, janë këto fjalë që mund të të shpëtojnë. “Nuk kam frikë.” “Do të përpiqem.” “Nuk jam i mposhtur.” Këto fjalë, të njohura, të zakonshme, por të pavdekshme, janë ura drejt një agimi të ri, drejt një versioni më të guximshëm të vetes sonë.

A duhet të kemi frikë nga fjala? Apo duhet ta duam atë si një mik të dashur që mund të na braktisë në momentet më të vështira? Fjalët, si njeriu, janë kontradiktore; ato ndërtojnë dhe rrënojnë. Por, si çdo gjë e bukur dhe e frikshme, ato janë një thesar. Një thesar që duhet përdorur me maturi.

Sepse në fund të fundit, çdo fjalë është një farë. Dhe ashtu si toka ku farat mbillen, edhe mendjet dhe zemrat tona janë pjellore për disa fjalë dhe të thata për disa të tjera. Kujdesi që tregojmë në fjalët që thurim është kujdesi që tregojmë për botën që duam të ndërtojmë. Dhe ndoshta një ditë, në mesin e këtyre farave, do të gjejmë fjalën e vetme që mund të na ndryshojë jetën.

(14)

Një frymë e përjetshme

Mos më qaj, o shpirti im, se unë nuk jam larg. Jam drita e agimit që përqafon fytyrën tënde, jam puhiza e lehtë që të përkëdhel flokët kur ecën mes barit të njomë. Unë jam kënga e zogjve në mëngjes, hapat e tua mbi gurët e udhës që dikur i kalonim së bashku. Unë jetova, o zemër. Jetova në çdo çast kur qesha me ty, kur ndamë heshtjen dhe kur u mbajtëm dorë për dorë mes stuhive. Jetova në çdo ditë që më dhe një arsye të zgjohem, në çdo natë kur yjet na i ndriçonin ëndrrat. Dhe tani, që shpirti im endet në paqe, e di që nuk isha vetëm një kalimtar. Unë isha i joti dhe ti i imi. Mos më ndjej si hije, por si frymë. Mos më quaj mungesë, por pranësi që nuk sheh syri. Çdo mall që ndjen për mua është dashuri që nuk shuhet, dhe çdo dhimbje është kujtesë se sa shumë ishim një. Kjo është bukuria e jetës, se nuk mbaron kurrë. Nëse unë s’jam më këtu me ty, jam aty ku çdo lot kthehet në dritë dhe çdo kujtim shndërrohet në amshim. Mos e përqaf humbjen si një errësirë, por si një urë që na lidh. Çdo çast që jetojta me ty ishte një dhuratë, dhe unë jam mirënjohës për çdo frymëmarrje, për çdo buzëqeshje, për çdo pëshpëritje zemre. Ajo jetë që më dhurove është ende këtu, nëpër çdo kujtim që ti ruan. Të lutem, mos më vajto si të humbur. Më kujto si erën që të shtyn përpara, si diellin që të ngroh shpirtin, si hënën që të ndriçon udhën kur je në terr. Dhe dije, se unë nuk kam vdekur; kam kaluar në një vend ku dashuria nuk ndalon, ku paqja është e amshuar, dhe ku ndjenjat që ndamë mbesin të përjetshme. Jetëso, dashuro, dhe mbaj më tej atë që ndërtuam. Në frymë e në kujtim, unë jam me ty. Jo si një kujtesë që dhemb, por si një këngë që mbetet gjithnjë në zemrën tënde.

(14)

Kapitulli i përjetësisë

Çdo shpirt që lind, hap një faqe të re në librin e universit. Jeta është një rrugëtim, një udhë ku fati dhe sprovat thuren si fjalë në një faqe të shkruar nga një Autor hyjnor. Nuk është rastësi që ke ardhur në këtë botë. Çdo frymë, çdo gëzim, çdo dhembje është një rresht që mbush faqet e këtij libri.
Vdekja nuk është fundi, por një kapitull që mbyllet për të hapur një tjetër. Është një portë që të fton në një dimension ku koha dhe hapësira humbasin kuptimin. Aty ku zemrat e thyera nga sprovat e jetës shërohen, aty ku shpirtërat që kërkonin paqen e gjejnë. Çdo frymë që largohet nga kjo botë nuk zhduket, por shpërngulet në një faqe të re, në një jetë që s’mund ta përfytyrojmë plotësisht.
Sprovat janë pikat e ndalimit në këtë udhëtim. Ato nuk janë dënime, por mësime. Nuk janë barrë, por mundësi për të rritur shpirtin. Kur jeta të ngarkon me dhimbje, Zoti nuk harron; Ai thjesht përpiqet të të formësojë, të të përgatitë për kapitullin tjetër. Dhe nëse sytë e tu shpesh shohin errësirë, dije se pas çdo sprove fshihet një dritë që shfaqet vetëm për ata që durojnë.
Lindja është fillimi i një historie të dhuruar nga Zoti, ndërsa vdekja është kthimi tek Ai. Në këtë kthim nuk ka frikë, sepse është vetëm kthimi tek Shtëpia e Përhershme, aty ku shpirtërat pushonin edhe para se të lindnin. Është një cikël, një urtësi hyjnore që nuk mbaron. Ne jemi udhëtarë të dërguar në këtë botë për një qëllim, dhe udhëtimi ynë vazhdon edhe kur trupi pushon.
Mos e konsidero vdekjen si fundin e fatit tënd, por si një rilindje. Si një kthim tek Autori që e shkroi historinë tënde. Jeta jote këtu është vetëm një kapitull në një libër të pafund. Dhe çdo kapitull ka një kuptim në vetvete, pavarësisht nëse është e mbushur me gëzim apo dhembje.
Në fund, të gjitha faqet, të gjitha kujtimet, të gjitha sprovat dhe bekimet, do të mblidhen në atë libër që do ta lexosh me Zotin. Dhe do të shohësh se çdo dhimbje kishte një arsye, çdo humbje një fitore, çdo vdekje një rilindje. Ai që të solli në jetë të ka shkruar me dashuri dhe kujdes. Dhe fati yt është i sigurt në duart e Tij, edhe përtej kësaj bote.
Mos harro: Jeta dhe vdekja janë vetëm pjesë e një historie më të madhe. Dhe ti, udhëtar i përjetësisë, je gjithmonë nën kujdesin e Tij, në çdo dimension të ekzistencës.

(15)

A janë emocionet të gabura? A duhet të hidhet poshtë një mendim vetëm pse ka emocione? A duhet të hidhet poshtë një argumentim nga dikush që është emocional? 

Këto pyetje më janë përplasur shpesh në mendje duke krijuar një tjetër këndvështrim për botën emocionale. Sepse shpesh jemi mësuar ti shohim emocionet si një hijeshi të brishtë, si një re që shfaqet papritur dhe shpërbëhet me po të njëjtën shpejtësi, duke na lënë një boshllëk të pashpjegueshëm. Na mësojnë të mos i shprehim emocionet, t’i mbulojmë si një gjë e turpshme, t’i mbyllim në një qeli të errët brenda nesh, sikur ato të jenë një mëkat që na ul në sytë e botës. Por a e kuptojmë vërtet sa të rëndësishme janë ato? A e dimë se brenda çdo emocioni fshihet një urtësi e heshtur, një pasqyrë që na kthen drejt vetes dhe na ndihmon të kuptojmë thellësinë e shpirtit tonë?

Emocioni është poezi në lëvizje, një vepër arti që pikturohet brenda qenies sonë me ngjyrat më të ndritshme dhe më të errëta njëkohësisht. Të ndjesh është të jetosh; të jetosh është të përballesh me kontrastet mes dhimbjes dhe gëzimit, mes shpresës dhe dëshpërimit, mes urrejtjes dhe dashurisë. Ne nuk mund ta mohojmë asnjë prej tyre, sepse çdo emocion është një thirrje që na fton të kuptojmë diçka për veten tonë dhe për botën që na rrethon.

Kur ndjejmë dhembje, ndoshta mësojmë se jemi ende të gjallë, ende të ndjeshëm ndaj plagëve që na shkakton bota. Kur ndjejmë dashuri, mësojmë për vulnerabilitetin tonë, për aftësinë tonë për t’u përkushtuar, për të shpresuar, për të besuar në diçka përtej vetes. Por pse të ndjejmë turp për këtë? A nuk është pikërisht ndjeshmëria ajo që na bën njerëzorë? Pa emocion, ekzistenca jonë do të ishte një shkretëtirë e ngrirë, një monotoni kuptimësie e zbrazët.

Filozofia e emocioneve na çon drejt një pyetjeje më të thellë: Cili është roli i arsyes në këtë univers të brendshëm? Arsyeja është një udhërrëfyes, një dritë që na ndihmon të mos humbim në kaosin e ndjenjave tona. Por ajo nuk duhet të jetë një sunduese e pamëshirshme që shtyp çdo ndjenjë në emër të logjikës së ftohtë. Një jetë ku arsyeja mbizotëron mbi emocionet është një jetë sterile, një jetë që nuk ka shijen e asaj që është e gjallë dhe e vërtetë. Në anën tjetër, një emocion i papërmbajtur, i lënë i lirë pa kufijtë e arsyes, mund të jetë një stuhi që shkatërron gjithçka në rrugën e saj.

Ekuilibri mes arsyes dhe emocioneve është arti i jetës. Si të vallëzosh mes dritës dhe hijes, duke mos u humbur as në njërën, as në tjetrën. Të jesh i aftë të shijosh gëzimin pa harruar se ai është kalimtar. Të përballosh dhimbjen pa rënë në dëshpërim të pafund. Të pranosh zemërimin, por të mos i dorëzohesh urrejtjes. Kjo është harmonia që kërkojmë të gjithë, edhe pse shpesh nuk e dimë si ta arrijmë.

Por ndoshta ka një mënyrë për të nisur: të mësojmë të dëgjojmë emocionet tona. Jo t’i shtypim, jo t’i mohojmë, jo t’i gjykojmë si të dobëta apo të padenja. Të dëgjojmë atë që ato përpiqen të na thonë. Sepse një emocion nuk është thjesht një ndjenjë kalimtare; është një mesazh. Ai na tregon për atë që na mungon, për atë që na shqetëson, për atë që na bën të lumtur apo të trishtuar. Është një dritare drejt shpirtit tonë, një mënyrë për të kuptuar atë që fjalët ndoshta nuk mund ta shprehin.

Ndoshta bota do të bëhej më e bukur nëse do të mësonim të jetonim me emocionet tona, jo kundër tyre. Nëse do t’i shihnim si aleatë, jo si armiq. Nëse do të pranonim se të qash nuk është dobësi, por forcë. Se të dashurosh nuk është naivitet, por guxim. Se të ndjesh dhembje nuk është fundi, por fillimi i një shërimi.

Le të mos kemi frikë nga emocionet tona. Ato janë udhërrëfyesit tanë më të besuar, më të sinqertë. Janë kujtesa se jemi të gjallë, se kemi diçka për të dhënë, për të përjetuar, për të kuptuar. Dhe ndoshta, vetëm ndoshta, janë mënyra se si universi na tregon se jeta është më shumë se thjesht ekzistencë; është një melodi komplekse, një poezi e pafundme, një udhëtim drejt vetvetes.

(16)

Kam njohur...

Kam njohur muzikantë që nuk dinin të lexonin as edhe një notë mbi një pentagram, por që krijonin melodi aq të thella sa të dukeshin si një murmurimë e vetë shpirtit. Duart e tyre, të nxira nga puna dhe jeta e ashpër, përkëdhelnin instrumentet me një butësi që e bënte të harrohej çdo disonancë e botës. Ishte si të dëgjoje zemrën e natyrës të fliste përmes akordeve të tyre.

Kam njohur piktorë, të cilët ndoshta s’kishin as edhe një brushë të mirë, as një paletë të pasur ngjyrash, por gishtat e tyre krijonin universin. Kanavacat e tyre, shpesh herë copa kartoni të zakonshëm, pasqyronin ëndrra dhe kujtime që fjalët nuk mund t’i përshkruanin. Dritëhijet e tyre rrëfenin histori të ndërlikuara, të ngjashme me labirintet e shpirtit njerëzor.

Kam njohur njerëz me vetëm 8 klasë shkollë, që flisnin për botën dhe jetën si filozofë të lashtësisë. Ata nuk kishin lexuar libra shkollorë dhe as libra filozofik, por e mbanin mençurinë si një peshë të trashëguar nga përvoja dhe vështirësitë. Ishin të thellë, të mençur, me mendime që shpesh herë të linin pa fjalë. Ishte e pabesueshme se si njohuritë e tyre nuk ishin mbledhur në klasa, por në rrugët e vështira të jetës.

Kam njohur poetë që nuk kishin lexuar  libra të poetëve të njohur, por vargjet e tyre vinin si një lumë që rridhte natyrshëm, pa pengesa. Fjalët e tyre, shpesh të thjeshta, kishin një peshë të pazakontë. Në çdo varg, në çdo rimë, dukej sikur zemra e tyre hapej dhe tregonte botën e saj të brendshme, të bukur e të trishtuar njëkohësisht.

Kam njohur mjeshtër ndërtimi që, pa asnjë plan arkitekturor në dorë, kanë ngritur shtëpi të bukura, të forta, dhe aq plot jetë sa dukeshin si pjesë e natyrës. Ata e dinin instinktivisht si të vendosnin çdo gur, çdo tullë, si të ndërtonin jo vetëm një shtëpi, por një strehë të ngrohtë për brezat që do vinin.

Kam njohur gra të thjeshta fshati që, pa lexuar kurrë një recetë në jetë, kanë gatuar ushqime që mbajnë shijen e kujtimeve, të ngrohtësisë dhe të një dashurie të heshtur. Në duart e tyre, mielli dhe uji ktheheshin në diçka hyjnore, një shije që mbetet gjatë, si një përqafim që nuk harrohet.

Kam njohur pleq që nuk kishin bërë asnjë udhëtim jashtë fshatit të tyre, por që flisnin për jetën dhe botën sikur t’i kishin parë të gjitha. Historitë e tyre të treguara nën hijen e një peme, me një zë të ngadalshëm e të qetë, ishin më të vlefshme se çdo libër filozofie dhe historie.

Kam njohur fëmijë që, me lodra të improvizuara nga guri dhe druri, krijonin botë të tëra imagjinare, të cilat as artistët më të mëdhenj nuk do të mund t’i konceptonin. Në buzëqeshjen dhe lojën e tyre, dukej sikur jeta rifillonte nga e para, e pastër dhe plot dritë.

Kam njohur njerëz që nuk kishin thënë kurrë fjalë të mëdha, por me heshtjen e tyre të urtë, mësova më shumë sesa nga mijëra ligjërata. Ata ishin ata që vepronin kur të tjerët flisnin, që duronin kur të tjerët dorëzoheshin, dhe që falnin kur të tjerët harronin çfarë do të thoshte falja.

Kam njohur prindër që kanë mbajtur peshën e botës mbi supe, pa u ankuar kurrë. Me duart e tyre të lodhura dhe zemrën e tyre të paepur, ata kanë ngritur fëmijë që shkëlqejnë, duke dhënë gjithçka nga vetja, edhe atë që nuk kishin.

Kam njohur shkrimtarë të heshtur, që kurrë nuk kanë shkruar një libër, por fjalët e tyre të thjeshta ishin si poezi e padukshme, të mbjella në mendjet dhe zemrat e atyre që i dëgjuan.

Kam njohur artistë që nuk kishin as mjetet, as vendin për të treguar artin e tyre, por që gdhendnin në fshehtësi, në mendje, në zemra. Në një kohë të heshtur, ata ishin dëshmi e bukurisë që nuk kërkon vëmendje, por vetëm një shpirt që e kupton.

Kam njohur njerëz të thyer nga jeta, që gjenin forcën të ngrinin të tjerët, edhe kur ata vetë ishin në errësirë. Ata nuk ishin heronj të mëdhenj, por ishin drita e vogël që nuk shuhej, ajo dritë që shpëton dikë në momentin kur çdo gjë duket e humbur.

Kam njohur shpirtëra të brishtë, që fshehnin plagët e tyre pas një buzëqeshjeje. Ata të mësonin se forca nuk është mungesa e dhimbjes, por aftësia për të ecur përpara, edhe kur gjithçka të dhemb.

Kam njohur njerëz të heshtur, të padukshëm, që bënin gjeste të vogla mirësie, pa kërkuar asnjë falënderim. Ata ishin ata që linin një copë bukë në derën e fqinjit, që ndihmonin pa pyetur dhe që e bënin botën më të mirë, një hap të vogël në çdo ditë.

Kam njohur njerëz që lexonin qiellin dhe yjet si të ishte një libër i hapur. Pa pasur ndonjë teleskop apo dije shkencore, ata e kuptonin ritmin e natyrës dhe parashikonin motin, kohën për të mbjellë, dhe edhe vetë humorin e ditëve që do të vinin. Ishte si të flisnin me vetë universin.

Kam njohur zejtarë të vjetër, që krijonin me duart e tyre objekte aq të bukura sa të dukeshin si magji. Çdo gdhendje në dru, çdo qendisje mbi pëlhurë mbante brenda një histori, një ndjenjë, një kujtim që nuk do të harrohej kurrë.

Kam njohur udhëtarë që nuk kishin udhëtuar kurrë përtej maleve që rrethonin jetën e tyre, por që dinin më shumë për botën sesa ata që kishin parë gjithçka. Ata e lexonin njerëzimin në fytyrat e atyre që takonin, në gjestet e vogla dhe në heshtjen midis fjalëve.

Kam njohur njerëz që kanë humbur gjithçka dhe sërish gjetën fuqinë të ngrenë gjithçka nga fillimi. Ata kishin një guxim të heshtur që nuk kërkonte duartrokitje, vetëm durim dhe shpresë të palëkundur.

Kam njohur mësues që nuk kishin kurrë një klasë të vërtetë, por që u mësuan njerëzve më shumë nga jeta se çdo libër. Ata të mësonin me shembullin e tyre, me dashuri, dhe me një urtësi të thjeshtë që të prekte zemrën.

Kam njohur të rinj që, edhe pse jeta nuk u kishte dhënë shumë, ishin të pasur me ëndrra të mëdha. Ata shihnin përtej kufijve që të tjerët vendosnin për ta, duke ndërtuar brenda vetes një botë ku gjithçka ishte e mundur.

Kam njohur njerëz që flisnin me bimët dhe kafshët sikur ishin pjesë e familjes së tyre. Ata e kuptonin gjuhën e heshtur të natyrës dhe kujdeseshin për të me një përkushtim të pastër, pa pritur asgjë në këmbim.

Kam njohur gra të forta që mbartnin barrën e familjeve të tyre mbi supe, por që kurrë nuk lëshonin një ofshamë. Ato qanin vetëm kur ishin vetëm, ndërsa para të tjerëve ishin mur i pakalueshëm, mbrojtëse dhe shtylla e gjithçkaje.

Kam njohur burra që nuk kishin shumë fjalë, por në veprimet e tyre ndjeje një dashuri dhe përkujdesje që nuk kishte nevojë për t’u shpjeguar. Ata nuk flisnin për ndjenjat, por i tregonin me çdo gjest të vogël – një dru i prerë, një derë e rregulluar, një shikim i butë, një kafe e bërë me dashuri ndaj gruas.

Kam njohur fëmijë që kishin humbur gjithçka, por që sërish buzëqeshnin. Në pafajësinë e tyre të lënduar, kishte një dritë që të mësonte se shpresa është më e fortë se çdo dhimbje.

Kam njohur njerëz që ishin të ndrojtur dhe të heshtur, por që kishin një botë të tërë brenda vetes. Ata flisnin vetëm kur dikush e kuptonte vërtet heshtjen e tyre, dhe kur e bënin, fjalët e tyre ishin si margaritarë të fshehur në thellësinë e oqeanit.

Kam njohur dashuri që nuk u fol kurrë, por u ndje në çdo gjë të vogël: në një kafe të përgatitur me kujdes, në një batanije të vendosur në heshtje mbi shpatulla, në një pritje të duruar në dritaren e mbrëmjes.

Kam njohur njerëz që jeta i kishte thyer, por që ishin kthyer më të fortë. Ata kishin plagë që nuk mund të shiheshin, por çdo plagë ishte një medalje për guximin e tyre për të vazhduar përpara.

Kam njohur miq që ishin si vëllezër e motra, që ishin aty në çdo stuhi të jetës, pa pritur asgjë në këmbim. Miq që i njihje nga zëri, nga hapi, nga heshtja. Ata të kuptonin pa folur dhe të mbështesnin pa pyetur. Ishin ata që ndriçonin edhe ditët më të errëta.

Kam njohur armiq që më mësuan më shumë për veten sesa miqtë ndonjëherë. Ata më shtynë të gjej forcën për të ngritur kokën, për të qëndruar i fortë dhe për të kuptuar se ndonjëherë dhimbja që sjell një armik është mësimi më i vlefshëm.

Kam njohur beqarë që ishin më të lumtur se çdo çift. Ata gjenin paqen dhe plotësinë brenda vetes, duke e ndërtuar jetën e tyre mbi liri dhe ëndrra të realizuara pa kufizime. Ishte një lloj dashurie për veten dhe për botën që ndriçonte gjithçka përreth.

Kam njohur të martuar që, pavarësisht viteve dhe sfidave, ruanin ende dritën e dashurisë së parë. Shikimet e tyre flisnin më shumë se fjalët, dhe premtimet që kishin bërë dikur ishin rrënjë të thella që nuk tundeshin nga stuhitë.

Kam njohur prindër që dhanë gjithçka për fëmijët e tyre. Në heshtje, në sakrificë, ata hoqën dorë nga ëndrrat e veta për të ndërtuar ëndrrat e vogla të atyre që donin më shumë. Në shikimin e tyre ndjeje një lodhje të ëmbël, një krenari të heshtur që nuk kërkonte duartrokitje.

Kam njohur jetimë që kishin më shumë dashuri për jetën sesa ata që kishin gjithçka. Në shpirtin e tyre ndizej një flakë shprese, një forcë e fshehur për të ecur përpara, për të krijuar një botë të bukur, pavarësisht boshllëkut që i shoqëronte.

Kam njohur njerëz që kishin humbur gjithçka – një partner, një prind, një fëmijë – por që gjetën mënyrën të qëndronin të fortë. Në dhimbjen e tyre kishte një bukuri të thyer, një urtësi që të mësonte se jeta mund të vazhdojë, edhe kur shpirti ka pësuar të çara.

Kam njohur gra që ishin nëna për të gjithë, edhe pse ndoshta nuk kishin fëmijët e tyre. Ato përhapnin dashuri dhe ngrohtësi në çdo prekje, çdo fjalë, duke mbushur boshllëqet e jetëve të atyre që ishin pranë tyre.

Kam njohur burra që ndoshta nuk thoshin shumë, por që vepronin pa u ndalur. Ata ndihmonin, ndërtonin, mbronin, pa e kërkuar kurrë meritën. Në heshtjen e tyre fshihej një fuqi që mbante botën e të tjerëve të palëkundur.

Kam njohur të rinj që dashuronin me një zjarr që mund të ndriçonte një qytet të tërë. Dashuritë e tyre ishin të pastra, të çmendura, të bukura në mënyrën e tyre të papërsosur. Ishte dashuri që lindej papritur dhe që jetonte si një ylber, e shkurtër por e pavdekshme.

Kam njohur pleq që ishin si libra të vjetër të mbushur me histori të fshehta. Në çdo rrudhë të fytyrës së tyre ishte një kapitull, një kujtim, një mësim. Ata nuk kishin nevojë për fjalë të mëdha; mjaftonte t’i dëgjoje të flisnin për një ditë të thjeshtë të rinisë dhe ndjeje gjithë peshën dhe bukurinë e jetës.

Kam njohur njerëz që ishin të braktisur, por që kurrë nuk braktisën shpresën. Ata jetonin në hijet e botës, duke gjetur dritën brenda vetes. Ishin ata që të kujtonin se ndonjëherë, edhe kur askush nuk të sheh, ti ende mund të shkëlqesh.

Kam njohur ata që kishin gjithçka, por ndiheshin bosh, dhe ata që nuk kishin asgjë, por ishin të pasur me gjithçka që rëndon vërtet. Në këta të fundit, kuptova se lumturia nuk është tek ajo që mban në duar, por tek ajo që mbart në shpirt.

Kam njohur… dhe vazhdoj të njoh, njerëz që janë thesare të fshehura nëpër qoshet e zakonshme të botës. Dhe në çdo takim të tillë, kuptoj se jeta nuk është veçse një koleksion zemrash, dhimbjesh dhe bukurish që mbajnë universin në ekuilibër.

Kam njohur… dhe vazhdoj të njoh, njerëz që më kujtojnë se madhështia nuk qëndron gjithmonë te ato që shihen, por te ato që ndihen thellë, te ato që lindin nga shpirti dhe nga forca e vetë jetës.

Kam njohur... dhe jam befasuar nga mrekullia e shpirtit njerëzor, që shpesh gjen mënyra të papritura për të shkëlqyer. Sepse diku, në thellësinë e secilit prej nesh, qëndron një dritë që pret të zbulohet, një dhunti që pret të gjejë rrugën për t’u shfaqur.

Kam parë njerëz që zbulojnë dhuntitë e tyre të fshehura në momente krejt të zakonshme. Si ai muzikanti që për herë të parë i bie një kitare të vjetër dhe papritur ndien një fuqi të papërshkrueshme në duar. Si ai piktori që në një ditë të mërzitshme fillon të vizatojë një copë letër dhe zbulon që ka aftësinë të kapë bukurinë e botës. Si poeti që, në një natë të errët plot dhembje, shkruan vargjet e para dhe gjen strehë në artin e tij.

E vërteta është se jeta shpesh e fsheh talentin nën barrën e përditshmërisë, por ai gjithmonë e gjen një rrugë për të dalë në dritë. Sepse dhuntia është si një burim i fshehur uji: mund të mos e shohësh, por do të gjejë një shteg për të rrjedhur dhe për të ushqyer botën me bukurinë e saj.

(17)

Ajri rëndonte, i ngarkuar me erën e pluhurit dhe kujtimeve. Çdo frymëmarrje ndjehej si një pëshpëritje e asaj që dikur ishte, një simfoni e të qeshurave dhe tingujve të gotave prej kristali, tashmë vetëm një jehonë e zbehtë në këtë shtëpi të braktisur. Rrezet e diellit, që depërtonin përmes xhamave të mbuluar me pluhur, vizatonin mbi dysheme një mozaik melankolik prej ari dhe hijesh. Brenda, një karrige e vetme qëndronte, e lëmuar nga vitet e meditimit. Një letër e përgjysmuar qëndronte e hapur mbi tavolinë, skajet e saj të grisura, dëshmi e një dashurie që ishte tharë. Era e manushaqes, dikur një kujtim i vazhdueshëm i pranisë së saj, tashmë ishte një fantazmë kujtimesh. Ai mund ta dëgjonte zërin e saj, të ëmbël dhe ngushëllues, një melodi që kishte humbur në marshimin e pamëshirshëm të kohës.

Bota jashtë vazhdonte vallëzimin e saj të pamëshirshëm. Era mbartte tregime të stinëve që ndryshonin, të jetëve të jetuara dhe të humbura. Por këtu, në zemër të kësaj heshtjeje, përballej me të vërtetën e papërpunuar të ekzistencës së saj. Zbrazëtia që shtrihej para, një pasqyrim i boshllëkut që dikur ishte mbushur me ëndrra të përbashkëta dhe premtime të pëshpëritura. A ishte ky kuptimi i të qenit vetëm, i të qenit përgjithmonë e ngatërruar në fijet e një të kaluare që nuk mund të rikthehej kurrë?

Por ndërsa dielli perëndonte pas horizontit, duke hedhur hije të gjata që përshkonin dyshemenë, një ndjenjë e çuditshme paqeje zbriti mbi të. Nuk ishte paqja e harresës apo e mungesës. Ishte paqja e pranimit, pranimi që e kaluara kishte vendin e saj të drejtë në mozaikun e qenies, dhe se e ardhmja, sado e pasigurt, mbante një bukuri të vetën të veçantë. Më pas mbylli sytë, duke lejuar kujtimet ta përshkonin. Dhimbja ende qëndronte aty, një dhembje e ëmbël që i kujtonte dashurinë që kishte humbur, jetën që kishte ëndërruar dikur. Por, në këtë moment, gjeti ngushëllim në dijeninë se e kaluara nuk ishte një mallkim, por një themel, një dëshmi e një jete të jetuar plotësisht, një dashuri që kishte prekur shpirtra të panumërt. Dhe ndërsa nata thellohej, kuptoi se heshtja nuk ishte një boshllëk. Ishte një hapësirë e thellë reflektimi, një strehë ku mund të dëgjonte urtësinë e zemrës, një hapësirë ku mund të mësonte të jetonte, të dashuronte dhe të falte, edhe në mungesë të një fati të përbashkët.

(18)

Mbi një kodër të mbuluar me bar të lagësht nga shiu i natës, një shtëpi e vjetër prej guri qëndronte stoike, si një kujtim i gjallë i kohëve të shkuara. Dritaret e saj të vogla, të rrethuara nga korniza të drurit të zverdhur, përhapnin dritë të zbehtë kandilash, si fryma e fundit e një epoke të harruar. Brenda, ajri mbante aromën e librave të vjetër, drurit të djegur dhe një hije të largët trëndafilash të tharë që dikur stolisnin tavolinën në qendër të dhomës. Në mur, një orë me zile të vjetër trokiste ngadalë, secila goditje një përshpëritje për një kohë kur koha vetë dukej më e ngadaltë. Pranë saj, një foto bardhë e zi, e mbështetur në një kornizë të plasaritur, tregonte një çift të ri që qeshnin me njëri-tjetrin, përballë një deti që tani dukej si një kujtim më shumë se një vend real. Çiftin nuk e njihte më askush, por energjia e dashurisë së tyre dukej ende e freskët, sikur mund të dëgjoje qeshjen e tyre nëse heshtje mjaftueshëm gjatë. Në oborrin e vogël, një pendë e vjetër uji që dikur shërbente për të freskuar fytyrat e fëmijëve të lodhur nga lojërat, tani qëndronte e heshtur, e mbuluar me myshk. Aty pranë, një rreth i vogël gurësh rrethonte një vatër zjarri të harruar, ku dikur familjet mblidheshin për të treguar histori dhe për të kënduar nën yje. Një pjesë kitareje të prishur ishte harruar pranë gurëve, si një premtim i pavendosur për një këngë të papërfunduar. Shtegu që të çonte në këtë vend të largët ishte i ngushtë, i mbuluar me gjethe të thata që kërcitnin nën këmbë, duke krijuar muzikë të vetvetishme që të fuste në mendime. Aroma e tokës së lagur, e përzier me atë të një dëbore të afërt, të rikthente në fëmijëri, në ditët kur gjithçka dukej më e thjeshtë dhe ëndrrat nuk ishin ende të mbuluara nga pluhuri i kohës. Dhe më larg, në një fushë të largët që shtrihej deri në horizont, shihej një pemë e vetmuar ulliri. Gjethet e saj të argjendta lëviznin lehtas në një erë të ftohtë dimri, duke rikujtuar premtimet e heshtura që njerëzit dikur i bënin njëri-tjetrit nën degët e saj. Thuhej se pema ruante sekretet e të dashuruarve që kishin gdhendur inicialet e tyre në trungun e saj, dhe se, në netët me hënë të plotë, mund të dëgjoje pëshpëritjet e tyre të rikthyera nga koha. E gjithë kjo skenë, në melankolinë e saj të përkryer, dukej si një poezi pa fjalë, një thirrje për shpirtin që të rikthehej te thelbi i tij, aty ku ndjenjat ishin të paprekura nga rregullat e botës moderne. Vendi nuk ishte vetëm një shtëpi apo një kodër; ishte një portal për kohën kur njeriu nuk e ndante dashurinë nga përjetësia, kur çdo send mbante kujtime dhe çdo kujtim ishte një pasqyrë e shpirtit.

(19)

Nata kishte rënë si një mbulesë e butë mbi qytet, dhe gjithçka rreth e rrotull dukej sikur ishte ngjyrosur me atë blunë e thellë që i ngjante heshtjes së shpirtit. Hëna qëndronte pezull në qiell, e plotë dhe e ftohtë, si një kujtim që s'mund të largohet kurrë. Rrezet e saj të argjendta përkëdhelnin majat e pemëve, duke i bërë të dukeshin si silueta të shpirtrave që vallëzonin në errësirë, të zbehta, por të gjalla. Era frynte lehtë, duke bartur me vete aromën e barit të lagësht dhe një fllad të hidhur që vinte nga larg, ndoshta nga një det që nuk dukej, por që ndihej në çdo frymëmarrje. Një shtëpi e vjetër, e harruar në mes të një fushe të hapur, qëndronte aty, duke e sfiduar vetminë e saj. Dritaret e saj ishin të errëta, por dukej sikur shtëpia ende frymonte. Kishte diçka të gjallë brenda saj, ndoshta kujtimet e një kohe kur ajo mbante brenda zëra, qeshje dhe dashuri. Në prag të një porte të ndryshkur, një lule e vetmuar lulëzonte në heshtje, sikur të refuzonte t’i dorëzohej errësirës. Ishte një trëndafil i bardhë, një shenjë e diçkaje të pastër, diçkaje që nuk mund të shkatërrohej nga kalimi i viteve. Por petalet e saj dridheshin lehtë nën flladin e natës, si një zemër që ende rreh për një dashuri që s'është më. Larg, buzë një lumi të qetë, valët e vogla përplaseshin në breg me një ritëm të ngadaltë dhe të dhimbshëm, si pëshpëritjet e një historie të harruar. Aty pranë, një stol i drunjtë qëndronte bosh, por prania e tij ishte një kujtesë për të gjitha bisedat e munguara, për të gjitha duart që dikur kishin ndier ngrohtësinë e njëra-tjetrës, ndërsa nata i mbështillte me qetësinë e saj. Qielli ishte një tapet yjesh, një pafundësi që dukej si një pasqyrë e dëshirave të pathëna dhe ëndrrave të paplotësuara. Çdo yll shkëlqente, por me një ndriçim të trishtuar, sikur të dinte se ishte shumë larg për t'u arritur. Dhe megjithatë, ata ishin aty, një premtim i heshtur se bukuria mund të ekzistojë edhe kur ajo s'duhet të jetë më. Në këtë natë, çdo tingull, çdo aromë, çdo frymë ishte një përzierje mes të bukurës dhe të trishtës. Ishte një vallëzim i dashurisë dhe humbjes, një simfoni që vetëm nata mund ta kompozonte. Ishte një kujtesë se gjithçka që kemi dashur ndonjëherë është ende aty, e fshehur nën dritën e hënës, në valët e një lumi të largët, në heshtjen që mbush ajrin. Nata nuk ishte thjesht një kohë; ishte një ndjenjë, një përqafim i butë për shpirtin që kërkonte strehë, një pasqyrë për ata që guxojnë të ndihen të gjallë edhe kur gjithçka duket e fjetur. Dhe, mbi të gjitha, ishte një kujtim – një kujtim i dashurisë që ndriçon edhe në errësirën më të thellë.

(20)

Trëndafili i burgosur 

Në qetësinë e një dhome të ndriçuar me dritën e  butë të një qiriu, një kavanoz i kristaltë qëndronte mbi tavolinën prej druri të vjetër. Brenda tij, një trëndafil i kaltër, si një copëz qielli burgosur në një hapësirë të vogël, ndriçonte me një shkëlqim magjik. Ishte si një kujtim që refuzonte të shuhej, një simbol i një dashurie të humbur, por ende të gjallë. Petalet e trëndafilit, të përsosura dhe të freskëta, dukeshin sikur ishin krijuar nga vetë misteri i natës. Çdo rrudhë e tyre fliste për diçka të pathënë, për premtime të heshtura dhe ëndrra që kurrë nuk morën formë. Rrezet e dritës depërtonin përmes xhamit, duke krijuar hije të lehta mbi muret e dhomës, sikur trëndafili të kishte një jetë të vetën, një zemër që ende rrihte me ritmin e një melankolie të pafundme. Era jashtë frynte lehtë, duke shtuar një sfond muzikor të largët, ndërsa kavanozi qëndronte i paprekur, si një peng i kohës që nuk kthehet. Në të, trëndafili i kaltër nuk ishte thjesht një lule; ishte një kujtim, një simbol i të pamundurës. Ishte një dashuri që kishte mbijetuar pavarësisht stuhive, një ndjenjë që nuk mund të thyhej nga harresa. Ai trëndafil i ruajtur brenda xhamit përfaqësonte ato që njeriu përpiqet të ruajë përgjithmonë – ndoshta një çast të përkryer, ndoshta një ndjenjë të papërsëritshme, ndoshta një shpresë që duket e paarritshme. E megjithatë, ashtu i mbyllur dhe i vetëm, ai ndriçonte me një forcë të heshtur, si një flakë që refuzon të shuhet. Diku brenda shpirtit, dikush qëndronte i heshtur, duke vështruar atë trëndafil, duke ndjerë peshën e gjithë botës në zemrën e tij. Ai kavanoz ishte si një univers i vogël, ku koha ndalonte, ku dhimbja dhe bukuria bashkëjetonin në një harmoni të brishtë. Dhe ndërsa nata përparonte, trëndafili i kaltër mbetej aty, duke thirrur kujtimet, duke ruajtur misteret e zemrës, dhe duke ndriçuar dhimbjen e ëmbël të asaj që nuk mund të kthehet më.

(21)

Në qetësinë e një nate që ndiente barrën e sekreteve të pashprehura, ai qëndronte ulur mbi një stol të vjetër, i vetëm nën ndriçimin e zbehtë të hënës. Mbi kokë, qielli i natës ishte një fushë e pafund yjesh, por asgjë nga ajo bukuri nuk mund ta thyente heshtjen që mbështillte shpirtin e tij. Fytyra e tij ishte e lodhur, një përzierje e mendimeve të rënda dhe një dhimbjeje që dukej se kishte bërë folenë në zemrën e tij prej kohësh. Dora që mbështetej në mjekër ishte një gjest i rëndë, i ngjashëm me një njeri që përpiqet të mbajë botën mbi supet e tij. Ai stol i thjeshtë, i braktisur nga të tjerët, ishte bërë dëshmitari i shumë netëve të tilla, ku frymëmarrjet e thella dhe psherëtimat thurnin një simfoni të melankolisë. Rrugica përballë tij ishte e lagur nga një shi që sapo kishte pushuar, dhe dritat e rrugës pasqyroheshin mbi gurët e kalldrëmit, si copa kujtimesh që reflektonin një të kaluar të largët. Gjithçka dukej sikur ndalej përreth tij; asnjë tingull tjetër përveç frymës së erës që përkëdhelte degët e pemëve të heshtura. Hëna, si një mik i largët dhe i ftohtë, ndriçonte fytyrën e tij me një dritë të bardhë, duke e bërë atë të dukej si një statujë që kujtonte diçka të humbur. Ndoshta ajo që mungonte ishte një zë, një prekje, ose një shikim që dikur kishte qenë një pjesë e tij. Çdo mendim që i kalonte në mendje dukej se kishte një peshë të vetën, një histori që ai nuk mund ta shprehte me fjalë. Larg, një shtëpi e vetme kishte ende një dritë të ndezur. Ishte një kujtesë e jetës që vazhdonte, edhe pse për të koha dukej se kishte ndalur. Çdo frymëmarrje e tij ishte një betejë mes pranimit dhe rebelimit, mes dashurisë dhe humbjes. Ai nuk kërkonte më përgjigje; thjesht kërkonte paqe, qoftë edhe për një çast të vetëm. Kjo natë, me të gjithë qetësinë dhe madhështinë e saj, ishte një kornizë për shpirtin e tij të lodhur. Ai ishte vetëm, por jo i harruar. Hëna dhe stolat e heshtur kishin dëgjuar shumë histori si të tijën, dhe në heshtje i jepnin një premtim të pashprehur: se edhe melankolia mund të jetë një formë e bukurisë, dhe se në çdo vetmi, ekziston një dritë që pret të zbulohet.

(22)

Nata kishte mbështjellë pyllin me një vell të argjendtë, të ndriçuar nga një hënë e plotë që dukej sikur po i fliste botës në heshtje. Një burrë, i veshur me elegancë dhe me një kapele që hidhte hije mbi sytë e tij të menduar, qëndronte ulur mbi një trung të vjetër. Kitara e tij ishte një shok i heshtur, një dëshmitar i shumë netëve të kaluara nën qiellin e hapur.

Fryma e lehtë e natës përkëdhelte degët e zhveshura të pemëve, ndërsa gishtërinjtë e tij preknin telat e kitarës me delikatesë, duke krijuar tinguj që dukeshin sikur vinin nga një kohë e humbur. Ishte një melodi e qetë, melankolike, që përzier me zhurmën e lehtë të gjetheve, tregonte një histori pa fjalë. Ishte historia e dikujt që kërkonte një shpëtim, një kujtim, një premtim që nuk u mbajt kurrë.

Ai ngriti kokën, duke shikuar drejt hënës. Në atë çast, dukej sikur hëna e kuptonte. Ajo nuk e gjykonte; thjesht dëgjonte. Pylli, ndonëse i ftohtë dhe i heshtur, ishte bërë një strehë për shpirtin e tij. Çdo akord i kitarës së tij dukej si një hap drejt një kujtimi, një kujtimi që nuk e lëshonte. Ishte zëri i një dashurie të largët, një shikim i fundit, një ndarje që ende e rëndonte.

Çdo tingull ishte një dialog i heshtur mes tij dhe natës, një lloj lutjeje për paqe. Drita e hënës binte mbi të, duke e bërë siluetën e tij të duket si një pikturë e ndaluar në kohë. Kitaristi i natës nuk kërkonte duartrokitje, nuk kërkonte publik. Ai kërkonte vetëm çlirim, dhe në ato momente të qeta, muzika e tij dukej sikur i përkiste diçkaje më të madhe, diçkaje që nuk mund të shpjegohej me fjalë.

Nata vazhdoi, dhe melodia e tij u përhap ngadalë, duke u humbur mes pemëve. Por jehona e saj, ashtu si ndjenja që ai mbante brenda vetes, mbeti e gjallë, duke u përzier me frymën e natës dhe me kujtimet që nuk i fshihen kurrë kohës.

(23)

Flakët e zjarrit vallëzonin mbi rërën e butë, duke ndriçuar errësirën me një dritë të ngrohtë, si një kujtim i gjallë i forcës së jetës. Gjithçka rreth tyre ishte qetësi – vetëm tingulli i dallgëve që përplaseshin lehtë mbi breg dhe kërcitja ritmike e druve që digjeshin në zemër të zjarrit. Hëna e plotë, e madhe dhe madhështore, qëndronte lart në qiell si një mbrojtëse e heshtur e natës. Reflektimi i saj në ujë krijonte një shtresë dritë-argjendi që shtrihej nga horizonti deri në breg, duke e bërë oqeanin të dukej si një pëlhurë magjike e ndritur. Një siluetë, ndoshta e dikujt që kishte ardhur për të gjetur paqe, mund të shihej në sfond. Nata i përkiste vetëm atij momenti, vetëm atyre mendimeve që shoqëronin flakët dhe tingujt e natyrës. Zjarri nuk ishte thjesht një burim drite; ishte një përshëndetje për kujtimet që ishin larg dhe një ftesë për ëndrrat që ende prisnin të lindnin.

Era përhapte shkëndijat lart drejt qiellit, sikur të përpiqeshin të arrinin yjet. Ishte një skenë ku koha nuk kishte rëndësi, ku heshtja kishte zë dhe ku gjithçka e thjeshtë bëhej e përjetshme. Kjo ishte nata që rrëfente histori, dhe ata që do ta dëgjonin, do të mbanin përgjithmonë një pjesë të saj brenda tyre.

(24)

Lulja e shkëmbit 

Brenda zemrës së shkëmbit të thatë, ku plasaritjet e kohës kanë lënë gjurmë të thella, lind një lule. Ajo nuk është thjesht një trëndafil, por një shpirt që kundërshton gjithçka që është e destinuar të thyhet, të zhduket. Rrezet e arta të diellit, që depërtojnë përmes vrimës së krijuar nga shkatërrimi, përkëdhelin petalet e saj, si një kujtim i fundit i një dashurie të largët, një përqafim i diçkaje të humbur, por ende të ndier. Shkëmbi, i ftohtë dhe i ashpër, mban mbi vete barrën e epokave, histori të pathëna, zëra të heshtur. Ai duket sikur është dorëzuar prej kohësh, por në thellësinë e plasaritjeve të tij, jeta ka gjetur një mënyrë për t'u rikthyer, një mënyrë për të këmbëngulur. Në këtë lojë të çuditshme të ekzistencës, lulja bëhet dëshmi e një revolucioni të qetë, e një shprese që refuzon të shuhet, edhe kur gjithçka përreth ka rënë. Ajo lule të kujton dashuri që nuk u dorëzuan, edhe kur botët u ndanë. Ajo është si një letër e shkruar me dorë, e hedhur në erë, që gjen rrugën për te dikush që ndoshta kurrë nuk e lexoi. Është kujtesa e një fëmijërie të harruar, kur dikur, në një fushë të gjelbër, duart e vogla preknin një trëndafil për herë të parë, duke besuar se e bukura do të jetonte përgjithmonë. Por kjo nuk është vetëm një histori dashurie. Kjo është filozofia e jetës vetë: një luftë e përjetshme mes rënies dhe ngritjes, mes zymtësisë dhe ndriçimit. Ajo lule, e vetme në këtë peizazh të thyer, na kujton se edhe në mes të kaosit dhe shkatërrimit, bukuria nuk ndalet së ekzistuari. Ajo na mëson se vuajtja dhe melankolia nuk janë fundi, por një ftesë për të gjetur kuptimin në mes të dhimbjes. Diku, në një qytet të largët, një grua mund të shohë këtë pamje nga dritarja e saj dhe të mendojë për një dashuri të humbur. Diku tjetër, një burrë ndoshta shfleton një ditar të vjetër, gjethet e të cilit janë të verdha dhe aromën e letrës së kalbur i zgjon kujtimet. Dhe ky trëndafil, i vetmuar mes shkëmbinjve, bëhet lidhja mes tyre, një urë mes të kaluarës dhe së tashmes, një simbol i diçkaje që as koha nuk mund ta shkatërrojë. Ky nuk është vetëm një trëndafil. Është një premtim i përjetësisë, një kujtesë se edhe atëherë kur gjithçka duket e humbur, diku brenda nesh, një lule ende lulëzon.

(25)

Pikniku ishte një premtim, një kujtim i ëmbël i një kohe kur gjithçka dukej më e lehtë. Në sfond, lumi shkëlqente nën rrezet e diellit, duke reflektuar blunë e qiellit dhe hijet e buta të pemëve përreth. Era e lehtë i përkëdhelte lulet e verdha në vazo, duke sjellë me vete një aromë të freskët, ndërsa malet e largëta qëndronin si roje të heshtura të atij çasti. Mbulesa me kuadrate portokalli dhe të bardha ishte shtruar mbi barin e njomë, e mbushur me ushqime të thjeshta por të përzgjedhura me kujdes – bukë e freskët, mjaltë i artë, fruta të ëmbla dhe pije që ruante brenda saj ngrohtësinë e diellit. Por nuk ishte ushqimi ai që krijonte magjinë, ishte ndjesia – sikur koha të kishte ndalur vetëm për ta, për atë moment. Kjo ishte një ditë e shënuar në zemër, jo për madhështinë e saj, por për ndjesinë e thellë të thjeshtësisë. Kujtimet e të qeshurave që dikur mbushnin ajrin tani tingëllonin si një jehonë e largët. Një kohë kur duart e ngrohta shtrëngonin njëra-tjetrën, kur zemrat flisnin pa fjalë dhe kur çdo shikim mbante premtimin e një të ardhmeje të ndritur. Tani, ai shikim mungonte. Një boshllëk i heshtur kishte zënë vendin e tij, dhe çdo gjë dukej e zhveshur nga gjallëria e dikurshme. Por edhe në atë boshllëk, mbetej një grimë shprese. Sepse dashuria nuk ikën kurrë plotësisht; ajo mbijeton në detajet e vogla – në erën e luleve, në shijen e pijes, në butësinë e rërës që ndien nën këmbë. Nën hijen e pemës, dikush mund të dëgjonte ende pëshpërimat e kujtimeve – një melodi e heshtur që luhej vetëm për ata që ende e ruajnë atë copëz zemre nga e kaluara. Një melodi që thoshte: "Nuk je vetëm, sepse gjithçka që ke dashur jeton ende brenda teje."

(26)

I burgosuri 

Në një cep të errët të botës, ku shpresa dhe koha duket se kanë ndalur frymëmarrjen, qëndron një shpirt i mbyllur pas hekurave. Krahët e tij janë varur mbi grilat e ftohta, si degët e një peme që s’ka më fuqi të mbajë frytin e vet. Kokëulur, shikon qiellin përmes hapësirave të ngushta, një hapësirë që duket sikur sfidon vetë kufirin mes lirisë dhe burgut. Dritat e fundit të diellit që shfaqen mes reve janë një premtim i largët, një përqafim i padukshëm i diçkaje që ai nuk mund ta prekë. Retë, të zbehta dhe të lëvizshme, ndihen si ëndrrat e tij të fëmijërisë—të lira, të papërmbajtura, që tani janë ndalur mes murit të gurëve dhe hekurt. Sa larg duken ato kohë kur era e freskët përkëdhelte flokët e tij dhe liria ishte një dhuratë e pavetëdijshme! Në heshtjen e thellë të asaj dhome, dëgjohet vetëm zhurma e tij e brendshme—një zemër që rreh ngadalë, një kujtim që këmbëngul të mos shuhet. Ai kujton një fytyrë, një prekje, një fjalë të thënë dikur në një mbrëmje të gjatë vere. Ato kujtime tani janë i vetmi qiell që mund ta shohë, i vetmi vend ku mund të udhëtojë lirshëm. Po a është kujtimi një liri, apo një prangë e artë? Këto grila të ftohta, që e mbajnë të lidhur, nuk janë vetëm hekur, por simbol i gjithë asaj që koha i ka marrë. Janë një mur mes tij dhe një bregdeti ku dikur notonte lirshëm, mes tij dhe një fushe ku vraponte i zbathur. E megjithatë, përmes tyre, ai sheh një dritë. Është një dritë që nuk e ka braktisur kurrë, edhe kur ai vetë ndonjëherë e ka braktisur veten. Qielli atje jashtë duket i pafund, por brenda tij është edhe më i madh, i mbushur me pyetje që nuk kanë përgjigje. Ajo fytyrë që mban në kujtesë, ajo dashuri që e mban gjallë, është i vetmi motiv që ai ende shtrin krahët, që ende ngre sytë drejt reve. Ai e di që dikur, diku, liria nuk do të jetë më një fjalë bosh. Dhe në atë ditë, do të jetë pikërisht dashuria që do ta udhëheqë drejt saj. Por për tani, ai vetëm qëndron aty, mes grilave dhe dritës. Një shpirt i ndarë mes kujtimeve dhe ëndrrave, mes dhimbjes dhe shpresës, i gatshëm të luftojë për një agim që ende nuk ka mbërritur.

(27)

Stoli i dashurisë 

Ai qëndron ulur në një stol i vetmuar, nën hijen e një peme të zhveshur nga koha dhe stinët. Hëna e plotë, e madhe dhe e ndritshme, duket sikur ka zbritur më afër tokës për ta përshëndetur. Drita e saj përkëdhel trupin e tij, ndërsa hijet e degëve i ngjasojnë rrjetës së një ndjenje të pafundme që mban peng zemrën e tij. Është një moment i ngrirë mes qiellit dhe tokës, mes yjeve dhe shpirtit të tij, një moment ku heshtja bëhet zë dhe errësira, një rrëfim. Ai sheh hënën, por sytë e tij nuk ndalen aty. Ato shohin përtej saj, në një botë që tani ekziston vetëm në kujtime. Një park dikur i mbushur me të qeshura, një pemë e ngjashme ku dy duar ndonjëherë preknin njëra-tjetrën nën premtimet e një dashurie që do të zgjaste përgjithmonë. Por tani, ai stol është bosh nga njëra anë. Hijet e natës nuk mund ta fshehin boshllëkun që e rrethon, boshllëkun që fle thellë brenda tij. E megjithatë, kjo natë nuk është e heshtur. Fryma e lehtë e erës sjell zërat e së shkuarës, një pëshpëritje të ëmbël, një të qeshur të largët, një fjalë të fundit që kurrë nuk u tha. Degët e pemës lëkunden lehtë, si për të kujtuar kohët kur ato ishin dëshmitare të momenteve më të bukura të jetës së tij. Ndoshta kjo pemë mban ende aromën e atyre viteve, të asaj vere kur gjithçka dukej se kishte kuptim. Ai ngre sytë drejt qiellit, dhe yjet i duken si dritat e vogla të një shprese që nuk ka vdekur kurrë plotësisht. Ato janë të largëta, por gjithsesi aty—një kujtim se edhe në errësirën më të thellë, ka gjithmonë diçka që shkëlqen. Por hëna, ajo është ndryshe. Ajo e kupton. Ndriçimi i saj është melankolik, i butë, si një prekje që nuk gjendet më, por që ende ndihet në thellësi të shpirtit. Stoli i drunjtë, i vjetër dhe i thjeshtë, duket si një simbol i gjithë peshës që ai mbart. Është një vend ku shpirti i tij pushon, por kurrë nuk gjen qetësi. Më shumë se çdo gjë tjetër, ai pret. Pret që nata të flasë, që pemët të pëshpërisin, që hëna t’i zbulojë një sekret, një përgjigje, një arsye për të vazhduar përtej këtij momenti. Në atë çast, ai mendon: ndoshta dashuria nuk shuhet kurrë. Ndoshta ajo thjesht ndryshon formë, bëhet një kujtim, një hije, një hënë. Dhe ndoshta, edhe kur stolat mbeten bosh dhe pema nuk ka më gjethe, ndjenjat që dikur u ushqyen aty, mbijetojnë—në ajrin që ai merr frymë, në dritën që pasqyrohet në sytë e tij, në heshtjen që mban gjithë historinë e tij. Nata vazhdon. Yjet digjen në qiell dhe hëna qëndron aty, e palëkundur. Ai nuk lëviz, por brenda tij gjithçka është në lëvizje—dashuria, melankolia, shpresa, koha. Dhe kështu, ai mbetet një shpirt që kërkon një përgjigje mes heshtjes së hënës dhe këngës së heshtur të natës.

(28)

Kam mësuar...


Unë linda nga brendësia e një errësire të pafund, në një vend ku asgjëja kishte formë dhe kuptim. Pastaj pashë dritën, një shpërthim i egër që më shtyu të qaja. Ishte sikur zemra ime, ende e paformuar, ndjeu se ajo dritë mbartte jo vetëm fillimin, por edhe fundin. Drita ishte jetë, por brenda saj fshihej hije – hije e humbjes, hije e kohës që ikën pa kthim.

Me kalimin e kohës, mësova të jetoj në dritë. Por drita, për ironi, më bëri të shoh errësirën më qartë. Ajo nuk u largua kurrë; ishte gjithmonë aty, duke më vështruar nga qoshet e padukshme të çdo gëzimi. Kur erdhi dita që ata që i doja t'i dërgoja në atë errësirë të pafund timen, qava. Por lotët e mi nuk sollën dritë; ata ishin veç një përzierje e dhembjes dhe pafuqisë, si një stuhi e heshtur brenda meje.

Mësova se lindja është një kontratë e heshtur mes jetës dhe vdekjes, një premtim se çdo fillim do të shkojë drejt një fundi. E gjitha që kemi është ajo hapësirë midis lindjes dhe vdekjes, një hapësirë që shpesh duket sikur na është vjedhur nga diçka që nuk e kuptojmë plotësisht. Koha. Koha është hajduti ynë më i madh, por një hajdut që nuk e mund dot drejtësinë. Çdo sekondë që kalon është një dhuratë e vogël, por edhe një paralajmërim i madh.

Mësova për kohën. Në fillim m’u duk si një lojë. Dukej sikur mund të kontrolloja rrjedhën e saj, sikur çdo moment ishte një pasuri që mund ta ruaja përjetësisht. Por koha është një mësuese e ashpër. Ajo nuk duron iluzionet tona. Ajo më mësoi se nuk mund të vraposh pas saj, as ta ndalosh. Gjithçka që mund të bësh është ta pranosh, me gjithë fuqinë dhe indiferencën e saj. Çdo sekondë që kalon është një dhuratë, por njëkohësisht një humbje. Çdo ditë që mbaron është një premtim për një të nesërme që mund të mos vijë kurrë. Mësova të mos vrapoj pas kohës, por as të mos e ndaloj atë. Mësova të eci me të, me hapa që ndonjëherë janë të nxituar dhe ndonjëherë të pavendosur.

Njerëzit… sa shumë kam mësuar nga ata. Në fillim, mësova të shihja mirë e keq te ta. Pastaj kuptova se mirë dhe keq janë si drita dhe errësira; të pandashëm, të ndërthurur, të pranishëm në çdo shpirt. Një shpirt që, çuditërisht, nuk është i fshehur nën lëkurë, por shfaqet mbi të. Çdo vepër, çdo fjalë, çdo gjest është një copëz e atij shpirti që përpiqet të flasë.

Mësova të dua, dhe përmes dashurisë mësova besimin. Por dashuria pa besim është si një pemë pa rrënjë. Ajo bie me erën e parë. Ishte besimi ai që më mësoi thellësinë e dashurisë, por edhe dhimbjen që vjen kur ky besim thyhet. Dashuria, përfundimisht, është një sfidë, një provë për të vërtetuar nëse shpirti mund të mbajë peshën e saj.

Leximi më mësoi të kuptoja botën, por shkrimi më mësoi të kuptoja veten. Ishte nëpërmjet shkrimit që për herë të parë pashë brendësinë time. Çdo fjalë e shkruar ishte një pasqyrë që më tregonte atë që nuk kisha guxuar të shihja më parë.
Por ajo që më goditi më shumë ishte dhimbja. Një ditë mësova të vërtetën, dhe e vërteta u bë një plagë e hapur. Ajo më mësoi se dhimbja nuk është një armik, por një mësues. Pa të, ne nuk mund të kuptojmë as gëzimin, as bukurinë e jetës. Si erëzat që i japin shije ushqimit, dhimbja i jep kuptim çdo fitoreje, çdo humbjeje.

Një tjetër ditë, ndoshta në një mëngjes të heshtur, mësova se vdekja nuk është fundi. Jo, vdekja është si një urë që na lidh me diçka më të madhe se ne. Por problemi është se shumica prej nesh nuk dimë të shijojmë jetën, kështu që e presim atë urë me frikë, dhe jo me kuriozitet. E gjithë bota jeton në këtë kontradiktë: jetojmë sikur kurrë nuk do të vdesim, por frikësohemi të jetojmë sikur mund të vdesim nesër.
Dhe ja ku jam tani, duke menduar për jetën dhe gjithçka që ajo përfaqëson.

Mësimi nuk ka mbaruar dhe ndoshta kurrë nuk do të mbarojë. Jeta është një libër i pafund, i mbushur me faqe që duken sikur janë shkruar nga dora ime, por në të vërtetë i përkasin një historie më të madhe, një historie që ndonjëherë ndihet e largët, e paarritshme. Çdo ditë zgjohem me ndjesinë se jam vetëm një fjali në këtë libër, një fjali që ndoshta do të harrohet kur faqet e reja të fillojnë të shkruhen. Dhe ky mendim, për çudi, më jep një ndjenjë çlirimi. Nëse çdo gjë është e përkohshme, atëherë ndoshta çdo gabim, çdo pendesë, çdo plagë, është gjithashtu një kapitull që nuk do të zgjasë përgjithmonë.

Mësova kohën dhe iluzionin që ajo krijon. Nganjëherë më duket sikur koha është një kurth, një rreth pa dalje ku jemi të gjithë të kapur. Njerëzit thonë “jeto momentin”, por si mund të jetosh një moment që zhduket para se ta kuptosh se ai ka ardhur?

Mësova se koha nuk është as armik dhe as mik; ajo është vetëm një fushë e hapur, dhe ne jemi ata që zgjedhim të vrapojmë apo të ecim ngadalë. Por a është e vërtetë se ne kemi zgjedhje? A nuk është vetë koha ajo që na drejton?

Një ditë, mësova se gjithçka që ndodhi në të shkuarën nuk është veçse një hije që më ndjek. Kujtimet… ato janë kështjella të ndërtuara mbi themelet e mendjes sonë, por gjithashtu janë burgje që na mbajnë të lidhur pas diçkaje që nuk ekziston më. Mësova se njerëzit shpesh jetojnë në të shkuarën, duke i dhënë asaj më shumë fuqi sesa meriton. Por, për ironi, unë gjithashtu nuk mund të shpëtoj nga e shkuara ime. Në netët e qeta, kur heshtja është më e zëshme se çdo gjë tjetër, unë kthehem te kujtimet e mia, si një pelegrin që viziton një vend të shenjtë, duke kërkuar përgjigje dhe zgjidhje.

Mësova për dhimbjen. Fillimisht e pashë si një armik, diçka që duhej shmangur me çdo kusht. Por më vonë kuptova se dhimbja është një mësuese që të tregon anët më të thella të shpirtit tënd. Çdo plagë që kam marrë është bërë një pjesë e imja, një kujtesë e asaj që kam humbur, por edhe një provë e asaj që kam përballuar. Dhimbja më mësoi se është pikërisht ajo që i jep jetës thellësi. Pa të, ne do të ishim sipërfaqësorë, të zhveshur nga kuptimi. Mësova se dhimbja është një udhërrëfyes. Çdo herë që dhimbja ka trokitur në jetën time, ajo ka sjellë me vete një mesazh. Por mesazhet e saj janë gjithmonë të fshehta, të mbështjella me mister, dhe shpesh duhet kohë që t’i kuptosh. Mësova se nuk ka dhimbje që nuk lë një shenjë, dhe ato shenja janë si yje të shuar në qiellin e shpirtit tim. Ato nuk ndriçojnë më, por janë aty, dëshmi e një dritëje që dikur ishte. A janë këto shenja të mjaftueshme për të ndriçuar rrugën time përpara? Nuk e di ende.

Pastaj është dashuria… ajo që e kam dashur dhe që më ka dashur. Një ndjenjë që duket aq e thjeshtë në teori, por aq komplekse në praktikë. Mësova se dashuria është një rrezik, një hap në një errësirë ku nuk e di nëse do të gjesh një tokë të qëndrueshme apo një humnerë. Dhe përsëri, ne e kërkojmë atë. Kërkojmë ta japim dhe ta marrim, ndoshta sepse është e vetmja gjë që na bën të ndihemi më afër diçkaje hyjnore. Por mësova gjithashtu se dashuria nuk është gjithmonë shpëtim. Ndonjëherë është një plagë që nuk shërohet kurrë, një plagë që të kujton se sa shumë ke dashur dhe sa shumë ke humbur. Mësova se shpesh njerëzit që na duan më shumë janë ata që na lëndojnë më shumë. Dhe ndoshta kjo është sepse dhimbja dhe dashuria janë të ndërlidhura. Të duash do të thotë të rrezikosh të vuash. Por a mund të jetojmë ndryshe? A mund të zgjedhim të mos duam? Dhe nëse do ta bënim, a do të ishte kjo vërtet jetë? Në fillim dashuria ishte një ndjenjë e ngrohtë, një dritë që ndriçonte gjithçka përreth. Por pastaj mësova se dashuria nuk është gjithmonë e bukur. Ajo mund të jetë një plagë e hapur, një dhimbje që të shoqëron përjetësisht. Dashuria kërkon besim, dhe besimi është i brishtë. Mësova se dashuria e vërtetë nuk është ajo që të mbush vetëm kur je i lumtur, por ajo që të qëndron pranë edhe kur çdo gjë tjetër rrëzohet. Dashuria nuk është një premtim për përjetësinë; është një akt guximi në përkohësinë e gjithçkaje.

Mësova për universin. Në fillim mendova se ishte diçka e largët, diçka që nuk kishte lidhje me jetën time. Por më vonë kuptova se universi është brenda nesh, në mënyrën si shohim, ndjejmë dhe kuptojmë. Nuk mund ta ndriçosh universin pa ndriçuar së pari veten. Dhe për ta bërë këtë, duhet të fillosh nga vendet më të errëta brenda shpirtit tënd. Çdo dritë që ndezim brenda nesh është një reflektim i një ylli në qiell.

Në çdo moment, ndihem sikur po jetoj mes dy ekstremeve: mes dëshirës për t’u lidhur me botën dhe frikës për të humbur atë që do të lidhem. Njerëzit më thonë të jem i fortë, por çfarë është forca? A është të mos qash, të mos lëndohesh, të mos ndihesh i humbur? Apo ndoshta forca është thjesht aftësia për të vazhduar përpara, pavarësisht nga plagët që bartim.

Mësova se njeriu është i ndërtuar nga kontradiktat. Brenda meje ka një luftë të përhershme: një zë që thotë "mos u dorëzo" dhe një tjetër që pëshpërit "ndoshta është koha të ndalosh". Dhe në atë betejë të brendshme, unë kam kuptuar se nuk ka fitues apo humbës. Ka vetëm përvoja, dhe përvoja janë gjithçka që më bën atë që jam.

Por për çudi, në të gjithë këtë kaos, unë kam filluar të shoh një bukuri të heshtur. Një bukuri që gjendet në të papërsosurat, në gabimet, në të panjohurat. Dhe ndoshta kjo është e vërteta më e madhe që kam mësuar: se jeta nuk është perfekte dhe nuk ka për të qenë kurrë. Por pikërisht në këtë papërsosuri, ne gjejmë arsye për të vazhduar.

Mësova të largohem nga situata, njerëz, dhe madje edhe nga vetja ime, kur ajo që shoh më tremb ose më lëndon. Por më pas mësova se kthimi është po aq i rëndësishëm sa largimi. Nuk mund të gjesh paqe duke ikur gjithmonë. Ndonjëherë, duhet të përballesh me atë që ke lënë pas. Dhe kjo është një betejë që kërkon më shumë guxim sesa çdo luftë tjetër.
Tani që rishikoj gjithçka që kam mësuar, ndjej se jeta ime ka qenë një seri leksionesh që ende nuk kanë mbaruar. Por ndoshta ky është qëllimi i vërtetë i jetës: të mësojmë, të rritemi, të rrëzohemi dhe të ngrihemi përsëri. Dhe ndërsa unë shkruaj këto fjalë, ndjej se rruga ime është ende e gjatë. Ka ende shumë për të mësuar, shumë për të dashur, shumë për të humbur dhe shumë për të fituar. Dhe, në fund të fundit, ndoshta ajo që është më e rëndësishme nuk është ku përfundoj, por si zgjedh të udhëtoj.
Për momentin, ka ende shumë pyetje që më ndjekin. Ende shumë mendime që sillen si hije në mendjen time. Por ndoshta nuk është koha të gjej të gjitha përgjigjet. Ndoshta, ndonjëherë, pyetjet janë më të rëndësishme se përgjigjet…
Pyetja mbetet pezull: çfarë mbetet kur errësira përfundimtare na përpin? Dhe ndoshta përgjigjja nuk është diçka që mund ta mësoj sot. Ndoshta është diçka që do të mësoj vetëm kur të vijë koha.
Por për momentin… unë ende po mësoj. Dhe mësimi nuk ka mbaruar. Ende ka për të mësuar...

(29)

Mos ik nga vetja

Mos ik nga vetja, sepse brenda je ti, ajo botë që askush s’mund ta përjetojë ashtu si ti. Mos ik nga hijet e tua, sepse ato janë dëshmi se diku ende ekziston drita. A e di? Ikja nga vetja është një lloj vetëvrasjeje e ngadaltë, një braktisje e shpirtit që kërkon strehë. Por strehë nuk është arratia. Nuk është harresa. Nuk është mpirja.

Nëse mendon se dhimbja është armiku yt, më dëgjo: dhimbja është mësuesja më e heshtur dhe më e vërtetë. Ajo nuk kërkon leje për të ardhur. Nuk të pyet nëse je gati. Thjesht hyn, si një stuhi që shkatërron fasadën e qetësisë, dhe të lë ballë për ballë me atë që je vërtet. Sepse vetëm kur tronditesh, kur thyhesh, kur bie në gjunjë përballë kaosit të brendshëm, atëherë kupton se kush je.

Mos u frikëso nga thellësia jote. Mos u frikëso nga lotët që rrjedhin. Lotët janë gjuha që zemra flet kur gjuha harron si të shprehet. Në dhimbjen tënde ka një thesar, por ai thesar nuk mund të gjendet nëse shmangesh prej saj. Nëse ia ktheni kurrizin dhimbjes, ajo vetëm sa do të rritet, si një hije që bëhet më e madhe sa më shumë të vraposh.

Ka një bukuri të tmerrshme në pranimin e vetvetes, edhe kur je i thyer. Në çarjet e tua hyn drita. Në thyerjet e tua fillon të rrjedhë ajo pjesë e jotja që është më autentike. Mos ik nga vetja, sepse çdo hap që bën larg saj është një hap drejt zbrazëtisë. Dhe zbrazëtia është më e frikshme se çdo dhimbje.

Kur të ulesh me dhimbjen, mos e shiko atë si një armik. Pyete: "Çfarë po më mëson? Çfarë po kërkon që unë të kuptoj?" Dhe dëgjoje. Nëse dëgjon me vëmendje, ajo do të të flasë për të gjitha plagët që ke fshehur, për frikërat që ke varrosur, për dëshirat që ke lënë të pashprehura. Dhimbja të flet për atë që ke nevojë të shërosh.

Por shërimi nuk është një proces i lehtë. Nuk është një vijë e drejtë. Është një udhëtim i përpjetë nëpër vetvete, një dialog i pafund me shpirtin tënd. Shpesh do të ndihesh i vetëm, sikur askush nuk e kupton peshën që mban. Por më beso, nuk je vetëm. Në çdo dhimbje tënde ka një pjesë të përbashkët me gjithë njerëzimin. Dhe në çdo përballje tënden me vetveten, ti ndihmon edhe një tjetër shpirt që të ketë guxim të bëjë të njëjtën gjë.

Mos ik nga vetja. Jepi kohë vetes për të qenë e ndjeshme, për të qarë, për të përqafuar edhe ato pjesë që ke urryer. Sepse vetja nuk është vetëm një entitet; është një peizazh i pafund. Dhe në çdo cep të atij peizazhi, në çdo mal të lartë dhe çdo luginë të errët, qëndron një e vërtetë që pret të zbulohet.

Një ditë, kur të shohësh prapa, do të kuptosh që çdo dhimbje, çdo natë e gjatë, çdo mëngjes i pasigurt ka qenë një mësim. Nuk ka qenë dënim, por një thirrje për të jetuar më thellë, për të dashur më sinqerisht, për të qenë më autentik.

Ndaj, në vend që të largohesh nga vetja, kthehu drejt saj. Përqafoje atë që je, me gjithë papërsosmëritë e tua, me gjithë frakturat e tua. Sepse pikërisht aty, në ato të meta, ndodhet e bukura e qenies. Dhe kur ta pranosh këtë, do të ndjesh një lehtësi që asnjë arrati nuk mund ta sjellë.

Mos ik nga vetja. Ji atje, me gjithë qënien tënde, edhe kur është e vështirë, edhe kur duket sikur po shkatërrohesh. Sepse nga ai shkatërrim do të lindësh sërish, më i fortë, më i ndritshëm, më i gjallë.

(30)

Në mbrëmjen e heshtur, ndriçimi i zbehtë i llambës rrugore përqafonte sheshin e lagësht, duke i dhënë dritë rrugës së ngushtë plot me gjethe të arta të përhapura mbi kalldrëm. Aroma e shiut të freskët përzihej me erën e lehtë të gjetheve të kalbura, ndërsa fryma e ftohtë e dimrit përkëdhelte fytyrën. Në stolin e vetmuar pranë llambës, dikur uleshin dy zemra të lidhura me një premtim të pathyeshëm. Ajo ishte një strehë për të qeshura, pëshpërima dhe përqafime që preknin shpirtin. Por tani, ai stol qëndronte bosh, një kujtim i ngrirë i asaj që dikur ishte e mbushur me jetë. Dyqani përballë, ende ndriçuar me një ngrohtësi të lehtë, i ngjante një dritareje në të kaluarën. Një pasqyrë ku çdo reflektim mbante kujtime të bisedave të gjata dhe ndalesave të përbashkëta. Tani, drita e tij vetëm sa shtonte ndjesinë e mungesës, si një zë i qetë që pëshpëriste "mos harro." Një ndjenjë melankolie përshkonte ajrin, por edhe një ngrohtësi që nuk mund të shuhet plotësisht. Sepse edhe pse rruga ishte bosh dhe stoli i heshtur, dashuria qëndronte e fshehur diku, e gdhendur në çdo gur të rrugës dhe në çdo fije të ndriçimit që binte mbi to. Ishte një mbrëmje që nuk kërkonte fjalë, por vetëm ndjenja – një rrugëtim nëpër kujtime që nuk mund të fshihen, një dëshmi që çdo humbje mban brenda saj kujtimin e bukurisë që njëherë e një kohë ishte.

(31)

Monologu i kujtesës

Shiu binte me të njëjtën melodi si atëherë… atëherë kur ishim fëmijë dhe nuk na shqetësonte lagështia, ftohtësia apo rrugët me baltë. Mjaftonte një çadër e përbashkët dhe qeshjet tona bëheshin më të forta se bubullimat. Më kujtohet dora jote që shtrihesht përtej strehës së vogël të çadrës, duke dashur të ndjeje shiun mbi lëkurë. Dhe unë qeshja, gjithmonë duke të tërhequr mbrapa, duke të thënë se do të lageshe. Por ti qeshje më fort dhe më thoje: "Lërmë! Dua ta ndjej!" Tani shiu bie sërish, por ti nuk je këtu. Çadra është bosh dhe unë nuk mund të ndaloj askënd që do të shtrijë dorën për të prekur pikat e ujit. Dhe mendoj… pse të ndalova atëherë? Pse nuk të lashë të luaje më gjatë, të vrapoje më larg, të ndjeje më shumë? Njerëzit thonë se kujtimet janë të pavdekshme, por ato nuk më ngrohin më si atëherë. Ato vetëm më bëjnë të kuptoj sa shumë ka ndryshuar gjithçka. Po të ishe këtu, do të qeshnim sërish, do të vraponim nën shi, pa frikë se do të lageshim. Do ta shtrija edhe unë dorën për ta ndier shiun, pa pasur frikë se do të ftohesha. Por tani jam vetëm. Dhe shiu… vetëm bie.

(32)

Aromë fëmijërie

Nëse do të më kërkonin të përshkruaja lumturinë, do të thoja: aroma e kuzhinës së nënës. Ishte diçka që s’do të harrohet kurrë, një kujtim që e ndiej edhe sot, pavarësisht sa vite kanë kaluar.

Isha fëmijë dhe gjithmonë vrapoja drejt saj kur gatuante. I varur pas shpatullave të saj, ndiqja lëvizjet e duarve të buta, që trazonin supën me kujdesin e një zemre të mbushur me dashuri. Nuk më mërziste as avulli që ngjitej lart, as nxehtësia që ngroheshin faqet e mia të vogla. E vetmja gjë që doja ishte të ndihesha pranë saj, të mbaja erën e ushqimit të saj në duar, në flokë, në shpirt.

– Kur do të jetë gati? – e pyesja çdo herë me padurim.
Ajo qeshte butë, më shtrëngonte duart dhe thoshte:
– Kur të jetë bërë me dashuri, bir. Dhe dashuria ka nevojë për kohë.

Tani e kuptoj më mirë fjalën e saj. Nuk ishte vetëm ushqimi që përgatitej me kujdes, por gjithçka që bënte për mua. Në çdo vakt të saj kishte më shumë se shije – kishte kujdes, durim, përkushtim.

Sot, kuzhina e saj është e qetë. Nuk ka më hapa të vegjël që vrapojnë, nuk ka më një fëmijë që kapet pas saj. Por unë ende e ndiej atë aromë në kujtesë, ende më ngroh zemrën kur mbyll sytë. Dhe sa herë që gatuaj, e di… ajo është ende me mua.

(33)

Një mbrëmje në Sarandë

Hapat e mi të lodhur ndjekin ritmin e dallgëve që përplasen lehtë në breg. Rruga e gurëve të vjetër, e lagur nga freskia e detit, shkëlqen nën dritën e fenerëve. Është ajo orë magjike kur dielli ende lufton të qëndrojë mbi horizont, duke lënë pas një qiell të purpurt dhe një reflektim të artë mbi ujë. Këtu, gjithçka më duket e njohur dhe e huaj njëkohësisht. Sikur qyteti  më fton të ndalem, të marr frymë thellë, të harroj gjithçka… por edhe të kujtoj gjithçka. Dikur, kam ecur këtu me dikë pranë. Dora ime ka prekur një dorë tjetër, e cila sot nuk është. Kam qeshur nën këto fenerë, kam pritur agimin duke u mbështetur në këtë mur, kam numëruar dallgët që fshinin gjurmët tona në rërë. Dhe tani, vetëm heshtja flet me mua. Fenerët ndriçojnë rrugën për të tjerët, por jo për mua. Unë vazhdoj të ec, mes dritës dhe hijes, mes kujtimeve dhe harresës. Dhe qyteti, si një mike e vjetër, më sheh në heshtje dhe më kupton. Fenerët dridhen lehtë nga era e detit, sikur më ftojnë të mos ndalem. Hapat e mi, dikur të ngarkuar nga kujtimet, tashmë ndihen më të lehtë. Qyteti nuk më gjykon, nuk më pyet pse u ktheva, thjesht më pranon siç jam – një udhëtar që endet mes së kaluarës dhe së ardhmes. Dikur e kam shtrënguar dorën e dikujt këtu, dhe ndoshta një ditë do ta shtrëngoj sërish. Ndoshta kjo rrugë nuk është fundi i historisë sonë, por vetëm një kapitull i hapur, një premtim i pashkruar. Era sjell aromën e kripës dhe bashkë me të edhe kujtimet më të ëmbla. Dallgët, të njëjtat që dikur fshinin gjurmët tona, më ftojnë të besoj se gjithçka mund të ndodhë. Se një ditë, diku mes dritës së fenerëve dhe perëndimit, mund të takohemi sërish. Dhe atëherë, qyteti nuk do të jetë më vetëm një kujtim, por dhe një fillim i ri.

(34)

Lundrimi i kujtimeve

Uji shkëlqen si ar i lëngshëm, një pasqyrë drite që vjen nga një diell që nuk më përket më. Valët e buta përkëdhelin varkën e vjetër, një varkë e vogël që endet pa emër, pa destinacion, si mendimet e mia që nuk gjejnë kurrë një breg ku të prehen.

Jam vetëm. Por ndoshta nuk ka rëndësi. E vetmja shoqëri që kam është heshtja dhe reflektimi i artë i qiellit mbi ujë. Ajo dritë më duket si një shteg drejt një bote tjetër, një botë ku kujtimet nuk dhembin dhe ku e shkuara nuk vjen gjithmonë me peshën e një pengu.

Nuk e di ku po shkoj. E ndiej vetëm rrjedhën e ujit që më tërheq, si një dorë e padukshme që më fton të lë pas gjithçka. Çfarë ndodh nëse e lë veten të shkoj? Nëse braktis çdo kujtim, çdo frikë, çdo ëndërr të djegur nga koha? A do të bëhem edhe unë një reflektim, një hije mbi sipërfaqen e detit, pa trup, pa ndjenja, pa të shkuar?

Por pastaj, era fryn lehtë dhe ndiej pulsin e jetës që ende më rrjedh në deje. A nuk është edhe kjo një shenjë që jam këtu, që ekzistoj? Edhe në këtë anije të vogël, në këtë det të pamasë, jam ende unë—me gjithë plagët, me gjithë humbjet, por ende i gjallë.

Drita e diellit më ndjek, më përshëndet me ato nuanca të arta që lëkunden mbi valë. Dhe unë kuptoj se ndoshta nuk kam nevojë për një breg. Ndoshta gjithë kjo udhë është vetë përgjigja. Të jetosh nuk është të mbërrish diku. Është të lundrosh, të vështrosh dritën, të ndjesh erën, të lëshosh veten dhe të lejosh ujin të të tregojë rrugën.

Diku larg, ndiej se bregu ekziston. Një ditë do ta arrij. Por jo sot. Sot, jam ende në lundrim. Dhe kjo më mjafton.

(35)

Perëndimi i heshtjes

Deti përhapet pafundësisht përpara meje, një pasqyrë e lëmuar ku dielli derdh ngjyrat e tij të fundit. Uji e ka humbur dallgën e tij të përditshme dhe tani duket sikur ndalon për të më dëgjuar. Jam vetëm, ulur mbi këtë karrige të thjeshtë, duke parë dritën e artë që fundoset ngadalë në horizont.

Në këtë çast, nuk ka zëra, nuk ka ngutje, nuk ka kërkesa. Vetëm unë dhe perëndimi. Po e shoh atë me të njëjtën qetësi me të cilën po më shikon ai. Ka diçka në këtë pamje që më bën të ndiej një lloj paqeje të pashpjegueshme, një ndjesi sikur gjithçka është aty ku duhet të jetë.

Kam kaluar vite duke ndjekur gjëra që më janë dukur të rëndësishme. Kam rendur pas ëndrrave, pas dashurive, pas kujtimeve që nuk do të kthehen më. Kam kërkuar kuptim, kam pyetur veten nëse rruga që kam ndjekur ishte ajo e duhura. Por në fund, të gjitha këto pyetje treten si dallgët që shuhen mbi rërën e lagësht.

Nuk ka përgjigje të menjëhershme në jetë. Ndonjëherë, e vetmja gjë që mund të bëjmë është të ndalemi dhe të shohim perëndimin, të pranojmë se disa gjëra ikin për të mos u kthyer më, por gjithsesi mbeten brenda nesh.

Drita e fundit e diellit përkëdhel ujërat dhe përhumbet. Një zog i vetëm fluturon mbi det, një siluetë e vogël në mes të një qielli të pafundëm. Ndoshta është një kujtim, ndoshta është një shpresë e re. Por diçka më thotë se nesër, kur të vij përsëri këtu, deti do të më presë. Dhe perëndimi do të ndodhë sërish, duke më kujtuar se jeta nuk ndalon kurrë, edhe kur ne ndalemi për ta soditur.

(36)

Pritja e një ëndrre

Ai rri ulur në stol, i mbledhur, me bërrylat e vegjël të mbështetur mbi gjunjë dhe me duart që mbështesin faqet e tij të brishta. Sytë e tij të vegjël, të mbushur me heshtje, ndjekin rrugën që humbet në dritën e largët, sikur po pret diçka… dikë. Era e lehtë e vjeshtës i ngatërron flokët, por ai nuk lëviz. Gjethet e arta, që bien përreth tij, vallëzojnë me një ngadalësi të butë, sikur duan të zbusin pritjen e tij. Por pritja është një peshë e rëndë për një fëmijë, sidomos kur ajo zgjat më shumë se ç’duhet. A e ka harruar dikush? Apo thjesht ka ardhur shumë herët? Nuk e di. As ai nuk e di. Ai thjesht rri aty, në mes të një bote të heshtur, duke numëruar frymëmarrjet e tij dhe duke dëgjuar hapësirën mes frymëve. Ndoshta pret nënën që të vijë ta marrë për në shtëpi. Ndoshta pret një mik që i premtoi se do të vinte. Ose ndoshta pret dikë që nuk do të vijë më kurrë.

Ka diçka në mënyrën si rri, një peshë e padukshme mbi supe, si të ishte shumë më i rritur se mosha e tij. Si të kishte kuptuar që jeta nuk është gjithmonë e drejtë, që jo çdo premtim mbahet, që jo çdo pritje shpërblehet. Por ende nuk ngrihet. Ende shpreson. Sepse fëmijët, ndryshe nga të rriturit, nuk e njohin dorëzimin. Ai do të presë derisa të bjerë mbrëmja, derisa errësira të mbulojë rrugën dhe yjet të fillojnë të shfaqen një nga një. Dhe edhe atëherë, do të ngrejë kokën dhe do të shikojë qiellin me një lutje të heshtur në sytë e tij. Sepse diku, në një vend që ai ende nuk e kupton plotësisht, e di se dikush do të vijë. Nëse jo sot, ndoshta nesër. Dhe nëse jo nesër, atëherë një ditë tjetër. Dhe kështu, ai vazhdon të presë. Jo vetëm një person, por edhe një ëndërr. Një premtim që ende nuk është mbajtur. Një fjalë që ende nuk është thënë. Një përqafim që ende nuk është dhënë.

(37)

Ruhu më shumë nga një zemër e thyer sesa nga një njeri mizor, sepse…

Një njeri mizor të plagos trupin, por një zemër e thyer të ndëshkon shpirtin. Mizoria ka fytyrë, ka emër, ka gjurmë që mund t’i shmangësh. Por një zemër e thyer? Ajo nuk të godet menjëherë. Të futet në jetë ngadalë, si një stuhi që vjen pa paralajmërim dhe kur e kupton, tashmë të ka përfshirë.

Një zemër e thyer nuk ka nevojë të ngrerë zërin, as të kërcënojë. Ajo të mëson t’i frikësohesh heshtjes. Të shkatërron pa duar, pa armë, vetëm me mungesë. Ajo mund të të dojë dhe të të urrejë njëkohësisht. Mund të qeshë me ty dhe brenda vetes të lutet të mos e shohësh dhimbjen që fsheh.

Ruhu nga një zemër e thyer, sepse ajo di si të largohet duke lënë boshllëkun më të madh. Nuk të tradhton me një premtim të thyer, por me një shikim të zbrazët. Nuk hakmerret me fjalë të hidhura, por me një heshtje që të bën të dyshosh çdo fjalë që ke thënë.

Një njeri mizor të mëson të mbrohesh. Një zemër e thyer të mëson se ndonjëherë nuk ka mbrojtje. Dhe kjo është gjëja më e frikshme nga të gjitha.

Një zemër e thyer nuk të sulmon, nuk të ndëshkon menjëherë, por të ndryshon mënyrën si e sheh botën. Ajo të bën të dyshosh edhe mbi dritën e diellit, sepse e ke parë njëherë të perëndojë dhe e di që do të ndodhë përsëri. Të bën të mendosh dy herë përpara se të buzëqeshësh, sepse e di që dikur ke buzëqeshur dhe prapë ke mbetur i vetëm.

Një njeri mizor vjen me paralajmërime – zëri i tij, qëndrimi, egërsia e shprehur në sytë e tij, të gjithë të tregojnë se duhet të largohesh. Por një zemër e thyer? Ajo të shikon me butësi, por në atë butësi ka një ftohtësi që mund të të ngrijë nga brenda. Të flet me qetësi, por në ato fjalë ka një dhimbje që mund të të bëjë të ndihesh i huaj në botën tënde.

Ruhu nga një zemër e thyer, sepse ajo nuk shkatërron me qëllim. Ajo shkatërron pa dashje. Ajo të do, por nuk të beson. Ajo të mban afër, por njëkohësisht të shtyn larg, sepse ka parë dashurinë të bëhet hi dhe tani ka frikë të ngrohë duart në të njëjtin zjarr.

Një zemër e thyer mund të mësojë të ecë përsëri, por jo më si dikur. Nuk ecën më shpejt drejt lumturisë, sepse e di që mund të rrëzohet. Nuk beson më verbërisht, sepse është mësuar të zhgënjehet. Nuk ëndërron më si më parë, sepse ka parë ëndrrat e saj të thyhen në heshtje.

Por më e rrezikshmja nga të gjitha është se një zemër e thyer mund të të dojë dhe prapë të largohet. Jo sepse nuk i intereson, por sepse nuk guxon të rrezikojë të thyhet përsëri. Dhe kjo është një dhimbje që një njeri mizor nuk do të mund ta shkaktonte kurrë.

Një zemër e thyer nuk të sulmon me fjalë të ashpra, por me heshtje. Nuk të lëndon me duar të forta, por me duar që nuk të mbajnë më si më parë. Nuk të tradhton me gënjeshtra, por me të vërteta që nuk i ndan më me ty. Një zemër e thyer nuk është e ligë, por është e lodhur. Nuk është e ftohtë, por është e djegur nga zjarret që dikur e kanë ngrohur.

Ruhu nga një zemër e thyer, sepse ajo ka parë dhimbjen më nga afër se kushdo tjetër dhe tani nuk ka më frikë prej saj. Nuk tronditet nga humbja, sepse është mësuar me të. Nuk trembet nga vetmia, sepse e ka bërë pjesë të vetes. Një zemër e thyer ka mësuar të jetojë me plagët e saj dhe ndonjëherë, pa dashje, lëndon të tjerët duke u përpjekur të mbrohet.

Ajo nuk të do më pak, por të do me frikë. Nuk të lë jashtë, por nuk të lë as plotësisht brenda. I jep vetes kohë për të besuar, për të ndjerë përsëri, por rrallëherë arrin të shërohet plotësisht. Sepse disa plagë nuk kanë nevojë për kohë, por për dikë që të dijë si t’i prekë pa i bërë më keq.

Një njeri mizor mund të të rrëzojë një herë, por një zemër e thyer mund të të bëjë të ndihesh sikur je gjithmonë duke rënë – sepse nuk e di nëse duhet të kapesh pas saj apo të largohesh. Dhe ky është rreziku më i madh: një zemër e thyer nuk të shkatërron sepse dëshiron, por sepse nuk di ndryshe.

Dhe në fund, ndonjëherë, më e dhimbshmja nuk është kur një zemër e thyer të lë, por kur të do dhe nuk di si të qëndrojë.

(38)

Një libër në vend të fytyrës. Fjalë në vend të syve. Rreshta në vend të buzëve. Një shpirt që nuk flet më me tinguj, por me paragrafë të gjatë, me kapituj të pashkruar ende. Njeriu bëhet libër kur nuk ka më kë ta lexojë dhe dëgjojë. Kur mendimet bëhen aq të rënda, saqë vetëm faqet mund t’i mbajnë. Kur bota nuk e kupton më dhe ai e kthen veten në histori, duke pritur që dikush, dikur, ta lexojë me kujdes. Por a mund të lexojë dikush një shpirt pa e lënduar? A mund të prekin duart fletët e tij pa i shqyer? Ndonjëherë, njerëzit hapin faqe që nuk janë gati ti kuptojnë, lexojnë me sy të verbër, e pastaj e mbyllin librin me një tronditje të vogël, duke lënë pas vetëm një rrudhë të lehtë në letrën e kujtimeve. Një njeri me fytyrë libri shkruar nga përvoja e jetës nuk do fjalë boshe, nuk do shikime të cekëta. Ai pret dikë që nuk do të kërkojë të lexojë fundin menjëherë. Pret dikë që do të ndalojë në çdo fjali, që do të ndjejë dhimbjen e çdo presjeje dhe do të kuptojë heshtjen midis fjalëve. Sepse një shpirt i bërë libër nga mësimet e jetës nuk ka nevojë të lexohet. Ka nevojë të ndjehet.

(39)

Njerëzit (shumica) kanë një zakon të çuditshëm: marrin guximin të lexojnë libra që nuk i kuptojnë, të shkruajnë gjëra që nuk i kanë jetuar dhe të flasin për dhimbje që nuk i kanë ndjerë kurrë. Ata rrëfejnë për dashurinë si poetë, por e shkatërrojnë atë si barbarë. Flasin për durimin, por dorëzohen në pengesën e parë. Këshillojnë për lumturinë, por janë të mbytur në trishtim. Njerëzit lexojnë libra jo për të kuptuar, por për të thënë se kanë lexuar. I shfletojnë faqet si një kalimtar që shikon vitrinat e dyqaneve, pa hyrë kurrë brenda. Ata nuk kërkojnë kuptimin, por duan të krijojnë përshtypje. E pastaj, me një vetëbesim të çuditshëm, marrin guximin të interpretojnë, të shpjegojnë dhe të gjykojnë ato që nuk i kanë kuptuar kurrë thellësisht.

Ata që shkruajnë për gjëra që nuk i kanë jetuar. Të shkruash është një përgjegjësi. Fjalët mund të ndërtojnë botë, por mund edhe të shkatërrojnë shpirtra. E megjithatë, njerëzit shkruajnë pa qenë të vetëdijshëm për peshën e fjalëve të tyre. Ata flasin për luftën pa e ditur kurrë se ç’është të zgjohesh nën tingujt e bombave. Shkruajnë për varfërinë, ndërsa në jetën e tyre nuk u ka munguar kurrë asgjë. Shkruajnë për vetminë, por nuk kanë përjetuar kurrë netët e heshtura ku je vetëm me veten dhe me zërat e kujtimeve. Si mund të përshkruash një dhimbje që nuk e ke ndjerë? Si mund të flasësh për plagë që nuk i ke mbajtur mbi lëkurë? Njerëzit shkruajnë për dashurinë si të ishte një formulë, si të ishte një ekuacion i zgjidhshëm, kur në të vërtetë është një kaos i bukur që askush nuk e kupton plotësisht.

Ka nga ata që japin këshilla për jetën por nuk i kanë jetuar kurrë. Këshillat janë fjalët më të lehta për t’u thënë, por më të vështirat për t’u ndjekur. Njerëzit këshillojnë të tjerët të jenë të fortë, por vetë thyhen nga dobësia më e vogël. I këshillojnë të tjerët të jenë të sinqertë, por vetë jetojnë me maska. Flasin për faljen, por në zemrat e tyre mbajnë urrejtje të vjetra. Predikojnë lumturinë, por janë të mbushur me boshllëk. Si mund t’i thuash dikujt “mos u mërzit” kur nuk e di peshën e asaj që ai ndjen? Si mund t’i thuash dikujt “lëre pas të shkuarën” kur nuk e di se çfarë e përndjek natë pas nate? Njerëzit i japin këshilla njëri-tjetrit jo sepse dinë më shumë, por sepse duan të ndihen më të mençur, më të rëndësishëm.

Ata gjykojnë botën, por nuk njohin as veten. Të gjykosh është më e lehtë sesa të kuptosh. Njerëzit shikojnë të metat e të tjerëve, por janë të verbër ndaj të metave të tyre. Ata flasin për moralin, por gënjejnë pa u dridhur. Flasin për drejtësinë, por jetojnë me standarde të dyfishta. Gjykojnë zgjedhjet e të tjerëve, por nuk e kuptojnë pse dikush bën atë që bën. Ata shikojnë një njeri të lodhur dhe thonë “pse nuk përpiqesh më shumë?”, pa ditur se sa shumë është përpjekur ai. Shikojnë dikë që është i heshtur dhe thonë “pse nuk flet?”, pa kuptuar se ndoshta nuk ka më asgjë për të thënë. Shikojnë dikë që ka gabuar dhe thonë “si mund ta bësh këtë?”, pa kujtuar gabimet e tyre të heshtura.

Në një botë ku vlerat maten me dukjen, njerëzit harrojnë se sa e rëndësishme është thellësia. Ata adhurojnë bukurinë e jashtme, por nuk ndalen të shohin shpirtin. Ndjekin pas suksesin, por nuk e dinë çfarë është lumturia. E shesin veten për famë, për duartrokitje, për një miratim që nuk do t’i mbushë kurrë boshllëkun brenda tyre. Njerëzit veshin rroba të shtrenjta për të fshehur plagët e shpirtit. U buzëqeshin të gjithëve, por brenda tyre mbajnë stuhi. Postojnë fjalë të mençura, por nuk jetojnë sipas tyre. Janë aq të zënë duke u dukur të lumtur, saqë harrojnë të jenë vërtet të lumtur.

Dhe në fund…Në fund, bota është plot me njerëz që lexojnë pa kuptuar, shkruajnë pa ndjerë, këshillojnë pa përjetuar, gjykojnë pa njohur dhe adhurojnë pa menduar. Dhe ndoshta ky është fati i njeriut: të pretendojë se di gjithçka, kur në të vërtetë nuk di asgjë.

(40)

Varka e harruar

Një varkë e vjetër, e lidhur fort pas një shtylle të kalbur. Litarët e saj të konsumuar mbajnë peng diçka që dikur lundronte lirshëm mbi ujë. Ajo nuk lëviz më, nuk i sfidon më dallgët, nuk mbart më ëndrra në kurrizin e saj. Dikur, ndoshta, ka mbajtur njerëz që i besonin udhëtimet e tyre, që e shikonin si një shpresë për të arritur në brigje të reja. Por tani, ajo është thjesht një kujtim i mbetur pezull mes tokës dhe ujit. Sa shumë njerëz janë si kjo varkë? Të lidhur pas diçkaje që nuk i lejon të lëvizin, të penguar nga frika, nga e kaluara, nga një ëndërr e harruar. Sa prej nesh kemi qenë dikur të lirë, të guximshëm, të mbushur me dëshirën për të zbuluar horizonte të reja, por tani qëndrojmë në vend, të lodhur nga rrjedha e kohës, të prangosur nga litarët e mendimeve tona? Mbase një ditë, një dorë e panjohur do të zgjidhë nyjat dhe varka do të lundrojë sërish. Ose ndoshta, do të kalbet aty, duke pritur pafundësisht një liri që nuk do të vijë kurrë. E tillë është jeta: disa lundrojnë, disa mbeten të lidhur, dhe disa harrojnë që kanë qenë ndonjëherë të lirë.

(41)

Varka që zgjon kujtimet

Një varkë e vjetër pluskon mbi ujërat e heshtura, e lodhur nga koha dhe stuhitë. Trupi i saj është mbuluar me njolla të kuqe, sikur vetë historia ka dashur të lërë shenjën e saj mbi të. Një diell i fikur pas reve e ndriçon, duke e bërë ujin të duket si një pasqyrë e një të kaluare të dhimbshme. Dikur, ndoshta, kjo varkë ka mbajtur njerëz që kanë lundruar mes shpresës dhe frikës. Ka qenë dëshmitare e ëndrrave të mbytura, e lutjeve të pathëna dhe e rrëfimeve që nuk i dëgjoi askush. E tani, e braktisur mes dy botëve—të jetës dhe harresës—ajo rri e heshtur, duke pritur që dikush ta shohë, ta prekë dhe ta kuptojë. Mbi të qëndron një pulëbardhë e bardhë, sikur është rojtari i fundit i një historie të pashkruar. Të tjerat notojnë përreth, duke shqetësuar reflektimin e gjakut në ujë. Po nga kush është ky gjak? Është i kujtimeve, i ëndrrave të vrara, i zërave që u fundosën para se të dëgjoheshin. Njerëzit shpesh shikojnë një varkë dhe mendojnë për udhëtime. Por kjo varkë nuk është më një mjet për të arritur diku. Ajo është një kujtim, një dëshmi e gjithçkaje që nuk mund të rikthehet më. Dhe ndoshta, në fund, çdo njeri bëhet një varkë e tillë—mban mbi supe gjithçka që ka përjetuar, duke lundruar mes harresës dhe përjetësisë.

(42)

Pasqyrë e përmbysur

Ata që dje më bënë padrejtësi, sot akuzojnë reagimin tim si të padrejtë. Sikur heshtja të ishte e përjetshme, sikur dhembja të mos nxirrte rrënjë dhe të rritej si një pemë që një ditë jep frytet e saj të hidhura. Ata që dikur më shtynë drejt skajit, sot më qortojnë pse nuk u ktheva për t’u dhënë dorën. Por a mund të ndihmojë ai që është plagosur aq thellë sa edhe vetë dhimbja i është bërë pjesë e frymëmarrjes?

Ata që dje më hodhën gurët, sot më akuzojnë pse janë ngritur mure. Po si mund të mos ngriheshin? A nuk është natyra e gurit të rritet në grumbull, të bëhet bllok, të formojë një kështjellë mbrojtëse për atë që u gjunjëzua aq gjatë sa mësosi të mbrohet? Dhe ata që më akuzojnë, a kanë menduar ndonjëherë se ndoshta gurët nuk i vendosa unë, por ata vetë, me duart e tyre?

Ata që dje hapën gropa ndaj meje, sot ankohen pse kanë rënë brenda tyre. A nuk thonë se toka ka një kujtesë të heshtur, por të pashmangshme? Se gjithçka që gërmon, herët a vonë, gërmon edhe për veten? Sa ironike është që ata që hapën vrima në tokën ku ecja, sot kërkojnë të shpëtojnë nga thellësia e tyre, si të mos e kishin parashikuar rrjedhën e pashmangshme të jetës.

Ata që dikur më përçmuan, sot kërkojnë respektin tim. Por si mund të mbijë respekti në një tokë të djegur nga përçmimi? Si mund të rritet ndershmëria mbi themele hipokrizie? Unë nuk jam ai që e mohon mirësinë, por as ai që harron të keqen si të mos kishte ndodhur kurrë. Nëse respektoj, e bëj sepse ndjej, jo sepse dikush më kërkon ta bëj.

Ata që më tradhtuan, sot kërkojnë besnikërinë time. Dhe unë hesht. Sepse ka plagë që nuk shërohen me fjalë, ka besime që kur thyhen, nuk mund të ngjiten më si më parë. Nuk është hakmarrje, është thjesht ligji i shpirtit të lodhur, i zemrës që ka parë më shumë se ç’duhej, i syve që nuk mbyllen më para hipokrizisë.

Ata që më lanë vetëm në errësirë, sot ankohen pse kam mësuar të jetoj me dritën time. A mund të qortohet një yll pse ndriçon pas netëve të gjata të territ? A mund të dënohet një shpirt që ka mësuar të mos varet nga ata që njëherë e një kohë e lanë në mëshirën e errësirës?

Dhe unë ec, i heshtur, por jo i thyer. Me hapa të kujdesshëm mbi rrënojat e së kaluarës, duke mos harruar asgjë, por duke mos lejuar që kujtimet të më bëhen pranga. Në fund të fundit, drejtësia nuk është një rrufe e papritur që bie nga qielli, por një peshore e padukshme që lëviz ngadalë, me durim, duke kthyer gjithçka në vendin e vet. Dhe unë e di: ajo që mbillet, një ditë do të korrët.

(43)

Udhëtimi drejt hënës

Në një natë ku qielli dhe deti bëhen një, një anije e vetmuar lundron drejt një hëne të pazakontë—një hënë që nuk qëndron në qiell, por pret në horizont, sikur është një portë për një botë tjetër. Drita e saj e artë derdhet mbi ujërat e heshtura, duke hapur një rrugë që nuk dihet nëse çon drejt shpëtimit apo humbjes. Kush është kapiteni i kësaj anijeje? A është një endacak që kërkon një tokë të re? Një ëndërrimtar që ndjek dritën e një shprese të largët? Apo thjesht një shpirt që kërkon përgjigje në heshtjen e natës? Njerëzit gjithmonë e kanë shikuar hënën dhe kanë ëndërruar për të. Kanë shkruar poezi për të, kanë pëshpëritur sekrete nën dritën e saj, kanë qarë në hijen e saj. Por askush nuk ka guxuar të lundrojë drejt saj. Sepse hëna është gjithmonë një premtim i paarritshëm, një reflektim i gjithçkaje që dëshirojmë, por nuk mund ta prekim. A do të arrijë kjo anije? Apo do të zhduket në qetësinë e përjetshme të detit, ashtu si shumë ëndrra që janë tretur para se të bëhen realitet? Dhe nëse arrin, çfarë do të gjejë përtej asaj dritës së artë—një fillim të ri, apo fundin e çdo kërkimi?

(44)

Karvani i hënës

Një natë e ngrohtë përqafonte shkretëtirën, ku rëra fliste me erën dhe hijet vallëzonin nën dritën e hënës së artë. Karvani lëvizte ngadalë mes dunave të pafundme, si një përrallë e lashtë që përsëritet në çdo brez. Udhëtarët e heshtur ndiqnin hapat e deveve të tyre, ndërsa mendimet e tyre humbnin mes yjeve që ndriçonin si kandila. Diku përpara tyre, në kufirin mes ëndrrës dhe realitetit, shfaqej një qytet mistik. Minaret e tij preknin qiellin, kupolat ndriçonin me një dritë qiellore dhe avuj të hollë mjegulle përqafonin rrugët e fshehura. Ishte qyteti i premtuar, një vend që pak e kishin parë dhe akoma më pak e kishin arritur. A ishte ky një destinacion i vërtetë, apo vetëm një iluzion i krijuar nga etja e udhëtarëve? Askush nuk e dinte me siguri. Por ata vazhduan të ecin, sepse në fund të çdo rruge, qoftë edhe një ëndërr, ndodhet një e vërtetë që pret të zbulohet.

(45)

Trenat e jetës

Trenat ecin me shpejtësi të lartë, por njerëzit me një ritëm të ngadaltë. Disa nxitohen të arrijnë, të kapin kohën që u rrëshqet nga duart, ndërsa të tjerët humbasin në mendime, duke pritur ndalesën e tyre pa e ditur nëse është e duhura.
Në një vagon të vjetër, një burrë i moshuar shikon përtej xhamave të pluhurosur. Jashtë, peizazhi ndryshon vazhdimisht – qytete, fusha, lumenj që shkëlqejnë nën dritën e diellit. Por brenda tij, gjithçka është e njëjtë: një pritje e gjatë, një lodhje e grumbulluar nga vitet që nuk pyetën kurrë nëse ai ishte gati për të vazhduar.
Një djalosh i ri është ulur përballë tij, me kufjet në vesh, i zhytur në botën e tij, ku koha rrjedh ndryshe, ku muzika dhe ëndrrat përzihen në një ritëm që vetëm ai mund ta dëgjojë. Ai nuk vëren burrin që e shikon herë pas here, as nuk e ndien barrën e një historie që ende nuk ka nisur ta kuptojë.
Diku më tutje, një grua shfleton një letër të vjetër, gishtat e saj ledhatojnë fjalët e zverdhura nga vitet. Dikur, ajo besonte se çdo udhëtim kishte një destinacion të qartë. Tani e kupton se ndonjëherë, trenat nuk të çojnë askund – thjesht të mbajnë në lëvizje, të mbajnë të hutuar, që të mos mendosh për atë që ke lënë pas.
Stacion pas stacioni, disa zbresin, disa hipin. Disa përshëndeten me buzëqeshje, të tjerë me lot. Jeta vazhdon, trenat ecin, por njerëzit... njerëzit gjithmonë mbeten diku, të mbërthyer midis asaj që ishte dhe asaj që mund të jetë.
Diku në largësi, bilbili i trenit çan ajrin e ftohtë të mëngjesit. Një udhëtar tjetër hap sytë dhe pyet veten: “A ka mbërritur më në fund?”

Treni vazhdon rrugëtimin, duke ndarë botën në dy realitete: atë që lë pas dhe atë që ende nuk ka mbërritur. Dritaret e tij janë pasqyra ku fytyrat e udhëtarëve përzihen me qytetet e huaja, me fushat që harrojnë emrat e atyre që i kanë kaluar dhe me lumenjtë që nuk ndalen kurrë për të pyetur nga vijnë e ku po shkojnë.
Burri i moshuar nuk e ndan shikimin nga horizonti. Ai e di se asnjë peizazh nuk është i njëjtë dy herë, njësoj si asnjë njeri nuk është i njëjtë pas çdo stacioni. Mosha i ka mësuar se koha nuk ka mëshirë, se ajo nuk ndalon për asnjë, nuk pyet nëse dikush është gati të zbresë apo jo. Ai mban në dorë një orë të vjetër, kujtim nga një kohë kur akrepat lëviznin më ngadalë, kur pritjet kishin kuptim dhe koha nuk i bënte njerëzit të ndiheshin si udhëtarë të përkohshëm në jetën e tyre.
Djaloshi me kufje ende nuk e kupton këtë. Ai ende mendon se ka kohë. Se mund të humbasë ditë, mundësi, njerëz... dhe përsëri t’i gjejë kur të jetë gati. Nuk e di se disa njerëz largohen përgjithmonë, se disa mundësi nuk kthehen më. Nuk e di se një ditë, kur të heqë kufjet dhe të dëgjojë botën, ajo mund të jetë shumë e ndryshme nga ajo që la pas.
Gruaja me letrën e vjetër lexon fjalët për herë të njëmijtë. Ajo e di përmendësh çdo rresht, çdo presje, çdo fjalë që dikur i përkiste një historie që nuk u shkrua kurrë deri në fund. Dashuria e saj mbeti pezull, si një tren që nuk mbërriti kurrë në stacionin e duhur. Ajo nuk e di pse ende e ruan atë letër, pse ende lexon fjalët e dikujt që ndoshta e ka harruar tashmë. Por ndoshta njeriu nuk kapet pas së kaluarës sepse ende shpreson – ndoshta thjesht nga frika se, pa të, nuk do të ketë më asgjë.
Ndërsa treni përparon, jashtë dielli fillon të perëndojë, duke i dhënë qiellit një nuancë të artë. Drita reflekton mbi fytyrat e udhëtarëve, duke i bërë ata të duken njësoj: të gjithë në të njëjtën rrugë, të gjithë duke shkuar diku, por asnjëri i sigurt se ku.
Një zë i butë njofton stacionin e radhës. Disa ngrihen, të tjerë mbeten ulur. Burri i moshuar shtrëngon orën e tij të vjetër. Djaloshi vazhdon të dëgjojë muzikë, i pavetëdijshëm për kohën që i rrëshqet si rëra mes gishtave. Gruaja mbyll letrën dhe e fut në çantë, por këtë herë, pa e ditur pse, ajo ndjen se ndoshta nuk do ta lexojë më kurrë.
Treni ndalon. Disa zbresin, të tjerë hipin. Dhe jeta vazhdon, gjithmonë në lëvizje, gjithmonë në kërkim të diçkaje që asnjë udhëtar nuk është i sigurt nëse do ta gjejë ndonjëherë.

Treni nis përsëri, duke u përthithur në errësirën që ka nisur të mbulojë tokën. Jashtë, qytetet ndriçohen nga dritat e largëta të njerëzve që janë kthyer në shtëpi, të atyre që presin dikë, të atyre që nuk e dinë më çfarë presin. Brenda vagonit, heshtja nuk është mungesë zëri, por një prani e fshehur mes mendimeve të pashprehura.
Burri i moshuar mban ende orën në duar. Ai e di se kjo do të jetë një nga netët e fundit kur do të jetë pasagjer i këtij udhëtimi. Nuk ka më shumë stacione për të, vetëm disa ndalesa të përkohshme përpara fundit. Dhe ai pyet veten: a është e mundur që koha të na tradhtojë, apo thjesht ne jemi ata që e shpërdorojmë atë?
Djaloshi me kufje ende nuk e di se vitet që i duken të pafundme do të kalojnë si një sekuencë drite që shuhet para se të kuptohet plotësisht. Se do të ketë momente kur do të dojë t’i kthejë pas, por do ta kuptojë se nuk mundet. Një ditë do të kuptojë se muzika nuk mund të mbulojë boshllëkun e gjërave që nuk u thanë kurrë, të ndjesive që nuk u shprehën, të njerëzve që u larguan pa lamtumirë. A është vërtet koha ajo që na largon nga njëri-tjetri, apo thjesht ne që zgjedhim të mos ndalemi?
Gruaja me letrën e vjetër e ndjen për herë të parë se ndoshta është koha të ndalet së lexuari të shkuarën. Se disa fjalë nuk mund të ndryshojnë asgjë, se dashuritë që nuk u jetuan nuk mund të shpëtohen duke u kapur pas letrave të vjetra. Ajo pyet veten: a na përkasin kujtimet, apo ne u përkasim atyre? A i mbajmë ne ato, apo janë ato që na mbajnë ne të burgosur në atë që nuk mund të ndryshojmë?
Treni vazhdon rrugën e tij. Njerëzit zbresin dhe hipin, një cikël i pafund. Disa presin të mbërrijnë diku, të tjerë thjesht janë të humbur. Por e vërteta është se askush nuk është plotësisht i sigurt ku po shkon.
Burri i moshuar mbyll sytë për një moment, duke dëgjuar rrahjet e orës. Ai e di se në fund, koha nuk është as armiku ynë, as aleati ynë. Koha është vetëm një udhëtar tjetër, i cili ecën krah për krah me ne, derisa të vijë momenti të zbresim nga treni.
Dhe kur të vijë ajo ditë, nuk do të ketë rëndësi sa stacione kaluam, por sa shumë e jetuam udhëtimin.

(46)

Shtëpia mbi kodër

Era e lehtë mbart me vete kripën e detit dhe shushurimën e gjetheve të thata. Qielli është i hapur, yjet janë shpërndarë si kujtime të vjetra, dhe hëna e plotë ndriçon rrugën e vogël me gurë që ngjitet drejt kasolles prej druri. Dera është pak e hapur, dhe nga brenda vjen një dritë e ngrohtë, një ftesë për këdo që kërkon strehë nga nata. Frymëmarrja e detit dhe heshtja e kodrës krijojnë një melodi të pashkruar, një këngë për ata që kanë humbur rrugën, për ata që ende kërkojnë. Brenda asaj kasolleje dikur jetonte dikush që priste. Priste dikë që kurrë nuk u kthye, ose ndoshta dikë që asnjëherë nuk e dinte se ishte pritur. Koha ka kaluar dhe muret e drunjta mbajnë ende aromën e kohëve të vjetra, të netëve kur shpirtrat e vetmuar uleshin pranë dritës së qiriut dhe mendonin për atë që kishin humbur. A është ende dikush aty brenda? Apo vetëm kujtimet e një të kaluare që refuzon të shuhet? Hëna vazhdon të ndriçojë, rruga mbetet e hapur. Dhe drita brenda asaj shtëpie të vogël mund të jetë shpresa e fundit për dikë që endet në errësirë, duke kërkuar një vend ku të ndalet.

(47)

Pasqyrimi i hënës mbi ujë

Nata kishte shtrirë mantelin e saj të zi mbi qytet, dhe hëna, si një sy i heshtur, vështronte mbi liqenin e qetë. Maja të mprehta malesh qëndronin të ngrira në errësirë, ndërsa ujërat e thellë pasqyronin fytyrën e hënës sikur të përpiqeshin ta mbanin të gjallë kujtimin e diçkaje që kishte kaluar.
Një erë e lehtë kalonte mbi sipërfaqen e ujit, duke sjellë me vete një ndjenjë të pashpjegueshme malli. Ishte një melodi e vjetër që nuk kishte nevojë për fjalë, sepse çdo frymëmarrje e natës mbante brenda saj një kujtim të humbur. Një jetë e kaluar, një ëndërr e pambaruar, një premtim i thyer.
Në brigjet e këtij liqeni dikur u ulën dy shpirtra, duke parë hënën në të njëjtën mënyrë si tani. Njëri foli për të ardhmen, tjetri për të shkuarën. Por nata nuk ruajti asnjë përgjigje, vetëm një heshtje të thellë që i përpiu fjalët dhe i ktheu në valëza të vogla mbi ujë. A ka ekzistuar ndonjëherë ajo që humbim, apo është vetëm një iluzion i mendjes sonë? A janë kujtimet reale, apo thjesht pasqyra të shpirtit tonë që dridhen mbi sipërfaqen e kohës, ashtu si imazhi i hënës mbi këtë liqen?
Një gur i vogël bie në ujë, dhe reflektimi i hënës tronditet për një çast, sikur realiteti vetë të kishte pësuar një dridhje. Por pas disa çastesh, gjithçka qetësohet sërish, dhe hëna shfaqet po aq e plotë sa më parë.
Ndoshta edhe shpirtrat tanë janë kështu—trazohen nga dhimbja, nga humbja, nga kujtimet, por në fund gjithçka kthehet në heshtje. Dhe ne mbetemi aty, duke vështruar natën, duke kërkuar përgjigje në një hënë të largët që nuk flet, por vetëm ndriçon rrugën tonë të pafund.

(48)

Ndriçimi i natës

Dielli po perëndonte ngadalë, duke u zhytur në detin e kaltër, ndërsa hëna ngjitej me qetësi në qiellin e purpurt. Për një çast të shkurtër, të dy yjet ndanin të njëjtin qiell, sikur koha të kishte ngecur mes një lamtumire dhe një përshëndetjeje. Rrugicat e ngushta të qytetit ishin të mbushura me erën e kripës dhe aromën e luleve të harlisura në dritare të vjetra gëlqerore. Guralecët e rrugës ishin ngrohur nga dielli gjatë ditës, dhe tani prisnin këmbët e atyre që ecin pa nxitim, të humbur mes kujtimeve dhe ëndrrave. Një varkë e vogël, e mbështetur pas mureve të lashta, dukej sikur priste dikë që nuk do të vinte më. Ndoshta dikur kishte bartur udhëtarë, letra dashurie të shkruara me ngut, ose ndoshta vetëm ëndrrat e një peshkatari të lodhur nga deti. Tani qëndronte aty, e heshtur, si një dëshmi e kohës që rrjedh, por nuk harrohet. Më tej, një anije e bardhë lundronte drejt horizontit, sikur ndiqte perëndimin, ndërsa qyteti mbetej ende nën ndriçimin e hënës së plotë. Njerëzit e këtij vendi nuk i druheshin errësirës—ata kishin mësuar prej kohësh se drita e hënës është thjesht kujtimi i një dielli që nuk largohet kurrë. Dikush, ulur mbi një shkallë të vjetër guri, numëronte dallgët. Një tjetër, me një libër të hapur mbi prehër, lexonte një faqe që nuk e kishte kthyer prej një ore. Ndoshta sepse, në qytetet ku nata dhe dita takohen kaq butësisht, gjithçka ndalet për të dëgjuar pëshpëritjet e detit, kujtimet e gurta të shtëpive, dhe hapat e kujdesshëm të njerëzve që kërkojnë diçka që as vetë nuk e kuptojnë. Në fund të fundit, ndoshta kjo është magjia e qytetit—ajo ndjesi se gjithçka është e përjetshme, por në të njëjtën kohë, gjithçka po kalon.

(49)

Rrugëtimi i heshtur

Një kitarë e vjetër, një trastë mbi sup dhe një rrugë e ngushtë mbi një mur të vjetër. Djaloshi ecën pa kthyer kokën pas, duke shkelur mbi gurë që mezi mbajnë peshën e tij—jo peshën e trupit, por atë të kujtimeve që i rëndojnë mbi shpirt. Ka lënë diçka pas. Ndoshta një qytet të zhurmshëm që s’e kuptoi kurrë, ndoshta njerëz që e shikonin, por nuk e shihnin vërtet. Apo ndoshta thjesht një jetë që nuk i përkiste më. Rrugëtimi i tij është i gjatë, por ai nuk e mat me kilometra. Ai e mat me mendime, me dyshime, me pyetje që askush nuk mund t’i përgjigjet përveç vetes. Ku po shkon? A ka një fund kjo rrugë? Apo ka vetëm horizonte që zgjerohen pafundësisht, sa herë që mendon se është afruar? Dikur, kitarën e kishte përdorur për të kënduar për të tjerët. Sot, është thjesht një hije e zezë mbi shpinën e tij. Do ta luajë përsëri, apo heshtja do të bëhet kënga e tij e re? Drita e muzgut ia vesh udhëtimin me një nuancë të artë. Një poezi pa fjalë, një këngë pa tinguj. Dhe kështu ai ecën… larg gjithçkaje, drejt diçkaje që ende nuk e di.

(50)

Pasqyra që nuk më njeh

Qëndroj përballë vetes, por ai që më shikon nga pasqyra nuk jam unë. Është dikush tjetër—një hije e njohur, por e largët. Një version i deformuar i asaj që dikur besoja se isha. Ai më shikon pa emocione, pa jetë, sikur jam një i panjohur që ka hyrë pa leje në këtë dhomë të lagësht mendimesh. Dhe unë pyes: Kur ndodhi kjo? Kur u bëmë dy? A isha unë ai që u ndryshua, apo ishte pasqyra ajo që u lodh duke më treguar të njëjtin njeri dhe vendosi të më shfaqte dikë tjetër? A është ky reflektim i vërtetë një 'unë', apo është thjesht një siluetë e asaj që kam lënë pas? Sa herë e shikoj këtë pasqyrë, shoh të gjitha versionet e vetes që kam humbur—atë fëmijën që dikur besonte në gjithçka, atë të riun që mendonte se do ta ndryshonte botën, atë burrin që i mësoi vetes të mos ndiente shumë, sepse ndjenja lëndon. Dhe tani? A kam mbetur unë në trupin tim, apo kam kaluar plotësisht përtej xhamit? Hijet përreth më mbysin, e kaluara më flet në pëshpëritje që nuk mund t’i kuptoj plotësisht. Po sikur një ditë të mos e njoh më veten fare? Po sikur të jem veç një reflektim bosh në një pasqyrë të pluhurosur? Apo ndoshta… ndoshta ky është çmimi i të jetuarit—të humbasësh pak nga vetja çdo ditë, derisa një ditë pasqyra të mos të kthejë më asnjë imazh.

(51)

Në atë dritare të vjetër, hijet e kujtimeve përziheshin me dritën e një llambe të lodhur, që ende sfidonte errësirën. Jashtë, qielli kishte marrë një të kaltër të thellë, një ngjyrë që vetëm netët e gjata të vetmisë mund ta njohin. Një siluetë qëndronte e heshtur, duke soditur rrugët bosh, degët e zhveshura dhe atë dritë të largët që digjej diku në një dritare tjetër—si një zemër që ende rreh diku larg, ndoshta për dikë që nuk do të kthehet kurrë. Nata ishte e ftohtë, por brenda ishte akoma më ftohtë. Jo nga ajri, por nga mungesa e zërave, nga boshllëku i një dhome që dikur kishte qenë e mbushur me biseda, me qeshje, me ëndrra të pashprehura. Tani, muret vetëm i kthenin përgjigje mendimeve të tij me një heshtje të thellë. A është vetmia një zgjedhje apo një peshë që koha e vendos mbi supet tona, derisa të bëhemi një me të? A është drita e asaj llambe një kujtim i diçkaje që ka ikur, apo një shpresë që ende nuk ka lindur? Mendoi të largohej nga dritarja, por këmbët e tij nuk lëvizën. Sikur të kishte frikë se, po të largohej, ajo dritë do të shuhej. Sikur pranimi i errësirës ta bënte atë të përhershme. Por a nuk është kështu gjithmonë? Ne mbajmë kujtime si fenerë të vegjël në shpirt, edhe kur koha përpiqet t’i fshijë. I ruajmë jo sepse mund të kthehemi tek ta, por sepse pa to, do të ishim si ai qielli përtej—një boshllëk i pafund, pa asnjë dritë për të na udhëhequr. Dhe kështu, qëndroi aty. I heshtur. Duke pritur. Për një përgjigje që nuk do të vinte kurrë, për një zë që nuk do të thërriste më emrin e tij, për një mëngjes që do ta gjente akoma në të njëjtin vend, duke soditur atë dritë që, ashtu si ai, refuzonte të shuhej.

(52)

Perëndimi që nuk u harrua kurrë

Ata ishin ulur mbi një copë shkëmb, në një vend ku qyteti dukej si një oqean drite që pulsonte ngadalë. Qielli ishte i ndezur nga dielli që po zhdukej, duke lënë pas një portokalli të thellë që përzihej me hijet e natës që po afrohej.

Ajo mbështeti kokën në supin e tij dhe ai e mbështolli me krahun e tij sikur të donte ta mbante atë moment të përjetshëm. Nuk kishte nevojë për fjalë. Heshtja mes tyre ishte më e fortë se çdo premtim, më e vërtetë se çdo pëshpërimë.

"A mendon ndonjëherë për kohën?" – tha ajo më në fund, me një zë që mezi dëgjohej mbi shushurimën e lehtë të erës.

"A mendon se çfarë?" – ai e shikoi, por ajo nuk e lëvizi kokën nga supi i tij.

"Se si na merr çdo gjë, pak nga pak. Si një det që e gërryen bregun. Ditët tona, kujtimet tona, ne vetë... gjithçka humbet në fund."

Ai buzëqeshi lehtë, duke soditur rrezet e fundit të diellit që ndriçonin majat e ndërtesave të largëta.

"Por deti gjithmonë e kthen diçka në breg," – tha ai. "Nuk merr pa dhënë diçka pas. Ndoshta, ndonjëherë, ajo që mbetet është më e pastër se ajo që u mor."

Ajo ngriti kokën dhe e pa drejt e në sy. Ishte ai lloj shikimi që flet më shumë se çdo fjalë.

"Nëse është kështu, atëherë dua që ky moment të jetë ajo që mbetet," – tha ajo.

Ai nuk u përgjigj. Thjesht e shtrëngoi më fort.

Sepse disa perëndime nuk zhduken kurrë. Ato mbeten diku në zemër, në kujtime, në një prekje të lehtë mbi lëkurë, në një frymëmarrje të ngrohtë pranë supit. Dhe edhe kur nata mbulon gjithçka, drita e tyre nuk shuhet kurrë.

(53)

Nën dritën e fjalëve

Në atë dhomë të vogël dhe të heshtur, ku errësira kishte pushtuar gjithçka, vetëm një qiri i vogël mbante gjallë një dritë të brishtë. Flaka e tij përdridhej si një frymëmarrje e fundit, ndërsa hije të paqarta vallëzonin mbi faqet e hapura të një libri të vjetër. Dhe aty, mes fjalëve të shkruara, ai qëndronte ulur, i vogël përballë madhështisë së mendimeve të përjetshme.

Lexonte ngadalë, me duart që dridheshin mbi faqet e verdha. Çdo rresht ishte një dritare drejt një bote tjetër, një dritë që përndizte errësirën e tij të brendshme. Fjalët e shkrimtarëve të lashtë ndriçonin më shumë se qiriu pranë tij; ato ndriçonin shpirtin e tij, duke ia shuar frikën e humbjes, vetmisë dhe kohës që ikte.

"Në fund," mendoi ai, "çdo njeri është vetëm një fjalë në librin e universit. Disa fjalë thuhen me zë të lartë, disa pëshpëriten, disa harrohen… Por çfarë mbetet pas? A është kujtimi ynë një hije në faqet e jetës, apo një dritë që vazhdon të ndriçojë përtej errësirës?"

Ai e kuptoi se nuk kishte rëndësi sa i vogël ndiheshe përballë botës. Sa kohë që kishe një fjalë për të thënë, një mendim për të ndarë, një dritë për të ndjekur… nuk ishe kurrë vetëm.

Dhe kështu, mes fjalëve dhe flakës së qiriut, ai vazhdoi të lexonte, duke e lënë veten të bëhej një pjesë e përjetësisë.

(54)

Fëmija dhe deti

Një ditë isha ulur anës detit dhe po shihja një fëmijë duke lozur. Më bënë përshtypje lojërat dhe bisedat e tij me pulëbardhat. Fëmija u ul buzë detit, me duart e vogla të mbështetura në dërrasat e vjetra të molit. Era i përkëdhelte flokët e çrregullt, ndërsa dielli pikturonte një dritë mbi lëkurën e tij të njomë. Përpara tij, deti merrte frymë – një herë qetësisht, një herë i trazuar, por gjithmonë i pafundmë. Më sipër, pulëbardhat fluturonin lirshëm, duke përshëndetur valët me britmat e tyre të egra. Fëmija i shikonte me admirim, me atë heshtje të pastër që vetëm një shpirt i ri mund ta ketë. Në atë çast fillova të ndihesha si ai fëmija, duke harruar gjithçka. Fillova të pyesja si një fëmijë që ka kureshtje për gjithçka. 

"Si është të fluturosh?" Pyeta me vete. "A kanë frikë ndonjëherë pulëbardhat? A e dinë gjithmonë rrugën e kthimit?" Por deti nuk dha përgjigje. Ai vetëm vazhdoi të këndonte me dallgët e tij, duke  treguar se disa pyetje nuk kanë përgjigje, sepse nuk kanë nevojë për të. Dhe kështu, ai qëndroi aty, me sytë e mbushur me ëndrra dhe me shpirtin që filloi të kuptojë se edhe pa krahë, mund të ndihesh i lirë.

Fëmija qëndroi ende aty, me shpatullat e tij të imta që ndjenin ngrohtësinë e drurit të vjetër nën të. Koha nuk kishte rëndësi. Valët vinin dhe iknin, njësoj si mendimet në kokën e tij të vogël. Një pulëbardhë u ul pranë tij, duke e parë për një çast me sytë e saj të errët dhe të thellë, sikur të kuptonte gjithçka që ai nuk dinte si ta shprehte. Dora e tij e vogël rrëshqiti mbi rërën e ngrohtë, duke vizatuar vija të pakuptimta që deti do t’i fshinte më vonë. A nuk është kështu edhe jeta? Mendoi ai. Gjithçka që krijojmë, që ndërtojmë, një ditë fshihet nga dallgët e kohës. A mbetet vallë diçka pas? Ai ktheu sytë nga horizonti, aty ku qielli puthej me detin. Dukej sikur nuk kishte fund, sikur çdo gjë bashkohej në një pafundësi të qetë dhe misterioze. Ishte një mister që nuk kishte frikë. Një mister që të përqafonte, njësoj si duart e buta të nënës kur ai ndiente mall.

"Po sikur njeriu të ishte si deti?" pyeti veten. "Të dinte të ndryshonte, të përshtatej, të mos ndalej kurrë së lëvizuri?" Era fryu butë, duke i pëshpëritur një përgjigje që ai ende nuk mund ta kuptonte plotësisht. Por ndjeu diçka në zemrën e tij të vogël, një ndjenjë qetësie dhe force. Një ditë, do të rritej dhe do të largohej nga ky mol, nga kjo fëmijëri e mbushur me pyetje të pafundme. Por ai do ta mbante gjithmonë me vete këtë kujtim – këtë moment të thjeshtë, ku qielli dhe deti i mësuan diçka për lirinë, për ndryshimin, për përjetësinë e çasteve të vogla. Pulëbardha u ngrit në fluturim. Fëmija e ndoqi me sy derisa u zhduk mes reve. Pastaj u çua ngadalë, hoqi këpucët dhe hodhi hapat e tij të vegjël drejt bregut. Deti ia preku gishtërinjtë me një valë të ftohtë dhe ai buzëqeshi.

Ndoshta, mendoi ai, ne të gjithë jemi vetëm fëmijë buzë një deti të madh.

(55)

Shpirtrat që presin perëndimin

Dielli zbehej ngadalë mbi detin e heshtur, duke larë qiellin me tone të arta dhe portokalli. Tre zogj qëndronin mbi degën e zhveshur të një peme të vetmuar, silueta e tyre e zezë dukej si një poezi e pa recituar mbi sfondin e ngrohtë të perëndimit. Njëri nga zogjtë ishte i palëvizshëm, me kokën ngritur drejt dritës së fundit të ditës, si një ëndërrimtar që kërkonte kuptimin e jetës në horizontin e pafund. Dy të tjerët, më poshtë, dukeshin sikur po pëshpëritnin diçka të rëndësishme—ndoshta kujtime të një dite të kaluar, ndoshta plane për një fluturim të ri, ndoshta vetëm heshtje të ndarë mes tyre. Dega e thatë, e braktisur nga gjethet e saj dikur të gjelbra, nuk ishte më e njëjta që kishte qenë dikur. Por ajo ende qëndronte, e fortë, duke mbajtur mbi supe shpirtrat e vegjël që përqafonin heshtjen e mbrëmjes. Diku larg, një dallgë u përplas mbi gurët e bregut, duke e çuar më tej këtë mendim të pashprehur. Një puhizë e lehtë lëkundi degën e zhveshur, por zogjtë nuk u trembën. Ata qëndruan aty, të rrënjosur në heshtjen e tyre, sikur koha të mos kishte rëndësi. Perëndimi vazhdonte të përhapej si një premtim, një premtim se edhe nata kishte dritën e saj, ndonëse më të butë, më të heshtur. Zogu i vetëm, ai që shihte drejt horizontit, më në fund uli kokën dhe hodhi një vështrim drejt dy të tjerëve. Kishte diçka në sytë e tij—një lloj mallëngjimi, ndoshta një pyetje që nuk do të shqiptohej kurrë. Ishte ai shpirti i humbur që kërkonte rrugën? Apo thjesht një udhëtar që kishte mbërritur në një stacion të përkohshëm? Dy zogjtë poshtë vazhdonin të ishin pranë njëri-tjetrit. Njëri prej tyre tundi butësisht krahët, por nuk u largua. Ishte një lëvizje që nuk kërkonte shpjegim, një shenjë që mund të nënkuptonte gjithçka—dëshirën për të fluturuar, për të qëndruar, për të ndarë një moment pa fjalë. Dhe pastaj, si me marrëveshje të pashkruar, të tre zogjtë heshtën njëkohësisht. Dielli u ul më poshtë, dhe mbi sipërfaqen e ujit reflektohej vetëm hija e tyre—tre figura të vogla, të shkrira në një qetësi të përjetshme.

-A nuk është kështu edhe jeta? Një degë që mban mbi të shpirtëra të ndryshëm, disa që ëndërrojnë larg dhe disa që gjejnë paqen në afërsi të njëri-tjetrit? A është kjo ajo që ndodh me ne, njerëzit? Ne që kërkojmë kuptimin në perëndime, në heshtje të ndara, në praninë e njëri-tjetrit, edhe kur fjalët nuk janë të nevojshme? Ndoshta ne jemi si këta zogj—disa shikojnë përtej, disa gjejnë qetësi pranë të tjerëve, dhe disa mbajnë pezull një dëshirë për të fluturuar, duke mos ditur ende nëse do të largohen apo do të qëndrojnë.

Era u rrit paksa, dhe një gjethe e tharë ra nga një degë e padukshme. Nata po afrohej, dhe zgjedhja e tyre duhej bërë.

(56)

Fleta bosh varej në mur si një premtim i paplotësuar, një mendim që nuk kishte gjetur ende formën e tij. Era e vjetër e drurit dhe e lagështisë e rrethonte, duke i dhënë asaj një peshë të padukshme, sikur çdo shikim i drejtuar ndaj saj të ishte një pyetje e vështirë pa një përgjigje të sigurt.

A është boshllëku i saj një ftesë për krijim apo një heshtje e pashmangshme? Një mundësi për të shkruar një histori, apo një kujtim i asaj që nuk u tha kurrë? Ndoshta të dyja njëkohësisht—sepse gjithçka që mbetet e pashkruar, ka fuqinë të jetë gjithçka. Njerëzit kërkojnë kuptim në gjërat e plota, në rrëfimet e përfunduara, në mendimet e përmbledhura. Por ndoshta kuptimi nuk qëndron tek ajo që është thënë, por tek ajo që mungon—në heshtjen midis fjalëve, në hapësirën midis vargjeve, në boshllëkun e kësaj flete të verdhëruar nga koha. Dhe ndoshta, një ditë, dikush do të marrë një penë dhe do të guxojë të shkruajë mbi të. Ose ndoshta, ajo do të mbetet kështu përjetësisht—si një përkujtuese se edhe heshtja ka historinë e saj.

(57)

Këshillë nga babai për të birin 

Heshtja e shpirtit dhe udha e fortë e njeriut

Biri im, dëgjoje fjalën time dhe mbaje në zemër si gurin më të rëndë e më të shtrenjtë. Mos ia rrëfe botës dhimbjen tënde, sepse bota nuk është prehër nënash e as krah vëllai. Njerëzit janë të uritur për brishtësinë e tjetrit, sikur ujqit që ndjekin gjurmët e gjakut. Ata që duken të butë, shpesh janë të parët që hedhin gurin e ftohtë mbi plagën tënde. Kur ta ndiesh litarin në fyt, biri im, mos kërko dorë që të ta zgjidhë. Kërko forcën brenda vetes. Litarët e jetës nuk zgjidhen nga të tjerët, por këputen nga zemrat e forta, nga shpirtrat që nuk dorëzohen. Mëso ta mbash dhimbjen pa u ankuar, ta mbash peshën e saj me dinjitet. Njeriu nuk matet nga lehtësia e udhës që zgjedh, por nga pesha e barrës që nuk e lëshon. Mos u mposht nga errësira, sepse nata është më e zezë para agimit. Kur ta ndjesh veten të thyer, kujtohu: edhe mali dridhet nga stuhia, por nuk rrëzohet. Edhe deti trazohet nga era, por sërish gjen qetësinë e tij. Edhe ti, biri im, je një mal e një det në këtë botë. Mos iu dorëzo askujt, sepse kush e sheh dobësinë tënde, do ta përdorë kundër teje. Nëse do të rrëfesh dhimbjen, rrëfeja Zotit, sepse Ai nuk të tradhton. Nëse do të kërkosh ndihmë, kërkoje në veten tënde, sepse forca e njeriut nuk vjen nga të tjerët, por nga zjarri që digjet brenda tij. Biri im, qëndro! Lufto! Mos lejo që jeta të të mposhtë. Mëso të ecësh edhe kur rruga është e mbushur me gurë, mëso të buzëqeshësh edhe kur zemra qan. Sepse në këtë jetë, i forti nuk është ai që nuk bie, por ai që ngrihet sa herë rrëzohet.

(58)

Filozofia e zarfit

Letra qëndronte mbi tryezë, e mbyllur me dyllin e kuq që ruante sekretin e saj si një mur i pakapërcyeshëm midis dy botëve—të shkuarës dhe të ardhmes, të njohurës dhe të panjohurës. Një qiri i shkrirë me një flakë të lodhur dridhej pranë saj, duke ndriçuar me drojë hapësirën e ngushtë rreth tryezës, sikur kishte frikë të shqiptonte atë që ishte shkruar brenda.
Një dorë kishte rrëshqitur mbi atë letër, duke vendosur mbi të jo vetëm bojën, por dhe peshën e ndjenjave të pashprehura, kujtimeve të papërjetuara, fjalëve që nuk gjetën kurrë kohën e duhur për t'u thënë. Çfarë mund të ishte shkruar brenda saj? Një lamtumirë që kurrë nuk u shqiptuar me zë? Një rrëfim që mbeti peng në shpirt? Apo ndoshta një premtim që priste të lexohej nga sy të etur për shpresë?
Sa lehtë do të ishte ta hapje dhe ta lexoje. Sa e vështirë do të ishte ta kuptoje dhe ta mbaje brenda vetes.
Sepse disa fjalë nuk janë thjesht fjalë. Ato janë pesha që vendosen mbi supet e atij që i lexon. Janë plagë që hapen e mbyllen brenda mendjes. Janë zjarre që ose ndriçojnë rrugën, ose djegin gjithçka përreth.
Dhe kështu, letra mbetet aty—e paduruar të tregojë historinë e saj, por e heshtur, duke pritur dikë që ka guximin ta dëgjojë.
Por a ka guxim ai që do ta hapë? Apo do të zgjedhë ta lerë mbyllur, duke i besuar heshtjes më shumë sesa të vërtetës?
Dora iu afrua letrës me hezitim, sikur secili gisht që prekte sipërfaqen e saj të ashpër të ndiente peshën e diçkaje të shenjtë dhe të ndaluar. Dylli i kuq, i vulosur me një simbol që kishte nisur të zbehej nga koha, rrinte aty si një portë e mbyllur mes dy realiteteve—të diturës dhe të fshehtës.
Një frymëmarrje e thellë, një mendim i fundit, një lutje e pashprehur... Dhe më pas, vula u thye me një kërcitje të lehtë, si një shenjë që diçka e parikthyeshme sapo kishte ndodhur. Letra u hap ngadalë, duke çliruar një aromë të lehtë boje të vjetër dhe kohe të humbur.
Fjalët brenda saj ishin të shkruara me një dorë të kujdesshme, por të lodhur, si dikush që ka menduar shumë para se t'i vendosë mbi letër. Rreshtat ishin të mbushur me një ndjenjë që nuk mund të përcaktohej lehtë—midis dhimbjes dhe qetësisë, midis lamtumirës dhe shpresës.
"Nëse po e lexon këtë, atëherë e di që fjalët e mia nuk mund të ndryshojnë asgjë. Por ndoshta mund të mbajnë një pjesë të asaj që nuk munda ta them kurrë me zë."
Zemra iu drodh. Kishte diçka të frikshme në fjalët e një njeriu që e dinte se nuk do të ishte aty për të parë reagimin e atij që do t'i lexonte. Ishte një ndjenjë e ftohtë, sikur një hije po kalonte përmes dhomës.
"Ka kaq shumë gjëra që njeriu i lë pas, jo sepse dëshiron, por sepse koha nuk e pret askënd. Gjërat që donim t'i thoshim, vendet ku donim të shkonim, njerëzit që donim t’i përqafonim edhe një herë të fundit. Ne gjithmonë besojmë se kemi më shumë kohë… derisa nuk kemi më."
Fjalët filluan të bëheshin më të mjegullta, jo nga boja, por nga lotët që po formoheshin në cepat e syve.
"Por nuk dua që kjo letër të jetë një kujtesë e asaj që u humb. Dua që ajo të jetë një kujtesë e asaj që ende mund të jetohet. Mos e lejo veten të mbetesh peng i gjërave që nuk i bëre. Mos harro të thuash fjalët që unë nuk munda. Mos e lër jetën të të rrëshqasë nga duart."
Një erë e lehtë kaloi nëpër dhomë, duke lëkundur flakën e qiriut dhe duke krijuar hije që vallëzonin mbi mur. Ishte si një përshëndetje e heshtur, një frymë nga e kaluara që donte të largohej me paqe.
Dora e uli letrën ngadalë, duke e mbajtur mes gishtave sikur të ishte diçka e brishtë dhe e çmuar. Kishte diçka çliruese në fjalët e saj, diçka që nuk mund të shpjegohej, por që ndjehej thellë në shpirt.
Diku, midis heshtjes dhe kujtimeve, një vendim duhej marrë. A do të vazhdonte të mbante mbi supe peshën e fjalëve të pathëna, apo do të ndiqte atë që letra i lutej—të jetonte pa frikë, pa pengje, pa humbur asnjë çast tjetër?
Dhe kështu, me një frymëmarrje të thellë, ai e ndjeu për herë të parë se kishte ardhur koha të zgjidhte.

Dora e tij u ndal mbi letër, gishtat e tij gjurmuan lehtë skajet e saj të vjetra, sikur të donte ta mbante edhe pak atë ndjesi mes gishtave, përpara se realiteti të vinte dhe ta shkëpuste nga ajo botë e fjalëve dhe ndjenjave të pashprehura.
Por, çfarë do të thoshte të zgjidhte të jetonte ndryshe? A ishte e mundur të çlirohej nga pengjet, nga kujtimet që e kishin ndjekur si hije në çdo hap? A mund t’i ikte ndjesisë së fajit për të gjitha gjërat që nuk kishte bërë, për të gjitha fjalët që nuk kishte thënë, për të gjithë ata që kishte dashur por nuk kishte ditur si t’i mbante pranë?
Ai ngriti sytë nga drita e qiriut që po dridhej lehtë, sikur edhe ajo të luftonte për të qëndruar e ndezur. Ndoshta kështu ishte dhe shpirti i njeriut—një dritë që tundej mes erërave të kujtimeve, mes të shkuarës dhe të ardhmes, gjithmonë në një betejë të heshtur me kohën.
"Mos e lër jetën të të rrëshqasë nga duart."
Këto fjalë i kumbuan në mendje me një forcë të pazakontë. Ishin kaq të thjeshta, por mbartnin një urdhërim të fshehtë, një lutje për të mos mbetur peng i një jete të pakryer.
Ai u ngrit ngadalë nga tavolina dhe hapat e tij e çuan drejt dritares. Jashtë, nata ishte e qetë, por ajri mbante ende një freski të lehtë, si një kujtesë e asaj që kishte ndodhur më parë, por që ende nuk ishte harruar.
Një mendim i papritur e përshkoi—po sikur ta digjte letrën? Po sikur ta linte të tretur në flakën e qiriut, duke lejuar që fjalët të bëheshin tym e të shkonin drejt qiellit, ashtu siç ikin gjithmonë të pathënat? A do ta çlironte kjo?
Por diçka brenda tij e ndaloi. Jo, ai nuk mund ta shkatërronte këtë pjesë të vetes. Letra nuk ishte thjesht një copë kujtimi, por një premtim. Një premtim se do të jetonte, jo më i zhytur në të shkuarën, por duke ndërtuar të tashmen, duke mbajtur mend se çdo çast kishte peshë, se çdo fjalë e thënë apo e pashkruar mbartte një domethënie që askush nuk mund ta zhdukte.
Ai e palosi letrën me kujdes dhe e vendosi brenda një kutie të vogël druri, një kuti që mbante të fshehtat më të rëndësishme të jetës së tij. Pastaj, me një frymëmarrje të thellë, e ndjeu se një pjesë e rëndë e shpirtit të tij ishte lëshuar. Nuk ishte më ai njeriu që kishte nisur ta lexonte atë letër.
Tani ishte dikush tjetër—dikush që kishte zgjedhur të mos ishte më një hije e së shkuarës, por një dritë e së tashmes.

Ai ndezi një tjetër qiri dhe vështroi dritën e tij që digjej ngadalë, duke krijuar hije të buta mbi muret e dhomës. Ndoshta kështu ishte dhe jeta—një zjarr që digjej, herë me flakë të lartë, herë me një dritë të lodhur, por që gjithmonë vazhdonte të ndriçonte, derisa të shuhej krejt.
Dhe ndoshta ky ishte kuptimi më i madh që mund të nxirrte nga e gjithë kjo: jeta nuk është një pritje, nuk është një mbledhje kujtimesh apo një peshë e fajit. Jeta është një rrjedhë e pandalshme, një rrëfim që vazhdon të shkruhet çdo ditë, pavarësisht kapitujve të kaluar.
Njeriu mund të mbetet i burgosur në kujtimet e tij, në pengjet që s’di si t’i shlyejë, në fjalët që nuk i tha dhe në rrugët që nuk i mori. Por në fund, ajo që ka vërtet rëndësi nuk është çfarë ka humbur, por çfarë zgjedh të ndërtojë nga çasti që i është dhënë.
Të jetosh nuk do të thotë të harrosh të shkuarën, por të mësosh nga ajo pa lejuar që të të robërojë. Do të thotë të ecësh përpara, me plagë, me kujtime, por edhe me dritën e një dite të re.
Dhe kështu, ai mori frymë thellë dhe doli nga dhoma, duke e lënë qiriun të digjej deri në fund, si një simbol i vetë jetës—të jetonte plotësisht, deri në momentin e fundit, pa pishmane, pa frikë.

(59)

Një popull që nuk vdes, por as nuk jeton

Dhe toka qan… Lotët e saj nuk janë më shi që ujit farën, por gjak që ushqen dheun. Në këtë dhè të shenjtë, ku dikur jetonin në paqe fëmijët që loznin, tani ka vetëm hije të vogla që enden pa shpirt, pa të ardhme. Një vend ku dikur qeshnin nënat dhe këndonin fëmijët, tani jehon britma dhe klithma që nuk kanë kush t’i dëgjojë. Palestina nuk është thjesht një copë toke, as thjesht një emër në hartë. Është një histori mijëvjeçare, është një shpirt i mbjellë thellë në rrënjët e dheut. Por si mund të ekzistojë jeta kur duart e mbuluara me hirin e shkatërrimit kërkojnë ta fshijnë atë? Si mund të ketë shpresë kur varret hapen pa emër, kur trupat e fëmijëve mbulohen nga dheu para se të mësojnë të ecin? Ata vranë, rrënuan shtëpitë, rrënuan xhamitë, fshinë historinë. Por nuk mundën të vrisnin kujtimin. Nuk mundën të shuajnë shpirtin e një populli që i kanë vrarë trupin, por jo shpirtin.

Nën rrënoja, aty ku gërmadhat e betoneve puthin dheun e përgjakur, flenë të gjallët. Po, të gjallët që u varrosën për së gjalli, fëmijët që nuk patën kohë të qajnë para se të ndaleshin frymët e tyre. Dhe prindërit e tyre që nuk mundën t’i mbrojnë, ata që mbetën gjallë për të parë ferrin mbi tokë. Dhe më e dhimbshmja nuk është vetëm vdekja, por harresa. Bota i sheh, por nuk ndjejnë. I dëgjon, por nuk kanë zemër. Në hijen e shkatërrimit, ata që mbijetuan nuk janë të lirë. Nuk janë të lirë të rrinë, por as të ikin. Duan t’i shpërngulin, t’i dëbojnë nga toka e tyre, nga historia e tyre. Sikur mijëra vjet të mos kishin vlerë. Sikur shpirtrat e të parëve të tyre të mos kishin mbjellë rrënjë në atë tokë. Por si mund të shpërngulësh një shpirt? Si mund të marrësh një vend nga zemra e një njeriu?  Kush do të numërojë jetët që u shuan? Kush do të mbledhë eshtrat e shpërndara në rrugë, në oborre, në sheshe ku dikur luanin fëmijët? Kush do të dënojë ata që shkelën mbi trupat e pajetë, ata që ndërtuan mure mbi varre të hapura? Drejtësia hesht, ndërsa dhimbja bërtet. Dhe në këtë heshtje, jeta vazhdon të shuhet, shpresa të venitet, e dhimbja të rrjedhë si një lum i pafund gjaku. Por një popull që nuk dorëzohet, nuk mund të shuhet Ata mund të shkatërrojnë shtëpitë, të vrasin trupat, të fshijnë qytetet. Por nuk mund të shkatërrojnë frymën e një populli që nuk dorëzohet. Ata që mbeten, do të kujtojnë. Do ta mbajnë Palestinën në zemër, në sy, në çdo rrahje të shpirtit.

Sepse një popull nuk vdes kur i vriten njerëzit, por kur i vritet kujtimi. Dhe Palestina nuk do të harrohet kurrë.

(60)

Babai këshillon të birin 

Mos e vendos çelësin e lumturisë në xhepin e dikujt tjetër

Biri im, dëgjoje këtë fjalë dhe mbaje në mendje si një amanet që nuk duhet ta humbasësh: Mos e vendos çelësin e lumturisë sate në xhepin e dikujt tjetër. Mos e lidh shpirtin me zinxhirët e pritjeve, mos e var zemrën tënde në duart e të tjerëve, sepse njeriu që e dorëzon veten tek të tjerët, humbet veten para se të humbasë gjithçka tjetër. Shpeshherë, ne i japim fuqinë më të madhe njerëzve që nuk e meritojnë: i lejojmë të na përcaktojnë vlerën, të na shkelin ëndrrat, të na bëjnë të ndiejmë se jemi të vegjël, të pamjaftueshëm. Presim miratim prej tyre, presim dashuri, presim që të na mbushin boshllëkun e shpirtit, sikur vetë të ishim të paplotë. Por biri im, asgjë jashtë teje nuk mund të të bëjë të ndihesh i tërë. Nëse kërkon lumturinë te sytë e dikujt tjetër, do ta gjesh veten duke u lutur për një vështrim. Nëse kërkon paqen tek duart e dikujt tjetër, do të mbetesh gjithmonë i etur për një prekje.

Mos harro, liria fillon brenda teje. Njeriu që e lidh lumturinë e vet me të tjerët është si ai që jep çelësat e shtëpisë së tij dhe mbetet jashtë, duke trokitur në një derë që nuk hapet. Ashtu është ai që pret të vlerësohet, të kuptohet, të duhet nga të tjerët përpara se të dojë vetveten. Por biri im, lumturia jote nuk duhet të jetë borxh në duart e askujt. Nëse e var fatin tënd në supet e njerëzve, do të ndiesh peshën e zhgënjimit sa herë ata të largohen. Sepse njerëzit vijnë e shkojnë. Disa të duan sot, por nesër të harrojnë. Disa të ngritin në qiell sot, por nesër të hedhin në tokë. Nëse të shkelin, mos u habit. Njerëzit kanë zemra të ndryshme, por ti, biri im, ke shpirtin tënd, dhe ai shpirt duhet të jetë shtëpia jote, pa varësi nga askush. Prandaj, të njohësh vlerën tënde është forca më e madhe. A e di cili është njeriu më i lirë? Ai që nuk lejon askënd të përcaktojë sa vlen. Ai që e di se vlera e tij nuk zvogëlohet nga fjalët, nga largimet, nga harresat e njerëzve. Sepse vlera jote nuk është e shkruar në sytë e të tjerëve, por në shpirtin tënd. Mos e vendos vetveten në duart e dikujt që nuk e njeh vlerën tënde, sepse ai do të të trajtojë si diçka të zakonshme. Ji si ari që nuk kërkon miratimin e askujt për të shkëlqyer. Mos harro, lumturia nuk është një dhuratë, është një zgjedhje. Biri im, mos e prit lumturinë nga njerëzit. Mos e prit nga fati. Mos e prit nga rrethanat. Lumturia nuk është diçka që të dhurohet. Nuk është një derë që hapet kur dikush tjetër dëshiron. Lumturia është një çelës që vetëm ti mund ta mbash. Ajo është brenda teje, në mënyrën si e sheh jetën, në mënyrën si e pranon veten, në mënyrën si ecën përpara edhe kur të gjitha rrugët duken të mbyllura. Mos e lidh zemrën me një dorë që mund të të lërë. Mos e mbështet shpirtin mbi një shpatull që një ditë mund të të braktisë. Ji i lirë, biri im. Ji vetvetja. Dhe mos harro kurrë: çelësi i lumturisë sate duhet të jetë gjithmonë në duart e tua.

(61)

A duhet të kërkoj ndjesë që shkruaj? A duhet të ndaloj, të hesht, të fshihem pas një turme që e përçmon fjalën e shkruar, thua se është një luks i pakuptimtë apo një kapriço e mendjemëdhenjve? A duhet të kërkoj falje që leximi dhe shkrimi nuk janë për mua një hobi i rastësishëm, por një domosdoshmëri, një pjesë e qenies sime, një mënyrë për të marrë frymë? Unë nuk shkruaj për t’ju bindur, as për t’ju mbushur mendjen. Nuk shkruaj për të impresionuar, as për të zënë hapësirën tuaj me fjalë të gjata e të shumta. Unë shkruaj sepse nuk di të jetoj ndryshe. Siç të tjerët ndjekin instinktin për të ngrënë kur kanë uri apo për të pirë kur kanë etje, unë ndjek këtë nevojë të pashmangshme për të hedhur mendimet në letër, për të lexuar dhe për të lënë diçka pas – qoftë edhe një fjali të vetme që mund të gjejë strehë diku brenda jush. Nëse shkrimi im ju lodh, ndoshta nuk janë fjalët e mia që peshojnë rëndë, por diçka brenda jush që nuk doni ta përballni. Nëse ju bezdis, ndoshta nuk është zëri im, por një e vërtetë që mundohet të depërtojë përtej indiferencës. Sepse shkrimi nuk është vetëm art – është pasqyrë. Dhe pasqyrat, nëse nuk jemi gati për t’u parë në to, na shqetësojnë. Por a duhet të ndaloj, sepse disa ndihen të shqetësuar nga fjala? Jo.

Ashtu siç një piktor nuk ndalon së pikturuari sepse dikujt nuk i pëlqen kombinimi i ngjyrave. Ashtu siç një muzikant nuk hesht sepse dikujt i duket melodia e tij e pakuptimtë. Ashtu siç një det nuk pushon së valëvituri sepse dikush nuk di të notojë. Ajo që shkruaj nuk është një përpjekje për të zëvendësuar realitetin, por për ta kuptuar atë. Shkrimi nuk është arratisje – është një ballafaqim i vazhdueshëm me botën, me veten, me heshtjet dhe dhimbjet që shpesh nuk kanë emër. Në çdo fjalë ka një copë dhimbjeje, një grimë reflektimi, një etje për të kuptuar më shumë. Dhe ndoshta kjo është arsyeja pse disa ndihen të lodhur kur lexojnë: sepse fjalët kërkojnë diçka nga ne. Kërkojnë që të mendojmë, të ndjejmë, të përballemi me ato që ndoshta kemi lënë pas dore. Por pse kaq shumë frikë nga fjala? Pse kaq shumë përbuzje për ata që zgjedhin të jetojnë mes rreshtave, të ushqehen me mendime, të krijojnë me shpirt? A është vallë leximi një humbje kohe në një botë që vrapon pas suksesit të shpejtë dhe kënaqësisë sipërfaqësore? A është shkrimi një luks që i lejohet vetëm atyre që nuk kanë gjë tjetër për të bërë? Apo ndoshta, thellë brenda vetes, disa i druhen fjalës sepse ajo mund të zbulojë boshllëkun që përpiqen të fshehin? Shkrimi për mua nuk është zgjedhje – është ekzistencë. Është si të shohësh botën me sy të hapur dhe të mos i shmangesh as dritës, as hijes. Është si të ecësh zbathur nëpër kujtime, të përballesh me plagët dhe të pranosh se disa prej tyre nuk do të shërohen kurrë, por gjithsesi ia vlen t’i tregosh. Nuk shkruaj për të dëshmuar se di diçka më shumë. Nuk shkruaj për t’u dukur apo për të fituar vëmendje. Shkruaj sepse përndryshe do të ndihesha i zbrazët, i pashprehur, i padukshëm edhe për veten time. Nuk dua të tregoj që kam kohë të lirë, as të krijoj një fasadë dijesh. Nuk dua të “vras kohën” – sepse koha nuk është armik për t’u mundur, por një dhuratë për t’u mbushur me kuptim. Dhe për mua, kuptimi gjendet në fjalën e shkruar. Nëse kjo e lodh dikë, nëse kjo bezdis, nëse kjo krijon opinion të gabuar për mua – le të jetë ashtu. Nuk jam këtu për të kënaqur pritshmëritë e askujt, as për të justifikuar pasionin tim. Nuk kam nevojë të mbrohem nga ata që nuk më kuptojnë, sepse fjala është mburoja ime. Dhe për sa kohë që frymoj, do të vazhdoj të shkruaj. Sepse fjala është shtëpia ime. Kur gjithçka tjetër bëhet e huaj, kur realiteti më lodh me sipërfaqësinë e tij, kur heshtja më bëhet një burg i padukshëm, unë e gjej veten mes rreshtave. Aty ku nuk kam nevojë të justifikohem, as të kërkoj leje për të qenë ai që jam. E megjithatë, ka diçka tronditëse në mënyrën se si disa njerëz e përçmojnë fjalën. E shohin si një mjet të kotë, një humbje kohe, një marrëzi për ata që nuk kanë gjëra “më të rëndësishme” për të bërë. Por çfarë është më e rëndësishme se të mendosh? Çfarë është më e rëndësishme se të kuptosh veten dhe botën? Në një shoqëri që nxit shpejtësinë, konsumizmin, produktivitetin e verbër, ndoshta leximi dhe shkrimi duken si gjëra të parëndësishme. Sepse ato kërkojnë diçka që bota moderne ka frikë ta japë: kohë dhe reflektim. Kërkojnë durim, kërkojnë një ndalesë mes kaosit, një vështrim më të thellë përtej sipërfaqes. Dhe kjo, për disa, është e padurueshme. Por unë nuk dua të jem pjesë e një bote që ecën pa menduar. Nuk dua të jem një prej atyre që jetojnë si makina, duke ndjekur të njëjtat rutina, duke thithur të njëjtat informacione boshe, pa pyetur kurrë: "Përse? Çfarë kuptimi ka e gjitha kjo?" A nuk është më e rrezikshme të mos lexosh, sesa të lexosh shumë? A nuk është më e frikshme të mos mendosh fare, sesa të mendosh tepër? A nuk është më tragjike të mbetesh i mbyllur në një botë të ngushtë, të shurdhër ndaj ideve të reja, sesa të ndihesh i lodhur nga fjalët? Disa ndihen të bezdisur nga shkrimet e mia. Mbase sepse nuk janë mësuar me mendimin e thellë. Mbase sepse fjala kërkon diçka nga ta – një ndjeshmëri, një përballje, një reflektim që ndoshta nuk janë gati ta bëjnë. Sepse fjalët e vërteta nuk janë vetëm një rrjedhë tingujsh – ato janë pasqyra. Dhe ndonjëherë, ajo që shohim në to nuk na pëlqen. Por unë nuk do të hesht. Nuk do të ndaloj. Nuk do të kërkoj ndjesë që ekzistoj përmes fjalës. Në një botë që na mëson të jetojmë shpejt, të konsumojmë pa menduar, të harrojmë pa reflektuar, unë zgjedh të ndalem. Të lexoj. Të shkruaj. Të ndjej. Të mendoj. Dhe nëse kjo ju lodh, nëse kjo ju shqetëson, nëse kjo ju bën të largoheni – atëherë ndoshta nuk është problemi tek unë, por tek ajo që nuk doni të përballoni brenda vetes. E unë? Unë do të vazhdoj të shkruaj. Jo për të bindur dikë. Jo për të bërë përshtypje. Jo për të imponuar mendimet e mia. Por sepse fjalët janë frymëmarrja ime. Dhe derisa të më mbetet edhe një frymë e fundit, do ta mbush atë me fjalë.

(62)

Fjalët që bien si gjethet e vjeshtës

Dielli po perëndonte ngadalë, duke pikturuar qiellin me nuanca ari dhe portokalli, ndërsa era e lehtë e pasdites lozte me gjethet e rëna. Një lumë i qetë pasqyronte atë ngjyrëzimin magjik, sikur të ishte një pasqyrë që ruante brenda vetes një botë tjetër, një botë ku koha ndalej dhe gjithçka merrte një frymëmarrje më të thellë. Në bregun e lumit, një libër i hapur qëndronte mbi tokën e lagësht nga vesat e mbrëmjes. Faqet e tij përkëdheleshin nga flladi, ndërsa mbi të ishte vendosur një zemër e punuar me filigran, një punim i imët dhe i brishtë, si vetë kujtimet që mbante brenda vetes. Ishte një skenë që të ftonte në reflektim, në një udhëtim të brendshëm ku fjalët nuk ishin thjesht fjalë, por frymëmarrje të shpirtit. Një grua e ulur pranë librit, me sytë e humbur në perëndim, dukej sikur dëgjonte diçka që të tjerët nuk mund ta dëgjonin. Ndoshta ishin pëshpëritjet e kohës, ndoshta ishin kujtimet që vinin me erën, ose ndoshta ishte vetë heshtja që fliste më shumë se çdo fjalë. Ajo e dinte që jeta është si një libër me faqe të shkruara dhe të zbrazëta, ku disa kapituj janë të mbushur me dritë, e disa të tjerë me hije. Kishte mësuar se disa fjalë mbeteshin përgjithmonë në kujtesë, ndërsa të tjera humbnin si gjethet e vjeshtës, duke u përzier me dheun e harresës. Por çfarë mbetet në fund? Kur dielli i jetës perëndon dhe faqet e fundit afrohen, çfarë është ajo që vërtet ka rëndësi? A janë kujtimet që ndërtuam, dashuria që dhamë, ëndrrat që ndoqëm? Apo ndoshta janë fjalët që nuk thamë, përqafimet që nuk dhuruam, çastet që lanë bosh një vend në zemrën tonë? Ajo mbylli sytë për një moment dhe mori frymë thellë. Në ajër ndjente aromën e tokës, të gjethit të rënë, të perëndimit që ikte ngadalë. Në atë çast kuptoi se jeta është një udhëtim i thjeshtë dhe i ndërlikuar njëkohësisht. Një rrugëtim ku çdo çast ka peshën e një epoke dhe çdo fjalë është një urë mes zemrave. Dhe ndoshta, në fund të fundit, nuk ka rëndësi sa shumë kemi jetuar, por sa thellë kemi ndjerë.

(63)

Mos i harro kurrë rrënjët e tua njerëzore

Biri im, jeta do të të çojë larg, do të të ngritë lart, do të të japë fuqi dhe ndoshta një ditë do të ndihesh sikur ke pushtuar botën. Por kur të vijë ai çast, kur duart e tua të mbajnë më shumë se ç’kishe ëndërruar, kur emri yt të ketë peshë, kur hapat e tua të tingëllojnë si jehonë në jetë, kujtohu nga ke ardhur.

Mos i harro rrënjët e tua, sepse pa to je si gjethe e marrë nga era, si degë që thahet pa trungun e saj. Njeriu që harron rrënjët e tij, që mohon të shkuarën, që kthen shpinën ndaj atyre që e formuan, është si një zog që e prenë krahun e vet dhe kujton se mund të fluturojë.

Nuk është pasuria ajo që të bën të fortë. As fama, as suksesi, as pushteti. Ajo që të mban në këmbë kur jeta të godet, ajo që të jep dritë në errësirë, janë rrënjët e tua—familja jote, toka jote, vlerat që të janë dhënë. Pa rrënjë, edhe pema më e madhe rrëzohet nga stuhia më e vogël.

Mos u mashtro nga shkëlqimi i kësaj bote. Do të të tundojnë premtime të bukura, do të të bëjnë të besosh se je më shumë se të tjerët, do të të shtyjnë të harrosh dorën që të mbajti kur ishe i dobët, fjalën që të udhëzoi kur ishe i humbur, zemrën që u lëndua për ty kur ende nuk dije çfarë është dhimbja. Por biri im, njeriu që harron rrënjët, e humb shpirtin.

Kur të kesh arritur larg, kthehu pas me zemër dhe përkulu me mirënjohje për ata që ishin themeli yt. Për prindërit që sakrifikuan, për tokën që të rriti, për gurët që të ndërtuan. Mos harro nënën që të mbajti në krahë, edhe kur vetë ishte e lodhur. Mos harro babanë që nuk u ankua kurrë, edhe kur supet i kishte të rënduara. Mos harro mësimet që të dhanë, edhe kur të duken të thjeshta në krahasim me botën që ke njohur më vonë.

Nuk ka rëndësi sa larg shkon në jetë, rëndësi ka të dish gjithmonë nga ke ardhur. Mos e moho kurrë të shkuarën tënde, sepse ajo është vula jote. Është dëshmia se kush je, është harta që të tregon rrugën, është drita që të ndihmon të mos humbasësh.

Mos i shiko njerëzit nga lart, biri im, edhe kur jeta të të vendosë mbi ta. Se njeriu i vërtetë nuk matet me atë që ka, por me atë që është. Nuk matet me pasurinë, por me zemrën. Nuk matet me titujt, por me përulësinë e tij.

Nëse një ditë e gjen veten të pushtetshëm, kujtohu të shtrish dorën tek ai që ka nevojë. Nëse një ditë ke më shumë se të tjerët, kujtohu të japësh pa pritur asgjë. Sepse njeriu i vërtetë nuk është ai që ngjitet më lart se të tjerët, por ai që ngjitet pa harruar t’i ndihmojë ata që mbeten pas.

Biri im, kur gjithçka të ketë ndryshuar, kur koha të ketë kaluar, kur fytyra jote të mos jetë më ajo e djeshmja, kur bota të të ketë njohur ndryshe, kujtohu se brenda teje ende rreh një zemër që dikur rrihte e vogël në një dhomë të varfër, në një tokë të thjeshtë, në një shtëpi me dashuri.

Mos e lejo kurrë këtë botë të të bëjë të harrosh se çfarë do të thotë të jesh njeri. Dhe mbi të gjitha, mos harro kurrë rrënjët e tua njerëzore.

(64)

Hija e kujtimeve

Dhoma ishte e zbrazët, përveç një karrigeje të vjetër dhe një burri të përkulur mbi duart e tij, sikur pesha e botës i kishte rënë mbi supe. Drita që hynte nga dritarja ishte e vakët, gri, e ftohtë. Një "mirëseardhje" e zverdhur rrinte e varur në mur, një ironi e hidhur në një vend ku askush nuk kthehej më me dëshirë. Letra të shqyera mbulonin dyshemenë, si copëza të kujtimeve që nuk mund të ngjiteshin më bashkë. E shkuara nuk vdes kurrë. Ajo qëndron aty, fshehur mes pluhurit të harresës, duke pritur momentin e saj të artë për të dalë në sipërfaqe dhe për të rrëzuar gjithçka që kemi ndërtuar mbi të. Ai burrë e dinte këtë. Ai ishte njeriu që mbante mbi supe një mal pendesash, një arkiv të hidhur gabimesh, një histori që nuk mund të shkruhej më nga e para. Çfarë e kishte sjellë deri këtu? Një jetë e humbur mes iluzioneve, një dashuri që nuk u kthye kurrë më, një miqësi e tradhtuar, një ëndërr e braktisur përpara se të merrte frymë? Apo thjesht koha, ajo që na gërryen pa zhurmë, pa na pyetur, pa mëshirë?

Duart e tij të lodhura mbështeteshin mbi gjunjë, gishta të lodhur nga mbajtja e kujtimeve të papërballueshme. Ai nuk kishte nevojë për fjalë. Heshtja fliste për të. Heshtja ishte zëri i tij, një britmë që askush nuk mund ta dëgjonte, përveç atyre që kishin ndier peshën e një dhimbjeje të ngjashme. Dritarja e hapur hidhte një shpresë të brishtë në errësirën e dhomës. Një rreze dielli kërkonte rrugën e saj përmes pluhurit, por nuk mund ta mbushte boshllëkun e shpirtit të tij. A mund të ndriçohet një zemër e shuar? A mund të ngrihet përsëri dikush që ka rënë shumë herë? Dikur, kjo dhomë kishte jetë. Ndoshta kishte qeshje, ndoshta tinguj muzike, ndoshta hapa që lëviznin plot gjallëri mbi këto pllaka tani të mbuluara me rrënoja. Por tani, gjithçka që kishte mbetur ishte një njeri i ulur mbi një karrige të vetmuar, i rrethuar nga një botë që kishte ecur përpara pa të. Një erë e lehtë hyri përmes dritares, duke lëvizur lehtë një copë letër mbi tokë. Ajo gati sa nuk e preku këmbën e tij. Një kujtim i vogël që donte të zgjohej. Ai e shikoi për një çast dhe e la të mbetej aty. Nuk kishte më forcë të ngrinte as edhe një copë letre. Disa njerëz mbeten të humbur mes kujtimeve të tyre.

Disa mbijetojnë, disa ringrihen, disa thjesht zhduken brenda vetes. Dhe ai? Ai ishte një hije e së kaluarës, një njeri i mbetur në pragun mes asaj që kishte qenë dhe asaj që nuk do të ishte kurrë më. Drita e fundit e diellit u zbeh ngadalë. Dhoma u kthye përsëri në errësirë. Dhe ai vazhdoi të qëndronte aty, i mbështetur mbi duart e tij, duke pritur diçka që ndoshta nuk do të vinte kurrë.

(65)

Pesha e kohës

Ai shtynte akrepat e orës me gjithë forcën e tij, sikur ta dinte se nëse do të ndalte kohën qoftë dhe për një çast, diçka do të ndryshonte. Por koha nuk e dëgjonte. Nuk pyeste për dëshirat, për të shkuarën, për dhimbjet apo për të pathënat. Ajo ecte përpara, e verbër dhe e pashpirt, duke lënë pas gjurmë të pashlyeshme në zemrën e kujtdo që guxonte ta sfidonte. Era frynte lehtë mbi barin e thatë, duke përplasur gjethet në një valle të heshtur, ndërsa ai vazhdonte të mbështetej mbi orën gjigante, duke luftuar një betejë të humbur. Kishte kaq shumë që donte të kthente pas: një moment kur nuk duhej të kishte heshtur, një natë kur duhej të kishte qëndruar, një buzëqeshje që nuk e kishte kthyer, një dorë që nuk e kishte mbajtur. "Sikur të mund të ktheja pas kohën..."

Sa herë e kishte përsëritur këtë mendim? Sa herë kishte mbyllur sytë, duke u përpjekur të rigjallëronte të shkuarën, vetëm për ta parë të ikte edhe më tej? Ora ishte e rëndë, si peshat e kujtimeve që ai mbante mbi shpinë. Çdo minutë që kalonte ishte një plagë e re në shpirtin e tij, një dëshmi se jeta nuk ndalet, as kur lutemi, as kur pendohemi. Koha është një tiran që nuk fal.

Ai u ndal për një çast dhe shikoi qiellin. Retë e errëta lëviznin ngadalë, sikur të ishin të vetmet që e kuptonin luftën e tij. Por as ato nuk kishin zgjidhje për të. Ai mund të përpiqej të ndalte orën, por nuk mund të ndalte atë që kishte humbur. Me frymëmarrjen e rënduar, ai e kuptoi më në fund të vërtetën e dhimbshme: Nuk është koha ajo që duhet ndalur. Është frika e mosjetes që duhet mundur. Njeriu nuk mund të jetojë duke vrapuar pas hijeve të së kaluarës. As duke pritur që koha t’i sjellë përgjigjet. E vetmja gjë që mund të bëjë është ta jetojë momentin, ta dojë të tashmen, dhe ta pranojë se disa orë nuk mund të kthehen kurrë pas. Ai uli duart. Akrepat e orës vazhduan lëvizjen e tyre të heshtur. Dhe për herë të parë pas shumë kohësh, ai la kohën të bëjë punën e saj… dhe ai të jetojë të tijën.

(66)

Udhëtari i kohës

Ai qëndronte ulur mbi valixhet e tij, i veshur në të zeza, si një udhëtar i humbur mes një kohe që nuk i përkiste më. Pas tij, ora gjigante rrotullohej pa mëshirë, duke i kujtuar se gjithçka që kishte lënë pas tashmë ishte e pashlyeshme. Valixhet e tij nuk ishin mbushur me rroba apo sende të zakonshme. Ato ishin të mbushura me kujtime, me fjalë të pathëna, me net të pagjuma, me letra të djegura nga zemra dhe heshtja. Çdo bravë e tyre mbante një histori që nuk guxonte të hapej, çdo cep i lëkurës së vjetër ruante një shenjë të kohës që nuk mund të rikthehej. Ai uli kokën, duke shtrënguar duart mbi gjunjë. Kishte parë shumë udhëtime, kishte njohur shumë fytyra, kishte dashuruar dhe kishte humbur. Por pavarësisht gjithë rrugëve që kishte ndjekur, kurrë nuk kishte gjetur një stacion ku të ndalej. A ishte koha ajo që e kishte tradhtuar? Apo ai vetë kishte qenë një udhëtar i pamatur, duke ecur gjithmonë drejt një fundi që nuk e njihte? Tashmë, gjithçka që kishte ishte ai çast. Ora e madhe rri pezull mbi të, sikur po e shikonte me përbuzje, duke i kujtuar se asgjë nuk mund të ndalet, asgjë nuk mund të pritet. Koha nuk pret askënd. Por ai ishte lodhur duke vrapuar pas saj. Ishte lodhur duke u përpjekur ta kapte diçka që gjithmonë i rrëshqiste nga duart. Ndoshta kishte ardhur koha të ndalej. Jo për të kthyer pas atë që kishte humbur, por për të pranuar se disa udhëtime nuk kanë kthim. Diku larg, një erë e lehtë fryn dhe letrat e vjetra fluturojnë rreth tij. Janë kujtime të shpërndara, të cilat nuk mund t’i mbledhë më. Por ai nuk ngrihet t’i kapë. Nuk përpiqet më t’i ruajë. Ai mbyll sytë dhe merr frymë thellë. Për herë të parë, nuk ndihet si një njeri që po largohet nga diçka. Ndihet si dikush që më në fund ka arritur diku. Në paqe me kohën.

(67)

Njeriu që priste askëndin

Mbrëmja kishte zbritur mbi qytet si një mantel i rëndë, duke e përfshirë gjithçka me një dritë të artë-marramendëse. Rrugët ishin të lagura nga një shi i imët i hershëm, dhe llambat e rrugës derdhnin hije të buta mbi asfaltin që ndriçonte si një pasqyrë e krisur. Ai ishte ulur mbi një stol të vjetër, në një qoshe të heshtur të bulevardit. Palltoja e tij e zezë i mbështillej fort rreth trupit të drobitur, ndërsa koka i varej paksa, si të ishte i zhytur në një mendim që nuk kishte fillim dhe as fund. Autobusët kalonin pranë, njerëzit nguteshin për në shtëpi, por ai nuk lëvizte. E kishte pritur dikë dikur, por tashmë nuk priste më askënd. Ajo që e mbante ulur aty ishte diçka ndryshe – një përjetësi e pashprehur, një heshtje që duhej dëgjuar. Ndoshta ishte koha ajo që e kishte mbërthyer në atë stol, ndoshta një kujtim që ende nuk guxonte ta linte të lirë. Në qiell, dielli i fundit i ditës dhe dritat e qytetit ngatërronin ngjyrat e tyre në një përqafim të zjarrtë. Ajo skenë dukej e panjohur për të gjithë ata që vraponin drejt së nesërmes, por jo për të. Ai e njihte mirë këtë moment – këtë çast ku gjithçka ndalonte, ku nata dhe dita përplaseshin butë, si dy duar që prekin njëra-tjetrën për herë të fundit. Kur ora shënoi një orë që askush nuk e vuri re, ai u ngrit ngadalë. Palltoja iu valëvit paksa me erën, dhe hapat e tij të qetë u përzien me zhurmën e qytetit që nuk flinte kurrë. Nuk ishte më i njëjti njeri që kishte ardhur aty. Ose ndoshta, thjesht, nuk ishte më njeri që ta priste.

(68)

Unë dhe Qyteti – Dy shpirtra të vetmuar

Sot endesha rrugëve të qytetit tim, atij qyteti që dikur më njihte më mirë se vetja. Kisha vite pa e shkelur ashtu, me hapa të ngadaltë, me sytë e mbushur me mall e mendimet e ngatërruara në fijet e padukshme të së kaluarës.

Rrugët, të çara nga koha, më dukeshin si plagët e vjetra të një trupi që dikur kishte qenë i gjallë. Çdo gropë e shkelur më rikthente copëza kujtimesh të qeshura fëmijërore, vrapimeve të pakujdesshme dhe zërave që dikur kumbonin mes mureve të këtij qyteti.

Dora ime u shtri të prekte pemët që kishin mbijetuar. Lëkura e tyre e vrazhdë më përshëndeti me një ndjesi të njohur. Dikur ishin më të shumta, më të larta, më të gjelbra… por disa prej tyre mungonin. Ato ishin prerë, dhe në vendin ku dikur unë dhe shokët e mi luanim mes degëve të tyre, tani qëndronte një boshllëk që nuk mund të mbushej.

Gjunjët më çuan drejt një guri të madh, atje ku dikur uleshim e flisnim për ëndrrat tona. Sa të mëdha i kishim ëndrrat! Sa larg donim të shkonim! Por, ndërsa ne ikëm për t’i ndjekur ato, qyteti mbeti pas, i heshtur, duke pritur kthimin tonë.

Më tutje, disa shtëpi të vjetra më vështronin të lodhura. Dritaret e tyre ishin bosh, si sytë e një njeriu që ka parë shumë humbje. Në to dikur banonin plakat e mira që na jepnin ujë dhe na përkëdhelnin flokët e djersitur. Sot, ato shtëpi ishin pa jetë. Gratë kishin ikur në paqe, dhe fëmijët e tyre kishin marrë rrugët e botës, duke lënë pas vetëm jehonën e zërave të tyre.

Oh, sa kujtime të mbuluara nga pluhuri i kohës! Dhe unë që besoja se i kisha harruar…! Por jo, ato ishin aty, të strukura në qoshet e shpirtit tim, të gjalla si një melodi e njohur që e dëgjon pas shumë vitesh dhe menjëherë të përfshin në ndjenja të paharruara.

A thua njeriu është thjesht një përmbledhje kujtimesh? Një shëtitës mes rrugëve të kaluara, që mbart mbi supe peshën e çdo çasti që ka jetuar?

Një peshë e rëndë m’u ul mbi kraharor ndërsa sodisja heshtjen e qytetit. Sa shumë ishte zbrazur! Dritaret e dikurshme nga ku dëgjohej qeshja e fëmijëve, tani ishin të mbyllura. Rrugët nuk kishin më atë gjallëri që dikur i jepte jetë këtij vendi. Dhe unë… unë ndihesha po aq bosh sa edhe qyteti im.

E ndjeva se ai po vuante njësoj si unë. Unë isha qytetari i tij, ai ishte streha ime. Ai kishte gjurmët e mia në çdo cep, dhe unë kisha gjurmët e tij në çdo kujtim timin. Dy bashkëvuajtës, dy miq të vjetër, të mbetur vetëm për të ngushëlluar njëri-tjetrin në këtë heshtje që vetëm ne e kuptonim.

Dielli filloi të ulej, duke na përqafuar të dyve me dritën e tij të butë, sikur të na thoshte: “Mos u shqetëso… një ditë gjithçka do të rilindë.”

Dhe unë e dëgjova. Dhe unë desha ta besoja.

Ndoshta një ditë qyteti do të mbushet sërish me jetë. Ndoshta një ditë fëmijët do të vrapojnë në këto rrugë ashtu si dikur bëmë ne.

Por deri atëherë… unë dhe qyteti im do të ëndërrojmë së bashku, në këtë perëndim melankolik, duke mbajtur të gjallë kujtimet që na lidhin me atë që dikur ishim.

Më duket se po ëndërroj në diell…!

(69)

Të dua sepse…

Të dua sepse nuk je thjesht një pranverë e bukur në jetën time, por edhe dimri i acartë që më ka mësuar si të mbijetoj. Të dua sepse nuk je vetëm drita që ndriçon ditët e mia, por edhe errësira ku kam mësuar të gjej veten.
Të dua sepse nuk më premton një botë pa dhimbje, por më mëson si ta përballoj atë. Sepse nuk je një ëndërr e largët, por një realitet që frymon pranë meje, një qenie që nuk ka frikë të më shohë të thyer, të lodhur, të heshtur.
Të dua sepse më sheh përtej fjalëve, përtej heshtjeve, përtej maskave që i vendos botës, dhe e di se nën të gjitha ato qëndron një shpirt që dridhet nga frika e humbjes, por që megjithatë guxon të dojë.
Të dua sepse je ajo dorë që nuk kërkon të më ndryshojë, por që më prek me butësi, duke më kujtuar se edhe plagët e vjetra mund të bëhen lule. Sepse më sheh siç jam – me të gjitha rrëzimet dhe ngritjet, me gabimet dhe përpjekjet, me ëndrrat dhe pasiguritë – dhe përsëri zgjedh të qëndrosh.
Të dua sepse më kujton se dashuria nuk është vetëm flakë, por edhe hiri që mbetet pasi ajo ka djegur çdo frikë. Nuk është vetëm një stuhi ndjenjash të rrëmbyeshme, por edhe qetësia e një mbrëmjeje të heshtur, ku sytë tanë flasin pa pasur nevojë për fjalë.
Të dua sepse më ke mësuar se nuk ka forcë më të madhe se dorëzimi i sinqertë, se nuk ka guxim më të madh se të lejosh dikë të të njohë plotësisht. Dhe unë e kam lejuar veten të të dua pa rezerva, pa kufij, pa frikë.
Të dua sepse je një poezi që nuk kërkon të shkruhet, por që jetohet. Sepse je një melodi që nuk ka nevojë për nota, por që dëgjohet në ritmin e frymëmarrjes sime.
Të dua sepse, edhe po të ikësh, kujtimi yt do të mbetet një rrënjë në shpirtin tim, një lule që do të çelë pavarësisht çdo dimri, një emër që do të jetojë në çdo faqe të zemrës sime.
Të dua sepse më ke mësuar se dashuria nuk është e përkryer, por është e vërtetë. Se nuk është një përrallë e shkruar nga dikush tjetër, por është historia jonë, e mbushur me lotë dhe buzëqeshje, me largësi dhe afërsi, me fjalë të pathëna dhe të thëna në një moment të gabuar. Dhe prapë, është dashuri. Një dashuri që nuk kërkon të kuptohet, por të ndjehet.
Të dua sepse më ke mësuar të dua veten time përmes syve të tu. Sepse kur shoh veten përmes teje, nuk shoh thjesht një njeri që gabon, që rrëzohet, që frikësohet, por shoh dikë që është i dashur, i vlerësuar, dikë që meriton të dojë dhe të jetë i dashur.
Të dua sepse në botën time plot dyshime, je e vetmja gjë që nuk kam nevojë ta vë në dyshim. Sepse mes mijëra zërave që më thërrasin në drejtime të ndryshme, vetëm zëri yt më sjell qetësi. Sepse mes kaosit të jetës, je streha ku mund të ndalem dhe të marr frymë.
Të dua sepse edhe po të mos të kisha, do të të kërkoja në çdo faqe të një libri të vjetër, në çdo melodi të harruar, në çdo shikim të një të panjohure në rrugë, duke shpresuar se ndoshta, në një mënyrë të çuditshme, fati do të më sillte përsëri tek ti.
Të dua sepse, edhe po të ikësh, kujtimi yt do të mbetet një rrënjë në shpirtin tim, një lule që do të çelë pavarësisht çdo dimri, një emër që do të jetojë në çdo faqe të zemrës sime. Një kujtim që nuk do të zbehet me kohën, por që do të rritet, do të bëhet pjesë e frymëmarrjes sime, e natës sime, e mëngjeseve të mia të qeta.
Dhe nëse një ditë bota do të na largojë, nëse fati do të na vendosë në rrugë të ndryshme, dije se të dua, jo sepse duhet, por sepse s’kam si të mos të dua.

Të dua, thjesht sepse je ti.

(70)

Valët dhe trëndafilat

Era fryn butë mbi breg. Retë përqafojnë diellin, duke e fshehur për pak çaste, sikur duan ta mbrojnë nga një dhimbje e pashpjegueshme. Dhe unë qëndroj aty, duke parë dallgët që zvarriten mbi rërën e lagësht, si kujtimet që kthehen gjithmonë tek unë, pavarësisht sa larg përpiqem t’i dërgoj. Dy trëndafila të kuq prehen në breg, të lagur nga uji i kripur, të heshtur në bukurinë e tyre tragjike. Njëri duket më i gjallë, tjetri ka filluar të humbasë ngjyrën, si një premtim që dikur ishte i fortë, por që koha e bëri të venitet. Dhe unë ndjej një dhimbje të thellë, të butë, të pashpjegueshme – atë lloj dhimbjeje që nuk ka nevojë për fjalë, sepse është thjesht aty, e pranishme në çdo frymëmarrje. Mendoj për dashuritë që ikin, për ëndrrat që s’bëhen kurrë realitet, për njerëzit që largohen duke lënë pas një boshllëk që as koha nuk mund ta mbushë. Mendoj për fjalët e pathëna, për duart që nuk u mbajtën mjaftueshëm gjatë, për shikimet që u humbën në rrugët e botës. Sa e çuditshme është jeta…! Një çast je plot dritë, plot ngjyra, si një trëndafil i sapoçelur nën rrezet e diellit. E pastaj, vjen era e kohës, e fatit, e ndarjeve – dhe papritur, gjethet fillojnë të bien një nga një, pa zhurmë, pa paralajmërim. Dhe ti e gjen veten si një trëndafil i harruar mbi rërë, duke pritur që dallgët të të marrin me vete, t’i shkrijnë kujtimet e tua në kripën e detit. Por a mund të harrojmë vërtet? A mund të lëmë pas gjithçka pa marrë me vete një copëz dhimbjeje? Apo thjesht mësojmë të jetojmë me mungesat, me fjalët që s’thuhen kurrë, me shpresat që varen mes qiellit dhe tokës, si ëndrrat e paplotësuara të një shpirti të lodhur? Dallgët vazhdojnë të përqafojnë bregun, si të donin të më tregonin një të vërtetë të thjeshtë: gjithçka kthehet në pluhur, gjithçka shpërbëhet, gjithçka harrohet. Por unë nuk e besoj. Sepse trëndafilat mund të zhduken, mund të mbyten nga kripa e detit, mund të humbasin freskinë e tyre… por aroma e tyre mbetet gjithmonë në ajër. Ashtu si kujtimet. Ashtu si dashuritë që nuk vdesin kurrë.

(71)

Koha e njohjes dhe koha e pranimit

Jeta është një udhëtim i gjatë, një mozaik i përbërë nga fytyrat, zemrat dhe duart e njerëzve që takojmë. Fillimisht, ka një kohë për të njohur të tjerët dhe për t’u njohur prej tyre. Është koha kur secili mundohet të kuptojë botën e tjetrit, të deshifrojë heshtjet dhe të lexojë mes rreshtave të sjelljeve. Një kohë ku sytë janë plot kërshëri, ku fjalët janë të kujdesshme dhe hapat maten me kujdes, sepse kemi frikë se mos keqkuptohemi, mos refuzohemi, mos mbesim të huaj në sytë e njëri-tjetrit.

Por pas kësaj, vjen një kohë tjetër—koha e pranimit. Është koha kur lodhemi duke u munduar të dukemi ndryshe, të jemi versioni që mendojmë se do të pëlqehet më shumë, kur kuptojmë se nuk ka kuptim të fshehim anët tona të vërteta. Është koha kur e lejojmë veten të jemi ashtu siç jemi dhe shpresojmë që ata që na rrethojnë të na pranojnë jo për atë që duan të shohin, por për atë që jemi në të vërtetë. Po ashtu, mësojmë edhe ne t’i pranojmë të tjerët pa i modeluar sipas dëshirave tona, pa i kërkuar të ndryshojnë, pa i ndëshkuar për papërsosmëritë e tyre.

Nëse e përballojmë këtë fazë me zemër të hapur, ne fitojmë diçka të çmuar—lidhje të vërteta. Lidhje që nuk varen nga maskat, nga përsosmëria, nga pritshmëritë e tepruara. Lidhje që nuk rrëzohen nga era e parë e ndryshimit. Sepse jeta na ndryshon të gjithëve—asnjëri prej nesh nuk mbetet ai që ishte dje. Mendimet tona ndryshojnë, ndjenjat evoluojnë, ëndrrat transformohen. Dhe po ashtu ndryshojnë edhe ata që kemi pranë.

Të kurojmë lidhjet, jo si sëmundje, por si gjënë më të bukur është arti më i vështirë por më i nevojshmi. Shpesh dëgjojmë të thuhet se marrëdhëniet duhet të "kurohen", sikur të jenë një sëmundje që duhet trajtuar. Por e vërteta është se marrëdhëniet e vërteta nuk duhen trajtuar si një barrë, si një peshë që duhet mbajtur me mund. Ato duhen trajtuar si diçka e shenjtë, si një kopsht që duhet ujitur, jo sepse është i sëmurë, por sepse është burimi i bukurisë dhe gjelbërimit në jetën tonë.

Ne duhet të kujdesemi për ata që duam, jo nga frika se do t’i humbasim, por sepse prania e tyre e bën jetën tonë më të pasur, më të ndritshme, më të kuptimtë. Nuk duhet të përpiqemi t’i mbajmë njerëzit pranë me çdo kusht, por duhet të bëjmë gjithçka që lidhjet tona të jenë të shëndetshme, të pastra, të vërteta. Duhet të mësojmë të flasim pa frikë, të dëgjojmë pa paragjykime, të falim pa numëruar gabimet.

Nuk jemi të përsosur. As ne, as ata që duam. Do të kemi keqkuptime, do të kemi momente zhgënjimi, por nëse kujdesemi për lidhjet tona si për një kopsht të çmuar, ato nuk do të thahen kurrë.

Vetëm ata që dinë të duan, nuk mbeten kurrë vetëm. Një nga frikat më të mëdha të njeriut është të mbetet vetëm. Por e vetmja mënyrë për të mos mbetur kurrë vetëm nuk është të kapemi pas njerëzve me ankth, nuk është t’i mbajmë pranë me frikën e humbjes. Është të dimë të duam pa kushte, të japim pa llogari, të pranojmë pa ndryshuar, të jemi të sinqertë pa frikë.

Njeriu nuk mbetet vetëm nëse di të krijojë marrëdhënie të vërteta, të cilat nuk varen nga interesat, nga përfitimet, nga nevoja për t’u ndier i pranuar. Mbetet vetëm ai që nuk di të dojë.

Ndaj, mos ki frikë nga ndryshimi. Mos ki frikë të tregosh veten ashtu siç je. Mos ki frikë të hapësh zemrën dhe të pranosh të tjerët me gjithë të metat e tyre. Sepse vetëm kështu lidhjet tona do të mbeten të forta. Dhe vetëm kështu, nuk do të mbetemi kurrë vetëm.

(72)

Është tepër vonë. Është tepër herët.

Mos thuaj "Ka ende kohë", apo "Ndoshta herën tjetër", sepse ekziston edhe një tjetër e vërtetë e heshtur dhe e pamëshirshme: "Është tepër vonë."

Jeta është një enigmë e çuditshme, një lojë e padukshme mes kohës dhe shpirtit, mes fjalëve të pathëna dhe mundësive të humbura. Sa herë kemi menduar se do të kemi një rast tjetër për të kërkuar falje? Për të thënë "Më mungon." Për të përqafuar dikë më fort? Për të qëndruar pak më gjatë? Por pastaj, koha na ka përplasur në fytyrë të vërtetën e saj të egër: Nuk kishte një herë tjetër. Ne jetojmë sikur të jemi të përjetshëm, sikur njerëzit rreth nesh do të jenë gjithmonë aty. Sikur nesër është një premtim dhe jo thjesht një mundësi që mund të mos vijë kurrë. Shtyjmë bisedat e rëndësishme, shtyjmë ndjenjat e vërteta, shtyjmë jetën vetë – sikur ajo të jetë diçka që mund ta marrim nga e para kur të kemi më shumë kohë. Por pastaj, vjen një ditë. Një ditë kur dera nuk hapet më. Kur telefoni nuk përgjigjet. Kur një zë që dikur e dëgjoje çdo ditë, tashmë ka heshtur përgjithmonë. Një ditë kur kupton se njerëzit nuk presin pafund, se jeta nuk është një film që mund ta ndalosh dhe ta luash sërish.

Një ditë do jetë...

Tepër vonë për të thënë më fal.

Tepër vonë për të thënë të dua.

Tepër vonë për të shijuar ato momente të vogla që dikur na dukeshin të parëndësishme. Dhe dhimbja më e madhe nuk është vetë humbja. Është vetëdija se e kishe atë moment, atë çast, atë mundësi… dhe e le të të ikte nga duart.

Sa herë kemi qëndruar përballë një varri, duke pëshpëritur fjalë që kurrë nuk i thamë kur ai person ishte gjallë? Sa herë kemi lexuar një mesazh të fundit nga dikush që nuk është më, duke dëshiruar të kishim shkruar diçka më shumë? Sa herë kemi ndjerë një boshllëk në zemër, duke kuptuar se ai që dikur na priste me krahë hapur, sot nuk është më aty për të na falur një herë tjetër? Ne e mashtrojmë veten me idenë se jeta do të na japë gjithmonë një shans tjetër. Se gjithmonë ka një nesër. Një mundësi tjetër. Një rrugë kthimi. Por jo gjithmonë. Sepse ekziston edhe "është tepër vonë." Dhe atëherë, çdo "Ndoshta nesër" kthehet në një peng.

Çdo "Do ta bëj më vonë" kthehet në një plagë.

Çdo "Ka ende kohë" bëhet një gënjeshtër që na rëndon shpirtin. Mos prit. Mos shtyj. Mos beso se koha është gjithmonë në anën tënde. Sepse një ditë, ajo do të të marrë gjithçka dhe do të të lërë me vetëm një mendim të vetmuar: "Sikur të kisha bërë diçka më herët…" Prandaj, thuaje sot atë që ke frikë të thuash. Fal sot. Përqafo sot. Dashuro sot.

Bëj sot atë që mendon se mund ta bësh nesër…

Sepse nesër mund të mos vijë kurrë.

(73)

Njerëzit e fortë vuajnë në heshtje

Njerëzit e fortë nuk janë ata që nuk rrëzohen, por ata që ngrihen pa u ankuar. Ata që ecin përpara, edhe kur shpirti u është bërë plagë, edhe kur sytë e tyre mbajnë peshën e dhimbjeve të pathëna.

Njerëzit e fortë janë ata që vuajnë në heshtje. Që kanë plagë në zemër, por në fytyrë mbajnë një buzëqeshje. Ata që nuk kërkojnë dhembshuri, që nuk luten për mëshirë. Ata që fshijnë lotët e tyre në errësirë dhe dalin në dritë si të jenë të paprekur nga dhimbja.

Ata janë ata që dëgjojnë të tjerët, edhe kur askush nuk i dëgjon ata. Që japin ngrohtësi, edhe kur vetë janë të ngrirë nga ftohtësia e botës. Që ndihmojnë të tjerët të shërohen, ndërkohë që vetë nuk kanë gjetur kurrë një prehër ku të qajnë.

Ata janë ata që kurrë nuk thonë "jam lodhur", por netëve i mbërthen pagjumësia, duke u përballur me demonët e tyre. Që kurrë nuk thonë "kam nevojë", por gjithmonë japin, edhe kur vetë janë bosh.

Njerëzit e fortë janë ata që kanë ecur zbathur mbi copëza ëndrrash të thyera, por prapë i kanë ndërtuar ëndrrat e të tjerëve. Ata që kanë dashur fort, edhe kur nuk janë dashur mjaftueshëm. Ata që janë tradhtuar, por nuk janë bërë tradhtarë. Që janë braktisur, por nuk kanë braktisur askënd.

Ata janë ata që e kanë njohur dhimbjen si një mik të vjetër, por nuk e kanë lejuar kurrë ta shndërrojë zemrën e tyre në akull. Ata që e dinë se sa shumë mund të dhembë jeta, por prapë zgjedhin të jetojnë, të shpresojnë, të dashurojnë.

Ata janë ata që shikojnë qiellin dhe nuk pyesin më "Pse unë?" por thonë "Do ta përballoj edhe këtë."

Njerëzit e fortë janë ata që e mbajnë peshën e botës në shpirtin e tyre, por askush nuk e kupton… Sepse në fytyrën e tyre, gjithmonë do të gjesh një buzëqeshje.

Një buzëqeshje e lehtë, ndonjëherë e lodhur, ndonjëherë e hidhur, por gjithmonë e pranishme. Një maskë e hollë mbi një shpirt të brishtë, që ka mbijetuar stuhi të pafundme. Askush nuk e di se sa netë pa gjumë kanë kaluar, sa fjalë kanë gëlltitur, sa herë kanë dashur të dorëzohen, por nuk e kanë bërë.

Ata ecin përmes turmave, me hapa të qetë dhe me zemër që rreh si një violinë e trishtuar. Askush nuk e di se ndonjëherë, ata ndalojnë në mes të natës dhe shikojnë boshllëkun, duke menduar: "A mund të më kuptojë dikush? A mund të më shohë dikush përtej kësaj buzëqeshjeje?"

Por askush nuk sheh. Askush nuk dëgjon. Dhe ata, njerëzit e fortë, e dinë këtë. E kanë pranuar si një pjesë të tyre. Ata nuk presin më shpëtim, nuk presin më që dikush t’i kuptojë. Sepse janë mësuar të jenë të vetmit që kuptojnë të tjerët.

Ata mbajnë gjithë dhimbjen e botës në heshtje dhe vazhdojnë të ecin. Nuk ndalojnë. Sepse në këtë botë, ku shpesh mirësia keqkuptohet si dobësi dhe heshtja si indiferencë, ata kanë mësuar se forca nuk është të mos ndjesh dhimbje, por të ndjesh gjithçka dhe të mos lehtësosh barrën e shpirtit tënd mbi të tjerët.

Dhe kur i pyet: "Si je?"

Ata do të buzëqeshin përsëri dhe do të thonë: "Jam mirë."

Por në sytë e tyre… në sytë e tyre do të shohësh histori që nuk janë treguar kurrë.

(74)

Mes lumturisë dhe trishtimit

Nuk e di nëse jam një person i trishtuar me prirjen për të qenë një person i lumtur apo e kundërta. Ajo që di është se gjithmonë ka pakëz trishtim në momentet e mia më të lumtura, siç ka gjithmonë pak lumturi në ditët e mia më të këqija. Është sikur ndjenjat nuk vijnë kurrë të pastra, të pafiltruara, të plota. Gjithçka është një përzierje ngjyrash që nuk i përket as dritës as errësirës. Gëzimi më vjen gjithmonë me një fije brenge, sikur diçka brenda meje më kujton se asgjë nuk zgjat përgjithmonë, se edhe momentet më të bukura janë vetëm një çast kalimtar. Dhe trishtimi më mban gjithmonë një dritë të vogël të ndezur, një kujtim të bukur, një shpresë të vogël që gjithçka do të kalojë. Ndonjëherë mendoj se ndoshta kështu funksionon shpirti im—si një pentagram muzike ku notat e larta dhe të ulëta ndërthuren, duke krijuar një melodi që nuk është as plotësisht e gëzuar, as plotësisht e trishtuar. Një melodi që ndonjëherë më prek aq thellë, sa ndihem një me gjithçka dhe asgjë në të njëjtën kohë. Më ndodh që në çastet më të lumtura të ndiej një ndjenjë të çuditshme boshllëku, sikur lumturia është një vizitor që nuk do të qëndrojë gjatë. E më ndodh që në momentet e errëta, një kujtim i thjeshtë, një dritëz e vogël e një ndjenje të bukur, të më bëjë të besoj përsëri. Ndoshta kështu janë njerëzit si unë—ata që e duan jetën me gjithë dhimbjen dhe bukurinë e saj, ata që e dinë se lumturia e pastër është një iluzion, por gjithsesi e kërkojnë. Ata që e pranojnë trishtimin si pjesë të rrugëtimit, pa lejuar që t’i shndërrojë në gurë. Sepse, në fund të fundit, ndoshta jeta është pikërisht kjo: një alternim i përhershëm i dritës dhe hijes, një duel i pafundëm mes shpresës dhe zhgënjimit, një valle mes lumturisë dhe trishtimit. Dhe ndoshta, vetëm ndoshta, të dish ta ndjesh të dyja është dhurata më e madhe që mund të ketë një shpirt njerëzor.

(75)

Një trëndafil për një zemër të brishtë

Era e butë e mbrëmjes lëkundte gjethet e pemëve, ndërsa dielli i kuq po humbiste pas horizontit, duke lënë pas një dritë të mjegullt që përhapej mbi tokë. Ata të dy qëndronin në mes të asaj ngjyre të perënduar, si dy hije që nuk e dinin nëse po takoheshin apo po ndaheshin. Ajo mbante kokën ulur, duke fshehur sytë pas perdes së flokëve të saj të gjatë. Ndoshta për të mos treguar lotët, ndoshta sepse zemra e saj ishte e trazuar nga ndjenjat që s’mund t’i shprehte dot me fjalë. Ai e shikonte në heshtje, si dikush që kërkon të gjejë rrugën për te një shpirt i humbur. Në dorën e tij qëndronte një trëndafil i kuq, simbol i çdo ndjenje të pashprehur, çdo fjale të pathënë dhe çdo dridhjeje që ai ndjente kur ajo ishte pranë. Nuk ishte një trëndafil i rastësishëm, por një premtim, një dhuratë që fliste me gjuhën e dashurisë. Ai nuk e dha me fjalë, por me një ndjenjë që u ndje në ajër, në dritën e syve të tij, në mënyrën se si gishtat e tij e mbajtën me kujdes, sikur mbante vetë zemrën e tij. Ajo ngriti kokën ngadalë dhe sytë e tyre u takuan në atë moment të heshtur, ku çdo gjë tjetër u bë e pakuptimtë. Ajo shikoi trëndafilin, pastaj dorën e tij dhe më pas buzët e tij që nuk folën, por që sikur pëshpëritën: "Për ty, sepse të gjitha ndjenjat e mia janë për ty." Dora e saj e dridhur u zgjat dhe e mori trëndafilin, duke prekur për pak çaste lëkurën e tij. Ishte një prekje e shkurtër, por me një peshë që u ndje deri në thellësinë e shpirtit. Ajo buzëqeshi lehtë, një buzëqeshje që nuk ishte thjesht mirënjohje, por një pohim i heshtur se ai e kishte prekur në diçka shumë më të thellë sesa thjesht pëllëmbën e dorës së saj. Ai nuk kërkonte përgjigje, nuk priste asgjë. Trëndafili i dhënë ishte dashuri pa kushte. Dhe në atë muzg të përflakur, dy zemra gjetën njëra-tjetrën, pa fjalë të mëdha, por me një trëndafil që mbante brenda tij gjithë ndjenjat që sytë e tyre kishin fshehur për një kohë të gjatë.

(76)

Natën, kur dritat e qytetit veniten dhe zërat e botës treten në harresë, mbetemi vetëm ne të dy. Të ulur mbi një dysheme që nuk është dysheme, por një det i pafund ngjyrash. Një botë e pikturuar, ku qielli është më i kaltër, ku nata shkëlqen më ndryshe, ku yjet nuk janë thjesht drita të largëta, por premtime të pathëna. Ti mbështetesh mbi supin tim, dhe unë e ndiej frymëmarrjen tënde të lehtë, një ritëm i qetë që i përshtatet heshtjes sonë. Nuk na duhen fjalë. Sepse ndonjëherë, kur e gjithë bota është një vepër arti, kur gjithçka përreth shndërrohet në diçka kaq të bukur saqë gjuha bëhet e kotë, ne thjesht heshtim dhe ndiejmë. E mendoj Van Gogh-un, i cili pikturonte qiellin si një shpirt që nuk gjeti kurrë paqe. Dhe mendoj nëse ndoshta edhe ne jemi të tillë—dy shpirtra të humbur, që gjejnë ngushëllim tek njëri-tjetri, sikur të ishim ngjyrat e të njëjtës pikturë, të përzierë në mënyrë kaotike, por magjike. Ti rri pranë meje, dora jote mbi dorën time, dhe unë ndiej një ngrohtësi që nuk vjen nga drita artificiale e sallës, por nga diçka më e thellë—nga ndjenja e të qenit i kuptuar. Nuk e di nëse dashuria është një koncept apo një ndjesi. Ndoshta është një pikturë e papërfunduar, me vijat e saj të çrregullta, me ngjyrat që ndonjëherë nuk përshtaten, por që së bashku krijojnë një imazh të pavdekshëm. Nata shtrihet mbi ne si një perde e hollë. Dhe unë e di që ky moment do të kalojë, që dritat do të ndizen përsëri, që realiteti do të na rikthejë në botën e tij të zakonshme. Por në këtë çast, ne jemi diçka më shumë se dy njerëz të zakonshëm. Jemi një histori pa fund, një poezi pa rimë, një ëndërr e vizatuar në qiellin e dikujt që besoi se edhe errësira mund të ishte e bukur. Dhe kështu unë e kuptoj se dashuria nuk është diçka që duhet të kuptohet. Është diçka që thjesht duhet ta ndjesh. Dhe unë të ndjej ty. Të ndjej thellë, si një vepër arti që s’mund të shpjegohet, por që mbetet përgjithmonë në kujtesë.

(77)

Një jetë e zemrës

Për mua nuk ka ditë të zemrës, ka një jetë të zemrës. Dashuria nuk është një festë e shënuar në kalendar, një lule e dhuruar në një ditë të vetme, një premtim i bërë nën dritën e qirinjve. Dashuria nuk jeton në kufij të caktuar, nuk matet me orë dhe nuk pranon të mbetet peng e pritjeve të rralla. Ajo është rrjedha e vazhdueshme e ndjenjave, një pëshpëritje që nuk hesht kurrë, një prani që nuk shteron edhe kur heshtja bëhet e rëndë.

E di që ndonjëherë fjalët tona thyhen si xhami, që debatet na marrin frymën dhe inati na vesh zemrat me një mjegull të ftohtë. Por përtej të gjithave, përtej orëve të heshtura dhe syve që shmangin njëri-tjetrin, dashuria që mbaj për ty nuk ka nevojë për një ditë të veçantë për t’u ndier. Ajo është atje edhe kur shikimi yt nuk takohet me timin, edhe kur rrugët tona duken sikur ecin paralelisht pa u kryqëzuar.

Dashuria është në mëngjeset e zakonshme, kur zgjohem para teje dhe të shikoj në heshtje, duke numëruar frymëmarrjet e tua. Është në kafenë që të lë mbi tryezë, edhe kur nuk them asgjë. Në mesazhin e shkurtër që dërgoj pa arsye, në dorën që vendos mbi shpatullën tënde kur e ndiej që heshtja jote flet më shumë se fjalët. Në mënyrën se si dëgjoj edhe kur nuk flas, në përpjekjen për të kuptuar edhe kur nuk më tregon.

Ka dashuri në gjërat e vogla që s’kanë nevojë për ngjyra të ndezura dhe kartolina të stisura. Në mënyrën se si të shikoj kur ti nuk më sheh, në mënyrën se si mendoj për ty kur nuk je pranë, në mënyrën se si më mungon edhe kur je vetëm disa hapa larg.

Sepse dashuria e vërtetë nuk është një emocion i përkohshëm, një ndjenjë që ndizet dhe shuhet sipas dëshirës. Ajo është diçka që rritet, që ndryshon formë por kurrë nuk tretet. Është një melodi e vazhdueshme në sfondin e jetës, që nuk ka nevojë për duartrokitje për të qenë e bukur.

Dhe kur vitet të kalojnë dhe flokët të mbajnë peshën e borës së kohës, kur zëri ynë të humbasë forcën e dikurshme, kur ritmi i hapave tanë të ngadalësohet, unë do të jem ende këtu. Do të jem ai që ende të shikon në heshtje, që ende e lë kafenë mbi tryezë, që ende të prek dorën me të njëjtën ngrohtësi si herën e parë.

Sepse unë nuk pres një ditë për të të dashur. Unë të dua në çdo ditë, në çdo frymëmarrje, në çdo përhumbje, në çdo kohë. Për mua nuk ka një ditë të zemrës. Ka një jetë të zemrës – dhe ajo jetë je ti.

(78)

Të jetosh mes dy botëve

E kaluara është si një pikturë e tharë—nuk mund ta fshish, nuk mund ta ndryshosh, mund vetëm ta shikosh dhe ta pranosh. Janë ngjyrat e gëzimeve, penelatat e gabimeve, hijet e dhimbjeve dhe ndriçimi i kujtimeve të bukura. Nuk ka asnjë dorë që mund ta rilyejë atë pa lënë gjurmë. Dhe prapë, ka njerëz që jetojnë me shpresën se nëse mjaftohen me fajin, nëse i rikthehen dhimbjes pafundësisht, piktura do të ndryshojë vetvetiu. Por nuk ndodh kështu.

E ardhmja, nga ana tjetër, është një letër bosh që na tmerron me pafundësinë e saj. Një rrugë e mbuluar me mjegull, ku sytë e mendjes nuk shohin qartë, por zemra përpiqet të ndjejë drejtimin. Dhe në vend që ta shohim si një mundësi për të krijuar, ne shpesh e mbushim me ankth, me frikën e hapave të gabuara, me pasigurinë e asaj që s’ka ndodhur ende.

Dhe kështu, kaq shumë njerëz jetojnë të mbërthyer mes dy botëve—të kaluarës që nuk ndryshon dhe të ardhmes që nuk zbulohet. Njëra i tërheq pas me pengjet e veta, tjetra i mbërthen me dyshimet. Dhe koha e tashme? Mbetet një e paqartë, një ekzistencë e paprekur, një mundësi e shpërdoruar.

Por çfarë do të ndodhte nëse thjesht do të pranonim? Nëse do ta shikonim të kaluarën me një sy të butë, pa faj, pa ndëshkim, vetëm me mësimin që na la? Nëse do ta shihnim të ardhmen jo si një kërcënim, por si një fletë të bardhë, ku mund të vizatojmë diçka të bukur?

Ndoshta atëherë do të kuptonim se jeta nuk është as në të djeshmen e mbyllur, as në të nesërmen e panjohur. Është këtu, në këtë çast të thjeshtë, në këtë frymëmarrje, në këtë ndjenjë që ndoshta po e harrojmë ta ndjejmë.

Sepse e vetmja mënyrë për të mos u mbytur mes dy botëve, është të jetosh në këtë të tashme. Dhe ndoshta, vetëm ndoshta, ky është çelësi i vërtetë i lumturisë.

(79)

Dashuria është...

Dashuria është një pëshpëritje që lind nga fjalori i syve. Një dridhje e lehtë në ajër, një ndjenjë e paprekshme që e ndjen në kocka, por nuk e zë me duar. Është si hëna në një natë të kthjellët—e shikon, e adhuron, por nuk e prek kurrë plotësisht.
Dashuria është një udhëtim që nuk ka hartë. Është rruga që ecën me sytë mbyllur, duke besuar se duart që të mbajnë nuk do të të lënë të biesh. Është ajo ndjesia kur dikush e shqipton emrin tënd dhe për një çast e ndien se ekziston me të vërtetë, jo thjesht si mish e eshtra, por si diçka më e lartë, më e madhe se vetja jote.
Dashuria është një melodi që e dëgjon edhe kur heshtja e ka mbuluar çdo tingull. Është ajo notë e fundit e një kënge të pambaruar, ajo ndjenjë që nuk ka nevojë për fjalë, por e flet çdo gjuhë. Është drita që ndez një shpirt të venitur dhe i tregon se ka ende mëngjese për t’u zbuluar, net për t’u shijuar, përqafime për t’u humbur brenda tyre.
Dashuria është dhembje. Jo ajo që të shpon, por ajo që të zgjon. Është mungesa që e ndien edhe kur ai person është pranë, sepse gjithmonë do më shumë, gjithmonë frikësohesh se nuk do ta kesh përgjithmonë. Është përjetësia e fshehur brenda një çasti. Një frikë e lehtë, një përhumbje e ëmbël, një etje që nuk shuhet kurrë.
Dashuria është një libër i shkruar me gishtat e poezisë, por me ngjyrën e shpirtit. Është historia që askush s’e lexon në të njëjtën mënyrë. Për disa, është një poezi e pambaruar, për të tjerë, një tragjedi e bukur. Për disa, është një fjalë që nuk u shqiptua kurrë, për të tjerë, është një përrallë që nuk mbaron.
Dashuria është një zemër që rreh jashtë trupit tënd. Është drita që të pret në fund të një rruge të errët. Është një premtim i pathënë, një dorë që nuk të lë të humbasësh, një psherëtimë që mbetet pezull mes buzëve dhe qiellit.
Dhe ndoshta, dashuria është thjesht ajo ndjenjë që të bën të ndihesh i gjallë. Ajo që të tregon se nuk je thjesht një trup që ecën, por një shpirt që jeton, që ndien, që dridhet... që dashuron.

Dashuria është një pritje pa orë, një dorë që hapet edhe kur nuk ka siguri në kthim. Është një rrugë pa tabela, ku vetëm instinkti i shpirtit tregon drejtimin. Është një udhëtim pa garanci, një hedhje në humnerë me shpresën se dikush do të jetë aty për të të kapur. Dhe ndonjëherë, askush nuk është. Por dashuria mbetet. Mbetet në ajrin që thithim, në kujtimet që digjen si qirinj të pashuar, në sytë që kërkojnë dritën e një shpirti tjetër.
Dashuria është ajo që të bën të shkosh përtej vetes. Një zhveshje nga frika, nga krenaria, nga vetmia që je mësuar ta mbash si një pallto të vjetër. Është ajo që të mëson t’i falësh gabimet e vogla, të pranosh papërsosmëritë e një tjetri si pjesë të një simfonie më të madhe. Është ajo që të bën të pyesësh: "Si mund të të dua më mirë?", në vend të "Si mund të të ndryshoj?".
Dashuria është një ndjenjë që nuk mund ta përshkruash plotësisht, sepse për çdo shpirt, ajo merr një formë të ndryshme. Për disa, është një pëshpëritje në agim, për të tjerë, një stuhi që i thërret të jetojnë më fort. Për disa, është një largim i heshtur, për të tjerë, një qëndrim i përjetshëm.
Dashuria nuk është gjithmonë e lehtë. Ajo kërkon durim kur gjithçka duket e vështirë, besim kur dyshimi bëhet hije e pashmangshme, guxim kur rruga duket e errët. Dashuria nuk është vetëm buzëqeshje, është edhe lot, është edhe pritje, është edhe sakrificë. Sepse kur e do dikë me të vërtetë, nuk e do vetëm për praninë e tij, por edhe për mungesën e tij, për kujtimet që lë pas, për ndikimin që ka në shpirtin tënd edhe kur nuk është aty.
Dashuria është e pafundme në formë, por e rrallë në thelb. Është ajo që i jep kuptim gjithçkaje tjetër, ajo që e bën kohën të ndalet për një moment dhe të bëhet përjetësi. Është ajo ndjenjë që i bën edhe zemrat më të thyera të rrahin përsëri, edhe shpirtrat më të humbur të gjejnë një strehë.
Dashuria është… ajo që mbetet kur gjithçka tjetër shkon.

Dashuria është një pëshpëritje në mes të kaosit, një dritë që nuk fiket, edhe kur errësira e botës përpiqet ta mbulojë. Është një premtim i pashkruar në zemrat që ndihen pa fjalë, një ritëm i pashmangshëm që na shtyn drejt njëri-tjetrit, si deti që ndjek hënën, edhe kur e di se nuk mund ta prekë kurrë.
Ajo është e thjeshtë dhe komplekse në të njëjtën kohë. Është dora e ngrohtë që preket në heshtje, shikimi që thotë gjithçka pa nevojën e fjalëve. Është ajo ndjenjë që nuk njeh orare, nuk pyet për largësi, nuk frikësohet nga vështirësitë. Është dhembja më e ëmbël dhe shpresa më e fuqishme.
Dashuria nuk matet me fjalët që thuhen, por me heshtjet që kuptohen. Nuk është vetëm një ndjenjë, por një akt, një zgjedhje e përditshme për të qëndruar, për të falur, për të pranuar dikë ashtu siç është. Është të duash jo vetëm kur është e lehtë, por edhe kur është e vështirë. Kur rruga bëhet e pjerrët dhe ecja e lodhshme, por ti zgjedh të ecësh bashkë me të.
Është loti i heshtur që nuk kërkon shpjegim. Është ajo dhimbje që të ngre, jo që të shkatërron. Është të dish se edhe kur një zemër thyhet, nga copat e saj mund të ndërtohet diçka më e madhe, më e bukur.
Dashuria është dorëzimi më i madh dhe triumfi më i madh i njeriut. Është një zemër e dhuruar pa kushte, një kujtim i pashuar edhe kur largësia bëhet realitet. Ajo nuk është një tregti ku matim sa japim dhe sa marrim. Nuk është një bast që duhet fituar, por një dhuratë që jepet pa pritur shpërblim.
Dashuria është guxim. Guximi për të qenë i brishtë, për të hapur zemrën edhe kur nuk e di nëse dikush do ta mbrojë apo do ta lëndojë. Është guximi për të jetuar çdo ditë me bindjen se, edhe nëse gjithçka tjetër humbet, ajo që ke dashur nuk është kurrë e humbur vërtet.
Dhe ndoshta kjo është më e bukura nga të gjitha: dashuria është ajo që mbetet, edhe kur gjithçka tjetër shkon.
Dashuria është… një prekje që shëron, është ajo dorë e vogël që prek ballin e një zemre të lënduar. Është një vështrim i pastër që nuk njeh interesa, një dhuratë që nuk kërkon asgjë në këmbim. Është një fëmijëri e humbur në kujtime dhe një pafajësi që mundohet të mbijetojë në botën e të rriturve.
Është një djalosh që ul gjunjët përpara dhimbjes së dikujt tjetër, pa frikën se do të rrëzohet edhe vetë. Është një vajzë që ul kokën, jo nga turpi, por nga pesha e trishtimit që s’mund ta shpjegojë me fjalë. Ajo ndien dhimbje, por ai ndien diçka më të fuqishme – dëshirën për ta shëruar. Dhe atëherë, pa u menduar dy herë, i ofron zemrën e tij, të vogël, të pastër, të kuqe si një flakë shprese në mes të errësirës.
Dashuria është ajo që nuk ka nevojë për madhështi, për dhurata të shtrenjta apo premtime të mëdha. Ajo shpesh jeton në gjërat e vogla – në një dorë të zgjatur, në një heshtje të ndarë, në një zemër që nuk ka frikë të japë veten, edhe kur nuk është e sigurt se do të pranohet.
Është guximi për të dhënë një copëz nga vetja, pa pritur të marrësh diçka mbrapsht. Është t’i tregosh dikujt se nuk është vetëm, edhe kur bota përreth duket e thyer.
Dashuria është shpresa që rilind aty ku gjithçka duket e humbur. Dhe ndoshta, në fund të fundit, nuk ka gjë më të bukur sesa një zemër që ofrohet me pastërtinë e një fëmije, sepse vetëm fëmijët e kuptojnë se çfarë do të thotë të duash pa kushte.

(80)

Rrugët e miqësisë

Fëmijëria ishte një rrugë me pluhur, ku hapat tanë të vegjël linin gjurmë të përkohshme, por kujtimet që krijuam mbi të nuk i fshiu kurrë as koha, as era. Ishte ajo rrugë e thjeshtë, me gurë të shpërndarë dhe bar të rritur anash, ku vraponim pa menduar për nesër. Nuk dinim asgjë për botën, për dhembjet që ajo fshihte nëpër qoshet e saj, për humbjet që do të na detyronin të rriteshim. Dinim vetëm një gjë: kishim njëri-tjetrin.
Miqësia jonë nuk kishte nevojë për fjalë të mëdha. Ishte një shikim i heshtur kur zemra na rëndohej nga lodhja e ditës. Ishte një dorë që të mbështeste kur rrëzoheshe, një krah i hedhur mbi supe kur diçka të brente përbrenda. Nuk kishte rëndësi nëse njëri prej nesh kishte këpucë të vjetra apo pantallona të grisura—ajo që na bashkonte ishte diçka më e madhe se gjithçka tjetër: besimi i pastër i një fëmijërie që ende nuk kishte mësuar ç’ishte tradhtia.
Rrugës ecëm bashkë, ngadalë, duke ndarë me njëri-tjetrin jo vetëm hapat, por edhe ëndrrat, shpresat, dhimbjet. Ishim të vegjël, por bota jonë ishte e madhe, plot me mistere që kërkonin të zbuloheshin. Dhe ne besonim se do t’i zbulonim bashkë, se do të qëndronim gjithmonë kështu, me krahët mbi supet e njëri-tjetrit, të palëkundur ndaj gjithçkaje që mund të vinte.
Por koha është një rrugë pa kthim. Një ditë, ajo rrugë e njohur u bë më e gjatë, dhe hapat tanë u ndanë. Nuk ishim më fëmijët e dikurshëm, nuk ishim më të pandashëm. Jeta na çoi në drejtime të ndryshme, duke na bërë të kuptojmë se miqësia e fëmijërisë është një bekim që nuk përsëritet më.
E megjithatë, edhe sot, kur ec mbi rrugët e qytetit, ndiej ende peshën e atij krahu të vogël mbi supe. Dhe kur era më sjell pluhurin e rrugëve të vjetra, kuptoj se miqësia nuk është një rrugë që përfundon. Ajo jeton në kujtimet tona, në hijet e fëmijërisë që dikur ishim, në zemrat tona që, pavarësisht viteve që kalojnë, kurrë nuk harrojnë.
Ndonjëherë, netët janë të heshtura, por mendimet bëhen aq të zhurmshme sa duket sikur ndiejnë mungesën e një diçkaje të shenjtë. Dhe në ato netë, kur shpirtin ma kaplon një mall i pashpjegueshëm, më duket sikur dëgjoj hapat e tu duke më ndjekur nga pas, ashtu si dikur, kur vraponim pa u lodhur drejt një horizonti që nuk kishte fund.
Pyeta veten shumë herë: kur ndodhi ndarja jonë e vërtetë? A ishte kur rrugët tona u ndanë fizikisht, apo kur jeta na mësoi të heshtnim për gjërat që dikur i thoshim pa frikë? Sepse në fëmijëri nuk kishte sekrete mes nesh, nuk kishte rezerva, nuk kishte ndrojtje. Të gjitha ishin të ndara në mes, edhe dhimbjet, edhe gëzimet. Por më vonë, ndjenjat filluan të fshiheshin pas buzëqeshjeve të lodhura, dhe heshtja u bë një mur i pakapërcyeshëm mes nesh.
Ndoshta kështu është jeta. Njerëzit qëndrojnë bashkë aq sa shpirtrat e tyre mund të mbajnë njëri-tjetrin. Pastaj koha, distanca, përgjegjësitë e panjohura të jetës së rritur i largojnë ata që dikur ishin njësh. E megjithatë, e di që po të të shihja sot, edhe pas gjithë këtyre viteve, nuk do të kishte as pyetje, as justifikime. Vetëm një përqafim, një kujtim që do të zgjohej brenda nesh si një zjarr i vogël që nuk është shuar kurrë.
Njeriu ka shumë rrugë për të kaluar në jetë, por ka disa që i mbeten gjithmonë në kujtesë, si plagë të ëmbla të një kohe të largët. Dhe ndonjëherë, unë eci mbi ato rrugë të vjetra, jo për të gjetur ty, por për të gjetur veten time të dikurshme, atë fëmijë që besonte se miqësia ishte e përjetshme. Dhe ndoshta, në një qoshe të heshtur të shpirtit tënd, edhe ti ecën mbi ato rrugë ndonjëherë, duke ndjerë peshën e një kujtimi që nuk ka vdekur.
Sepse miqësia e vërtetë nuk matet me kohën, as me distancën. Ajo matet me aftësinë për të ndier mungesën e dikujt, edhe kur nuk ka fjalë të thëna, as letra të shkruara. Ajo matet me atë çka na ka mbetur brenda, me kujtimet që, pavarësisht viteve, vazhdojnë të jetojnë si një melodi e njohur në zemrat tona.

(81)

Ora e vetmisë

Era e lagësht e mbrëmjes frynte mbi rrugën e zbrazët. Dritat e njomura nga mjegulla ndriçonin qytetin e heshtur si kujtime të shuara, të harruara në cepat e një shpirti të lodhur. Ai burrë i moshuar, ulur mbi një stol të ftohtë, me duart që i mbulonin fytyrën, dukej sikur mbante mbi supe peshën e viteve që kishin kaluar pa mëshirë. Një qen i heshtur, shtrirë pranë këmbëve të tij, e shikonte me një përkushtim që vetëm një zemër e pastër mund ta japë. Sikur e kuptonte dhimbjen e tij, sikur donte t’i tregonte se nuk ishte vetëm, se në këtë botë ende kishte dikë që e priste, qoftë edhe në heshtje. Ora mbi shtyllën e vjetër tregonte një kohë që nuk kishte rëndësi. Sepse për të moshuarin, koha nuk kishte më kuptim. Nuk ishte më një lumë që e çonte diku; ishte një det i heshtur ku valët më nuk vinin. Të gjithë ata që dikur e thërrisnin "baba", "mik", "shoku im", tani ishin vetëm zëra në kujtesë, tinguj të largët që kohë pas kohe thërrisnin emrin e tij nga një botë tjetër. Në rrugën e zbrazët, hapat e njerëzve të huaj shfaqeshin e zhdukeshin si hija të padukshme. Ata kalonin pranë tij, të shpejtuar, duke mos e vënë re, siç ndodh gjithmonë me pleqtë e vetmuar nëpër qytete të harruara. Ata nuk e dinin që dikur, ai burrë kishte qenë dikush, kishte pasur një familje, një shtëpi plot zëra, një zemër të mbushur me ëndrra. Ata nuk e dinin që dikur, edhe ai kishte vrapuar pas lumturisë, ashtu si ata tani, pa e kuptuar se një ditë, lumturia ikën e lë pas vetëm një stol të ftohtë dhe një qen besnik që nuk të braktis. Mbrëmja ra më e rëndë mbi shpatullat e tij. Me një psherëtimë të gjatë, burri ngriti kokën dhe preku lehtë qenin mbi kokë. Ishte e vetmja qenie që ende e dëgjonte, që nuk e kishte harruar. Dhe ndoshta, në atë moment, e kuptoi se nuk ishte krejtësisht vetëm. Ndoshta, dashuria nuk matet me numrin e njerëzve që vijnë e ikin. Ndoshta matet me ata që qëndrojnë deri në fund. Edhe në një stol të ftohtë, në një qytet që nuk mban mend emra.

(82)

Stoli i kujtimeve

Drita e zbehtë e fenerit ndriçonte zbehtë drurin e stolit bosh. Deti, i heshtur dhe i pafund, fëshfërinte ëmbël, duke sjellë me vete jehonën e bisedave të dikurshme, të qeshurave të largëta, të premtimeve që nuk i mbijetuan kohës.
Njëherë, dikush u ul aty. Njëherë, dy duar u prekën mbi atë dru të vjetër, duke dridhur gishtat nga ndrojtja e dashurisë së parë. Njëherë, dikush uli kokën mbi supin e dikujt tjetër dhe dëgjoi trokitjen e zemrës në ritmin e dallgëve. Njëherë, ky vend nuk ishte bosh.
Tani, nata shtrihej mbi oqean si një mantë e errët, duke mbuluar gjithçka, përveç kujtimeve. Sepse kujtimet nuk fshihen nga errësira. Ato janë dritë që nuk fiket, si ajo llampa e heshtur, që ndriçon mbi një stol bosh, duke pritur ata që nuk do të vijnë më.
A është vetmia e vërtetë kur s'ka njeri, apo kur një stol i zbrazët mban mbi vete peshën e gjithë atyre që kanë kaluar? Ndoshta stoli nuk është bosh. Ndoshta, çdo përshëndetje që është dhënë, çdo lot që është derdhur, çdo ëndërr që është shpalosur mbi të, ende qëndron aty.
Ndoshta, dashuria nuk vdes kurrë. Ajo vetëm ulet në një stol buzë detit dhe pret.

(83)

Tregtia e shpirtit

Në një botë ku gjithçka ka një çmim, ku një buzëqeshje mund të blihet dhe një fjalë mund të shitet, njeriu shpesh e gjen veten përballë një pasqyre të zymtë, duke pyetur: “Sa vlej unë?”
Dikur, ai ishte një shpirt i pastër, një fëmijë që ëndërronte të ndryshonte botën me duart e tij. Ecte rrugëve të lagura nga shiu, me shpresën se një ditë do të arrinte majat. Jo majat që të mbysin me vetmi, por ato ku njeriu ndjehet i plotë, i lirë dhe i vërtetë. Por diku përgjatë rrugës, diçka ndryshoi. Rregullat e lojës nuk ishin më të njëjtat. Bota nuk shpërblente më ndershmërinë, nuk duartrokiste më zemrën e pastër. Në vend të kësaj, ajo çmonte ata që dinin të shisnin diçka të shenjtë: veten.
Dhe ai, si shumë të tjerë, mësoi se pasuria nuk vinte nga përkushtimi, por nga kompromiset. Fillimisht ishin të vegjël, të padëmshëm—një gënjeshtër këtu, një dorë e shtrirë atje. Më pas, gjithçka u bë një ankand i heshtur ku vlerat e tij dalëngadalë u shitën, njëra pas tjetrës. Ndershmëria u shit për sukses. Parimet u shitën për privilegje. Dashuria u shit për një llogari bankare të fryrë. Dhe në fund, ai e kuptoi që kishte shitur edhe shpirtin e tij.
Ai fitoi. Fitoi çmime, trofe, duartrokitje të zhurmshme nëpër salla të ndriçuara, ku njerëzit i përkuleshin me admirim. Por a fitoi vërtet? A mund të quhet fitore kur çmimi i saj është humbja e vetes?
Në netët e gjata, kur dritat fiken dhe heshtja bëhet e padurueshme, ai e ndjen boshllëkun. E ndjen se diçka mungon—diçka që nuk mund të blihet, diçka që nuk mund të zëvendësohet me asgjë në botë. Ndoshta është ndërgjegjja, ndoshta është një copëz e shpirtit që u humb diku në rrugëtimin e tij. Ai sheh veten në pasqyrë dhe nuk njeh njeriun që shikon mbrapsht. Dhe pyet: “A ia vlejti?”
Por është tepër vonë. Sepse pas një pike të caktuar, nuk mund të kthehesh më mbrapa. Shpirti nuk mund të blihet përsëri.
Dhe kështu, ai vazhdon të jetojë midis lavdisë dhe zbrazëtisë, i pasur në dukje, por i varfër në thelb. Një njeri që fitoi botën, por humbi veten. Dhe s’ka çmim që mund ta blejë më atë që ka humbur përgjithmonë.

Netët kalojnë dhe ai vazhdon të ecë nëpër korridoret e arta të suksesit, por pa peshë në hapa. Çdo trofe qëndron e ftohtë mbi rafte, një dëshmi e një triumfi që nuk ka më asnjë shije. Njerëzit e rrethojnë, e admirojnë, e përshëndesin me buzëqeshje të falsifikuara, por askush nuk guxon ta pyesë: “A je i lumtur?”
Dhe nëse dikush do ta pyeste, nuk do të dinte si të përgjigjej. Sepse lumturia e dikurshme nuk ka më asnjë shenjë në jetën e tij. Ka para, ka lavdi, ka pushtet, por nuk ka më vërtetësi. Gjithçka që dikur e ndiente brenda vetes si një flakë të shenjtë, tani është shuar, zëvendësuar nga një zbrazëti e akullt. Ai ka blerë çdo gjë që mund të blihet, por s’ka mundur të gjejë më atë që dikur e bënte të ndihej gjallë.
Në një mbrëmje të zakonshme, ndërsa qëndron përballë pasqyrës së tij, sheh fytyrën e një burri që dikur ishte djalosh me ëndrra. Sytë e tij nuk shkëlqejnë më, vetëm vështrojnë me lodhje, të ngarkuar me peshën e viteve të shitura. Ai kujton kohët kur nuk kishte asgjë, por kishte gjithçka. Një kohë kur zemra i rrihte fort nga gëzimi i vogël i jetës, kur një bisedë e ndershme vlente më shumë se një marrëveshje milionëshe, kur miqtë e tij nuk ishin aty vetëm për interes.
Në thellësi të natës, ai del nga apartamenti i tij luksoz dhe shëtit rrugëve të heshtura të qytetit. Gjithçka duket njësoj si më parë, por ai nuk është më i njëjti. Ndalet pranë një stoli të vjetër, vendin ku dikur ulej me shokët, duke folur për ëndrrat e tyre të çmendura. Atëherë, nuk kishte rëndësi nëse ishin të varfër, sepse kishin njëri-tjetrin. Kishin shpirtin e pastër dhe fjalët e sinqerta.
Por sot, askush nuk është më aty. Ata që nuk e shitën veten, u larguan. Ata që e shitën, janë po aq të humbur sa ai. Dhe ky është çmimi i vërtetë i tradhtisë ndaj vetes—të mbetesh i pasur, por i vetëm.
Një fllad i ftohtë përkëdhel fytyrën e tij, ndërsa ai ulet në stol. Dhe për herë të parë pas shumë kohësh, nuk mendon për pasurinë, nuk mendon për pushtetin. Mendon për atë që ka humbur. Dhe një mendim i vjen si një shpatë e mprehtë:
Ndoshta, njeriu nuk e shet veten menjëherë. Ndoshta ai e shet në copa, derisa një ditë zgjohet dhe kupton se nuk ka mbetur më asgjë prej tij.
Në atë natë të gjatë, ai mëson të vërtetën më të hidhur të jetës së tij. Dhe për herë të parë, nuk ka më para që mund ta shpëtojnë.

(84)

Emigrant në vendin tim

Jam një trup i heshtur që endet nëpër rrugët e këtij vendi, si një hije që askush nuk e sheh, si një frymëmarrje që tretet në ajër pa lënë gjurmë. Unë jam këtu, por ky vend nuk më njeh. Kam lindur nën të njëjtin qiell, kam ecur mbi të njëjtën dhe, por toka nuk e pranon peshën time. Ky vend nuk është më i imi, e as unë nuk jam më i tij.
Më sheh si një të huaj, më trajton si një kalimtar të rastësishëm që nuk ka rrënjë këtu. Dhe ndoshta ka të drejtë, sepse rrënjët e mia janë tharë nga një tokë që nuk ushqen asgjë veç zhgënjimit. Një tokë që ushtron një dashuri të ftohtë, një dashuri që s’është as dashuri, por një ftohtësi që më ndjek kudo si një mallkim i heshtur.
Në çdo rrugë që ec, shoh njerëz të përkulur nën peshën e padukshme të një fati me duar të lodhura. Shoh sy të mbytur nga dëshpërimi, buzë që nuk guxojnë të thonë të vërtetën. Një komb që ecën, por nuk lëviz. Një komb që jeton, por nuk është gjallë. Dhe unë, mes tyre, ndihem edhe më i huaj.
Nuk ka vend për mua këtu. Nuk ka një strehë ku të çlodhem, as një shkollë ku të mësoj për jetën, as një vend pune ku të ndërtoj një të ardhme. Nuk ka as një spital që të më shërojë kur sëmurem, as një sistem që të më mbrojë kur rrëzohem. Nuk ka një dorë që të më ndihmojë, por vetëm një dorë që më shtyn drejt humnerës së harresës.
Dhe atëherë pyes veten: Kush jam unë për këtë vend? Një numër në statistika? Një votë që u duhet vetëm kur afrohen zgjedhjet? Një trup që duhet të punojë pa u ankuar, të durojë pa protestuar, të largohet pa u kthyer? Jam thjesht një tjetër emigrant në një shtëpi me qera.
Por më pas ndiej diçka tjetër, diçka që nuk di ta shpjegoj. Një lidhje e padukshme me këtë tokë që më përbuz. Një mall që më ther, edhe pse nuk dua ta ndiej. Një dashuri që nuk ka emër, por që dhemb më shumë se urrejtja. Dhe unë vazhdoj të eci. Vazhdoj të pyes veten: A do të vijë ndonjëherë dita kur ky vend do të më shohë si birin e tij? A do të vijë ndonjëherë dita kur nuk do të ndjehem më si një i huaj në atdheun tim?

Dita ikën dhe nata më gjen prapë duke ecur nëpër rrugët e një qyteti që nuk më përket, por ku gjithsesi ndjej rrënjët e mia të fundosura thellë, sikur një zë i heshtur i kësaj toke më thërret e më refuzon njëkohësisht. Fenerët e zbehtë ndriçojnë trotuaret e plasaritura, ndërsa hija ime zgjatet e përthyhet nëpër rrugicat e boshatisura. Një ndjenjë e çuditshme më përfshin – një ndjenjë e pashpjegueshme mes mallit dhe braktisjes.
Kush jam unë në sytë e këtij vendi? Një shpirt që endet mes realitetit dhe kujtimeve? Një zë i humbur në një vend që nuk dëgjon? Çdo cep i këtij qyteti më duket i njohur, por i ftohtë; çdo fjalë që dëgjoj është në gjuhën time, por nuk më përket më. Nuk është gjuha që më ngroh shpirtin, por një tingull i largët, i zbrazët, sikur fjalët të kenë humbur kuptimin e tyre.
I shoh njerëzit rreth meje – fytyra të lodhura, shikime të zbrazëta që reflektojnë të njëjtën dilemë që ndiej edhe unë. Disa kanë zgjedhur të mbeten, të kapen pas ëndrrës se ndoshta një ditë gjithçka do të ndryshojë. Të tjerë janë larguar, duke kërkuar një jetë që ky vend nuk mund t’ua japë. Dhe unë, mes të dyve, ndodhem në një udhëkryq, pa e ditur nëse duhet të qëndroj e të pres, apo të largohem e të harroj.
Por a mund ta harroj një vend që më ka formësuar? A mund ta braktis përfundimisht një tokë ku gjendet hija e fëmijërisë sime, tingulli i së qeshurës sime së dikurshme, aroma e lagjeve që dikur më dukeshin të gjalla? Dhe nëse largohem, a do të jem më i huaj atje ku shkoj, apo do të jem përgjithmonë një emigrant në të gjitha vendet, një shpirt pa atdhe, një qenie pa rrënjë?
Më kaplon një trishtim i thellë, një trishtim që nuk ka emër. Është ndjenja e dikujt që e do atdheun e tij, por nuk mund të gjejë një vend në të. Është dhimbja e një biri që e kërkon nënën, por gjen vetëm një shpinë të kthyer. Dhe unë rri, hesht, e pyes veten: A është më e dhimbshme të largohesh, apo të qëndrosh në një vend që nuk të do?

Era e natës më mbështjell me një ftohtësi të çuditshme, një ndjenjë që s’vjen nga klima, por nga boshllëku i brendshëm që më ndjek kudo. Eci rrugëve të këtij qyteti të vjetër, ku dikur isha fëmijë dhe ëndërroja se jeta këtu do të ishte një mozaik i lumturisë dhe përmbushjes. Por tani e kuptoj se gjithçka ka ndryshuar—ose ndoshta jam unë ai që nuk e shoh më botën me të njëjtët sy.
Përreth, ndërtesat e vjetra duken si dëshmitare të heshtura të kohëve të tjera, kur njerëzit kishin shpresë, kur një jetë më e mirë nuk ishte vetëm një përrallë që të tjerët jetonin larg. Ato mure të plasaritura mbajnë kujtimet e një brezi që luftoi, që ëndërroi, që pati një arsye për të qëndruar. Po ne? Po unë? Jemi thjesht një brez që ikën, që dorëzohet, që nuk e sheh më veten as këtu, as gjetkë?
Të largohesh apo të mbetesh—dy rrugë që duken njësoj të zbrazëta.
Njerëzit që takoj kanë të gjithë të njëjtin shikim: të një mosbesimi të hidhur, të një heshtjeje që flet më shumë se fjalët. Disa thonë “Durim, gjërat do të ndryshojnë”, por zëri i tyre nuk ka më bindje. Disa të tjerë thonë “Ik, shpëto veten”, por shikimi i tyre tregon se edhe ata janë të burgosur të një ndjenje faji, sikur të pranojnë se po braktisin diçka që s’duhej braktisur.
Dhe unë? A duhet të dorëzohem? A duhet të pranoj se ky vend nuk më do, se nuk më njeh, se nuk më pranon?
Eci, eci pa ndalur, duke kërkuar një përgjigje në errësirën që më rrethon. Dritat e rralla të rrugës ndriçojnë siluetat e të tjerëve si unë—hije që kalojnë pranë njëri-tjetrit, të huaj në vendin e tyre, të huaj edhe për vetveten.
Pastaj, diku, diku larg, një fëmijë qesh. Një e qeshur e pastër, pa dhembje, pa hidhërim. Kthej kokën dhe e shoh, një vogëlushe që vrapon pas një topi, ndërsa një burrë i moshuar e shikon me një buzëqeshje të lodhur, por të ngrohtë. Dhe në atë çast, diçka dridhet brenda meje. A ka ende shpresë? A ka ende arsye për të luftuar për këtë vend, për ta dashur, për ta ndrequr?
Po nëse nuk është vendi ai që na ka braktisur, por ne ata që e kemi braktisur atë? Nëse dhimbja jonë është një plagë e hapur, por jo një fat i pashmangshëm? Nëse historia jonë nuk ka përfunduar ende, por thjesht pret të shkruhet ndryshe?
Por edhe nëse ka ende një grimë shprese, a jam unë gati ta ndjek?

Qëndroj aty, mes natës dhe dritës së zbehtë të mëngjesit që po lind ngadalë. Më rrethojnë mure të vjetra, kujtime të heshtura dhe njerëz që kalojnë si hije, të mbingarkuar me barrën e jetës. Mendimet më rëndojnë si gurë të mbledhur gjatë viteve, dhe pyetja mbetet pezull: A ka ende arsye për të qëndruar? A ka ende diçka për të shpëtuar?
Shikimi më bie përsëri mbi atë fëmijë që luan me topin e tij. Ai nuk e di ende çfarë është dhimbja e këtij vendi, nuk e di ende se rrugët që po vrapon sot mund të jenë rrugët që nesër do ta largojnë prej këtu. Nuk e di ende se ky vend, një ditë, mund të mos e njohë si të vetin. Dhe megjithatë, ai buzëqesh. Ai jeton. Ai nuk pyet veten nëse i përket këtij vendi—ai thjesht është pjesë e tij.
Dhe unë? A mund ta bëj këtë? A mund të jem thjesht pjesë e këtij vendi, pa kërkuar një konfirmim që s’do të vijë kurrë?
Ndoshta është kjo që më ka mbajtur të lidhur pas dhembjes—pritja e një pranimi që nuk ka për të ardhur. Pritja që ky vend të më thotë: “Ti je i imi”. Por ky vend nuk flet. Nuk më jep fjalë, nuk më shtrin dorën, nuk më jep përgjigje. Por ndoshta nuk ka pse.
Sepse një vend nuk është vetëm toka, nuk janë vetëm qeveritë që vinë e ikin, nuk janë vetëm sistemet e kalbura që na vrasin shpresën. Një vend janë njerëzit e tij, kujtimet që kemi, gjuha që flasim, lotët që kemi derdhur mbi këtë tokë. Një vend është gjithçka që ne kemi dashur ndonjëherë për të qenë.
Dhe unë nuk kam për ta dashur më këtë vend si një skllav që kërkon pranimin e një pronari të pashpirt. Nuk kam për ta urryer më si një bir i braktisur që kërkon hakmarrje. Do ta dua ndryshe. Pa iluzione, pa pritshmëri, pa kushte. Do ta dua për atë që është dhe për atë që mund të bëhet.
Jo për ata që më kanë përjashtuar. Jo për ata që më kanë bërë të ndihem i huaj. Por për ata që ende shpresojnë. Për ata që duan të ndërtojnë diçka mbi rrënoja. Për ata që refuzojnë të ndahen mes ikjes dhe mbetjes, mes dashurisë dhe urrejtjes.
Për fëmijën që qesh. Për të moshuarin që e shikon me dhembshuri. Për njerëzit që, ndoshta si unë, janë ndjerë të humbur, por ende kërkojnë një arsye për të qëndruar.
Mëngjesi ka ardhur. Qielli ka një nuancë të artë, dhe dielli ngrihet mbi qytetin e vjetër. Hapat e mi nuk janë më të pavendosur. Unë mund të jem emigrant në këtë vend, por nuk jam më një i huaj për veten time.

(85)

Stacioni i fundit i dashurisë

Nata ishte e rëndë, e lagësht, e ndriçuar vetëm nga dritat e zbehta të stacionit. Shi i imët binte mbi pllakat e gurta, duke reflektuar dritën e verdhë të llambave të vjetra, si kujtime që përsëriteshin në sipërfaqen e një shpirti të trazuar. Në këtë cep të botës, ku trenat vinin dhe largoheshin si kapituj të një jete që nuk ndalej kurrë, qëndronin ata – një burrë dhe një grua, përballë njëri-tjetrit, në kufirin e një historie që nuk dihej nëse do të përfundonte apo do të vazhdonte në një formë tjetër.

Ajo kishte veshur një fustan të zi, të thjeshtë, por elegant, si nata që i mbështillte. Flokët i binin lehtë mbi supe, dhe në sytë e saj, drita e trenit krijonte një reflektim të ngrohtë, si një flakë e vogël që dridhej në mes të një ere të ftohtë. Ai qëndronte përballë saj, i veshur me një pallto të errët, me duart të mbledhura lehtë rreth duarve të saj të vogla dhe të ftohta. Sytë e tij ishin të mbushur me diçka që fjalët nuk mund ta përshkruanin—një përzierje dhimbjeje dhe dashurie, një përshëndetje dhe një lutje e heshtur për të mos u harruar.

"A është ky fundi?" – pyeti ajo, me një zë të butë, që mezi dallohej mes zhurmës së largët të trenit që afrohej.

Ai nuk u përgjigj menjëherë. Thithte ajrin e lagësht të natës, duke u përpjekur të mbante çdo grimë të pranishmërisë së saj brenda vetes. Sa të çuditshme ishin ndarjet – vinin pa paralajmërim të vërtetë, edhe kur e dije që do të ndodhnin. Kishte diçka të padrejtë në mënyrën se si jeta të jepte diçka të çmuar vetëm për ta marrë përsëri.

"Ndoshta nuk ka fund për diçka që është shkruar në zemër," i tha ai më në fund, me një buzëqeshje të zbehtë që nuk arrinte të fshehte dhembjen.

Ajo uli kokën dhe mbylli sytë për një moment, duke ndjerë ngrohtësinë e duarve të tij. Ishte e çuditshme se si trupi mbante mend ndjesitë, si një kujtim që nuk mund të fshihej kurrë. Çfarë mbetej nga një dashuri kur ajo nuk mund të jetonte më në realitet? A zhdukej? Apo mbijetonte nëpër rrudhat e kujtesës, duke u shfaqur papritur në tingullin e një kënge të njohur, në aromën e shiut, në ndjesinë e një stacioni të ftohtë treni?

"Po të të kërkoj një premtim, do të ma japësh?" – pyeti ajo, duke e parë drejt e në sy.

Ai e shtrëngoi më fort. "Çfarëdo që të jetë."

"Premto që nuk do të më harrosh. Asnjëherë."

Ai buzëqeshi hidhur. "Ti je stacioni im i fundit. Si mund të harroj diçka që është bërë pjesë e udhëtimit tim?"

Treni u afrua me një fishkëllimë të thellë dhe të ngadaltë, duke shpërndarë një re avulli të bardhë. Ajo e ndjeu zemrën të tkurrej. Çdo gjë po bëhej më e vërtetë tani. Çdo sekondë dukej sikur përpiqej ta largonte pak më shumë prej tij.

"Do të më shkruash?" – e pyeti ajo, zëri i saj tashmë i dridhur.

"Sa herë që zemra ime të më kërkojë të të flas."

Ai e tërhoqi pranë vetes, duke e mbajtur si të ishte diçka që mund të avullonte në ajër nëse nuk e shtrëngonte mjaftueshëm.

"Nuk mund ta ndaloj këtë tren," i tha ai, duke e prekur lehtë fytyrën e saj, sikur të donte ta skaliste atë ndjesi në kujtesë. "Por do të mbetem në stacionin tonë, gjithmonë."

Ajo nuk tha asgjë. Vetëm e puthi – një puthje e ngadaltë, e mbushur me lamtumirë, me premtime që nuk u thanë, me dëshira që nuk mund të realizoheshin.

Kur ajo hipi në tren dhe dritarja u mbyll, ai qëndroi aty, duke e parë si një shkrimtar që sheh faqen e fundit të një libri që nuk dëshiron ta mbyllë. Treni u largua, duke e lënë atë mes dritave të zbehta të stacionit, mes shiut që nuk ndalonte dhe një boshllëku që nuk mund të mbushej.

Dhe në atë stacion të harruar, ndërsa ora trokiti për të shënuar një orë tjetër të humbur, ai e dinte: nuk kishte më udhëtime që do ta çonin drejt saj. Por kishte një jetë të tërë për të kujtuar gjithçka që ajo kishte qenë për të.

(86)

Stacioni i dynjasë

Udhëtimi filloi pa e kuptuar. Ishim të gjithë në këtë tren, disa duke e pritur, të tjerë të tërhequr në mënyrë të pavetëdijshme nga forca e kohës. Asnjëri nga ne nuk kishte zgjedhur të hipte, por ja ku ishim, duke kaluar peizazhe të panjohura, ndonjëherë të bukura, ndonjëherë të frikshme.

Dikush tha se ky ishte Stacioni i Dynjasë—një ndalesë e përkohshme para udhëtimit të madh. Një vend ku njerëzit vijnë, ikin, përshëndeten, harrohen. Një vend i përbërë nga stacione të vogla, të shënuara nga gëzime të rralla dhe dhimbje të shumta. Një vend ku koha nuk pyet për askënd, por gjithsesi, të gjithë e pyesin kohën: “Sa më ka mbetur? Ku po shkoj?” Disa pasagjerë dukeshin të lumtur. Ata flisnin me zë të lartë, qeshnin, festonin. Disa të tjerë rrinin të heshtur, të përhumbur në dritaret e trenit, duke parë hijet e jetës së tyre që kalonin si një film i shpejtë. Të tjerë thjesht prisnin, sikur të mos u interesonte destinacioni. Po unë? Ku isha unë në këtë udhëtim? A isha duke shijuar pamjen, apo duke numëruar ndalesat që më kishin mbetur?

Një ditë, treni ndaloi dhe një plak u ngjit brenda. U ul pranë meje dhe me një buzëqeshje të lodhur më tha:

— Nuk është e rëndësishme sa gjatë rri në këtë tren, por si udhëton. Disa njerëz hipin dhe zbresin pa lënë gjurmë, disa të tjerë ndryshojnë gjithçka me praninë e tyre. E sheh? Ky nuk është një tren, është vetë jeta. Dhe njerëzit që ikin, ata nuk zhduken vërtet. Ata mbeten si kujtime, si fjalë të pathëna, si ndjenja të papërfunduara.

E pashë në sy dhe pyeta:

— Po ju? A jeni afër stacionit të fundit?

Ai qeshi lehtë.

— Askush nuk e di saktësisht. Disa mendojnë se kanë kohë të bollshme, por zbresin pa paralajmërim. Disa të tjerë jetojnë sikur po mbërrijnë çdo çast në stacionin e fundit, por treni i tyre vazhdon për një kohë të gjatë. Kështu që mos e harxho kohën duke pritur. As duke u frikësuar. Jetën nuk mund ta ndalosh, as ta shpejtosh. Mundesh vetëm ta jetosh.

E dëgjova, por zemra ime ende ngurronte. Sa shumë stacione kisha kaluar pa ndaluar të shihja bukuritë? Sa shumë njerëz kisha humbur, duke menduar se do t’i gjeja përsëri në ndalesën tjetër? Sa shumë herë kisha ndjerë mall për një vend që ndoshta as nuk ekzistonte më? Sa shumë herë kisha harruar të jetoja, duke menduar vetëm për fundin? Treni vazhdoi rrugën e tij, duke kaluar përmes netëve të errëta dhe mëngjeseve të arta. Unë fillova ta shihja ndryshe këtë udhëtim. Nuk isha vetëm një udhëtar i rastësishëm, i kapur mes fillimit dhe fundit. Ishte zgjedhja ime nëse do ta kaloja këtë kohë me frikë apo me kuptim.

Një mëngjes, plaku zbriti në një stacion të vogël. Ai më hodhi një vështrim të fundit, plot kuptim, sikur të donte të më thoshte diçka që s’mund të thuhej me fjalë. Pastaj u zhduk mes turmës. Dhe unë mbeta aty, duke kuptuar se çdo njeri që takoja ishte një reflektim i vetes sime, një pasqyrë e së kaluarës apo së ardhmes. Mbeta duke kuptuar se ky tren nuk kishte një drejtim të gabuar—ai thjesht ecte përpara, si gjithçka në këtë botë. Dhe ndoshta, ndoshta, për herë të parë nuk kisha më frikë.

Treni ecte, por diçka brenda meje ndaloi. Ishte ai çast i rrallë, kur mendja dhe shpirti pushonin së luftuari me njëri-tjetrin. Për herë të parë, nuk po e pyesja më veten: “Ku po shkoj?” Apo “Sa më ka mbetur?”. Ishte një qetësi e çuditshme, një lloj dorëzimi i ëmbël ndaj së panjohurës. Në korridorin e trenit, njerëzit vazhdonin të hipnin e të zbrisnin. Disa më buzëqeshnin shkurt, disa nuk më vinin re fare. Kishte edhe të tillë që më flisnin, pastaj humbnin në stacionin tjetër, duke lënë pas vetëm zërin e tyre që jehonte në kujtesë. E gjithë kjo më bëri të kuptoj diçka të thjeshtë, por të dhimbshme: Askush nuk të përket plotësisht, dhe ti nuk i përket askujt. Ne jemi thjesht kalimtarë në jetën e njëri-tjetrit. Por çfarë është kalimtaria nëse jo një copëz përjetësie në lëvizje?

Një pasdite, ndërsa treni kalonte në një fushë të artë nën perëndimin e diellit, një grua e moshuar u ul pranë meje. Në duar mbante një shall të vjetër, të cilin e ledhatonte sikur të ishte një kujtim i gjallë.

— Të kam parë që kur hipa. Ke një peshë në sy. Një udhëtar i vërtetë nuk e mban kurrë me vete atë lloj peshe.

E pashë me kureshtje.

— Çfarë peshe?

— E shkuara, biri im. Ajo është valixhja më e rëndë që mund të mbajë dikush. Dhe ndonjëherë e ardhmja. Të dyja janë njësoj, sepse asnjëra nuk ekziston më shumë se në mendjen tënde.

E kuptova menjëherë. Sa shumë kisha jetuar duke u kapur pas asaj që kishte ndodhur dhe duke u frikësuar për atë që mund të ndodhte! Sa shumë netë kisha kaluar duke u munduar të riktheja diçka të pakthyeshme, ose të parandaloja diçka që ndoshta nuk do të ndodhte kurrë!

Gruaja më shikoi sikur të kishte lexuar mendimet e mia dhe më dha një këshillë të thjeshtë:

— Jetën nuk mund ta ndalosh dhe as ta kontrollosh. Mund ta ndjesh, mund ta shijosh, mund ta përjetosh. Lëre të rrjedhë si ky tren. Mos u kap pas asaj që ke humbur, dhe mos u frikëso për atë që nuk ka ardhur ende. Përndryshe, do të zbresësh në stacionin e fundit pa e jetuar asnjëherë udhëtimin.

Ajo buzëqeshi dhe, pak çaste më vonë, zbriti në një stacion të vogël mes kodrave. Unë mbeta aty, me fjalët e saj të gdhendura në shpirt. Dhe ndoshta, për herë të parë në këtë udhëtim të gjatë, mbylla sytë dhe lashë frymën time të shkrihej me ritmin e trenit. Nuk e di se ku po shkoj. Nuk e di se sa më ka mbetur. Por për herë të parë, kjo nuk më tremb më. Sepse tashmë e di: Unë nuk jam vetëm pasagjer në këtë tren. Unë jam vetë udhëtimi.

(87)

Fukarai 

Ai qëndron i mbështetur në një mur të vjetër, një mur që ka parë shekuj të kalojnë, që ka dëgjuar qeshjet e tregtarëve dhe hapat e shpejtuar të njerëzve që nuk e kthejnë kokën pas. Ai, i ulur mbi gurët e ftohtë të rrugës, mban në dorë një enë të zbrazët – një enë që ndoshta dikur ka mbajtur supë të ngrohtë, por tani mban vetëm heshtjen e indiferencës. Sytë i ka drejtuar lart, si të kërkojë diçka përtej gurëve, përtej pluhurit, përtej këtij realiteti të ngushtë. Ndoshta kërkon mëshirë, ndoshta shpresë, ndoshta një përgjigje që nuk vjen. Ndoshta i flet qiellit, sepse toka e ka harruar. A e ka parë ndonjëherë dikush vërtet fytyrën e tij? A ka ndalur ndonjë njeri të pyesë si quhet, nga vjen, ç’ëndrra ka pasur dikur? Apo bota e ka pranuar si një pjesë të sfondit, një figurë e pashmangshme e rrugëve të vjetra, një hije që endet mes turmës, pa zë, pa emër, pa një histori që ia vlen të tregohet? E megjithatë, ai ende shikon lart. Ai refuzon të shikojë poshtë, të zhytet në pluhurin e harresës. Ai nuk ka më asgjë, por ende ka një diçka që nuk mund t’ia marrin – një copëz shpirt, një grimcë shprese të qetë. Sa herë ka shtrirë dorën dhe ka ndjerë boshllëkun? Sa herë ka dëgjuar monedhat që bien në enën e tij dhe ka kuptuar se nuk është më njeri, por një zhurmë, një tingull i shpejtë që humbet në rrugë? Dhe prapë, ai qëndron aty. Sepse në fund të fundit, çfarë është njeriu? Një lypës para jetës, që shtrin duart dhe pret diçka që ndoshta nuk vjen kurrë. Ndoshta ai e di këtë. Ndoshta ndaj nuk zemërohet. Ndoshta ndaj sheh lart. Sepse vetëm qielli nuk e shmang shikimin.

(88)

Tradhtia 

E shihte dritën e diellit të depërtonte përmes dritares së vogël të dhomës së tij në spital dhe për një çast mendoi se edhe ai po shuhej në atë dritë të ngrohtë, duke u tretur ngadalë si hiri i një zjarri të shuar.

Por ajo ishte aty. Me duart që ia kapnin gishtat e holluar nga lodhja, me sytë që nuk pushonin së rrjedhuri lot, me zërin e saj të ëmbël që i pëshpëriste fjalë shprese dhe dashurie.

“Do të shërohesh, dashuria ime,” i thoshte ajo. “Do të dalim përsëri nën qiellin e pastër, do të ndiejmë aromën e detit, do të qeshim si dikur.”

Dhe ai e besoi. E besoi sepse ajo ishte drita e tij, forca e tij, arsyeja pse ia vlente të luftonte.

Kur mjekët e nxorën nga spitali dhe i thanë se sëmundja ishte mposhtur, se trupi i tij kishte mbijetuar në atë luftë të gjatë, ai u ndje sikur kishte rilindur. Gjithçka që e kishte mbajtur gjallë, kishte qenë ajo – gruaja e tij, ajo që i kishte dhuruar shpresë, jetë, forcë.

U kthye në shtëpi me zemrën që i rrihte fort nga gëzimi. Po shkonte drejt krahëve të saj, drejt atij prehri ku do të mund të gjente paqen që aq shumë e kishte ëndërruar gjatë netëve të gjata të dhimbjes.

Por dera që hapi nuk e priti me qetësinë dhe ngrohtësinë që kishte menduar.

E gjeti në shtrat me dikë tjetër.

Një britmë e pa dalë i mbeti në fyt, ndërsa shikimi i tij u errësua. Ajo u kthye nga ai, e befasuar, e trembur, duke thithur ajrin me panik.

“Nuk është… Nuk është ashtu siç mendon!” tha ajo, por fjalët e saj u fundosën në heshtjen që rëndonte si një re mbi atë dhomë.

Ai nuk tha asgjë. Nuk bëri asgjë. Vetëm qëndroi aty, duke parë atë çka dikur kishte qenë gjithçka për të, duke u shkatërruar para syve të tij.

Kur doli nga shtëpia, ndjeu se trupi i tij nuk i përkiste më. Zemra e tij nuk ishte më e tij. Ishte bërë pluhur, si hiri i një zjarri të shuar.

Ditët kaluan, por ai nuk jetonte më në to. Dielli lindte dhe perëndonte, por për të nuk kishte më dritë. Ishte si një hije që endet rrugëve, një njeri që e mbante frymën vetëm sepse vdekja vononte.

Sëmundja u kthye. Me të gjitha dhëmbët e saj të mprehtë, me të gjithë urrejtjen që kishte. Por kësaj here ai nuk kishte më forcën për të luftuar. Ajo ia kishte marrë të gjithë.

Në netët e vetmisë, ai filloi të këndonte. Një zë i mekur, një këngë që fliste për dashurinë që e kishte shëruar dhe për tradhtinë që e kishte vrarë. Filloi të shkruante fjalë që mbushnin copa letrash me trishtim dhe mallkim. Këto letra u bënë testamenti i tij, dëshmia e një shpirti të shkatërruar.

Kur ai u shua, qyteti u mbulua me zi, një heshtje e rëndë. Një varr i thjeshtë, pa lule, pa lot. Vetëm fjalët e tij të mbetura në letrat që dikur kishte shkruar, duke i rrëfyer botës një histori që duhej të mos ishte shkruar kurrë.

Ajo i lexoi ato letra. Çdo fjalë i ngjante një thike që i futej thellë në mish. Çdo varg e godiste, e bënte të kuptonte se nuk mund të jetonte me atë faj. I rishikoi të gjitha momentet e tyre, duke u përpjekur të kuptonte pse kishte gabuar, ku e kishte humbur rrugën.

Një natë, ajo u ul në dhomën e tyre të vjetër, me një shishe helmi në dorë. E shikoi njëherë portretin e tij, që tashmë nuk do ta shihte kurrë me po ata sy të dashur.

Mendoi për kohën kur e kishte parë për herë të parë. Për buzëqeshjen e tij të butë. Për netët e gjata pranë tij, teksa e mbante dorën dhe i lutej Zotit që ai të mos i largohej. Dhe pastaj mendoi për atë ditë të mallkuar, për tradhtinë që nuk do të mund ta fshinte kurrë.

Pi… dhe gjithçka u zhduk.

Në agim, u gjet e shtrirë mbi shtratin e tyre të dikurshëm, me një letër në dorë.

“Do të të dua përgjithmonë, por nuk mund ta fal veten.”

(89)

Zëri që nuk u përgjigj kurrë

Nata ishte një rrëfim i lagësht dhe i pashqiptuar, një poezi e shkruar në avullin e frymës mbi xhamin e ftohtë të një kabine telefonike të harruar. Rrugët shndrisnin nën dritën e zbehtë të llambave, dhe gjethet e rëna përplaseshin lehtë mbi pllakat e lagështa, si kujtime që përpiqeshin të ngjiteshin sërish në degët e kohës. Ajri mbante aromën e shiut dhe të një pritjeje të gjatë, të lodhshme, të pashpresë. Ai qëndronte aty, me duart e futura thellë në xhepat e palltos së tij të errët, ndërsa shikimi i ndalej mbi telefonin e vjetër. Një kabinë e mbuluar me postera të grisura, me kujtime të mbivendosura mbi njëra-tjetrën, me numra të harruar dhe fjalë të shkruara me shpresën se dikush do t’i lexonte. Po kush kishte mbetur për të lexuar mesazhet e kohës? Kush mund të kuptonte heshtjen që zbriste nga fijet e vjetra të telefonit dhe përplasej në errësirën e natës? E kishte numrin të mësuar përmendsh. Çdo shifër ishte një plagë e vogël në kujtesë, e gdhendur atje si një premtim i pathënë. Dikur, ai numër kishte qenë shpëtimi i tij. Një dritë e vogël në mes të një bote që shpesh bëhej tepër e madhe, tepër e ftohtë, tepër e pakuptueshme. Dikur, mjaftonte një thirrje dhe një zë i butë në anën tjetër të linjës për ta bërë botën të ndihej më e lehtë. Por tani, nuk kishte siguri nëse ai zë ekzistonte ende në realitet apo vetëm në kujtime.

Fryma e tij përplasej mbi xhamin e kabinës, duke krijuar një mjegull të hollë. Jashtë, bota vazhdonte, indiferente ndaj një burri që qëndronte i ngrirë mes dritave të qytetit, me mendimet që zgjateshin përtej distancave që koha kishte krijuar mes tij dhe asaj. A do të përgjigjej? E dinte se kishte shumë kohë që nuk e kishte thirrur. Njerëzit largohen jo gjithmonë sepse duan, por sepse jeta i shtyn në rrugë të ndryshme. Ai kishte menduar shpesh ta merrte në telefon, ta pyeste nëse ishte mirë, nëse ndonjëherë mendonte për të, ashtu si ai mendonte për të. Por, si mund të kërkosh një përgjigje kur je vonuar kaq shumë? Si mund të përballosh mundësinë që heshtja të jetë përgjigjja e vetme Gishtat e tij preken numrat, një nga një. Në mendje, ajo shfaqej qartë: flokët e saj të butë që i binin mbi supe, sytë që ndriçonin me një trishtim të ëmbël, buzët që shpesh mbeteshin pezull në mes të një fjalie, sikur donin të thoshin diçka që nuk guxonin. Cili ishte fati i dashurive që nuk kishin pasur fund të qartë?

Dikush kishte thënë njëherë se dashuria nuk vdes, vetëm ndryshon formë. Por a ishte e vërtetë? Apo ndonjëherë ajo shndërrohej në diçka që dhimbte më shumë sesa të vdiste – një prani e padukshme që ndiqte çdo hap, një zë që nuk dëgjohej më, por që ende pëshpëriste në mendje?

Tringëllima e parë ishte një thikë e ngadalshme në gjoks.

E dyta, një dhimbje e ëmbël që i përshkoi kraharorin.

E treta, një frymëmarrje e thellë, një përpjekje për të mos u dorëzuar para frikës.

Por pastaj, një heshtje e gjatë, e pafund, si zbrazëtia mes dy dritave të ndriçimit në rrugë. Një boshllëk që flet më shumë se çdo fjalë e pathënë. Ai nuk e dinte nëse ishte më e rëndë të mos kishte marrë përgjigje fare apo të kishte dëgjuar një zë të panjohur që do t’i thoshte se numri nuk ekzistonte më. Në fund, ai uli receptorin ngadalë, sikur të ishte diçka e shenjtë që nuk donte ta thyente. Për një moment, qëndroi ashtu, me dorën mbi telefonin që kishte mbetur pezull në harresë, një simbol i gjithçkaje që nuk mund të kthehej më. Jashtë, era luante me gjethet e rëna, duke i bërë të vallëzonin mbi trotuarin e lagësht. Nata vazhdonte të rridhte, indiferente ndaj një burri të vetëm që kishte pritur një përgjigje nga një e shkuar që nuk mund të fliste më.

Ndoshta disa thirrje janë të destinuara të mbeten pa përgjigje. Ndoshta disa dashuri jetojnë vetëm në pritje.

(90)

Zëri i fundit i fëmijërisë

Era frynte e ftohtë dhe e ashpër mbi rrënojat e një qyteti që dikur kishte qenë plot dritë, zëra dhe të qeshura. Tani, gjithçka kishte ngelur e përhumbur mes heshtjes dhe hirit. Asgjë nuk lëvizte, përveç ndonjë cope të vogël letre që endej në ajër si kujtimet e fëmijërisë së humbur. Në mes të kësaj bote të shkatërruar, një vajzë e vogël qëndronte ulur në tokën e lagësht, duart e saj të vogla të ngjitura nga pluhuri i errët dhe balta e ftohtë. Fytyra e saj e ndotur me hi mbante ende një bukuri të pazakontë – sytë e saj të mëdhenj, të kaltër dhe të pafajshëm, shihnin përtej kaosit, përtej zjarreve që ende digjnin në sfond, përtej një bote që nuk e kishte mbrojtur kurrë. Para saj, një libër i hapur qëndronte mbi tokë, me faqet e tij të paluara nga era, të njollosura nga balta dhe shiu. Ishte e vetmja gjë që i kishte mbetur nga një jetë tjetër, një jetë ku netët nuk ishin të mbushura me zhurmën e avionëve që sillnin shkatërrim, ku mëngjeset nuk fillonin me frikën se mos ishte dita e fundit. Ishte një libër që e kishte lexuar shumë herë, fjalët e tij ishin tashmë të gdhendura në mendjen e saj, por tani, nuk kishte më kush t’i dëgjonte. Krah saj, një filxhan i vjetër, i verdhë, që dikur kishte mbajtur qumësht të ngrohtë, tani ishte bosh, një simbol i zbrazëtisë që mbushte çdo skaj të kësaj bote të rrënuar.

“A është kjo bota e të rriturve?” – pyeti veten.

Ishte një pyetje që e kishte bërë shpesh, duke dëgjuar të rriturit të flisnin për luftërat e tyre, për urrejtjet e tyre, për premtimet që kurrë nuk i mbajtën. A ishte kjo ajo që ndodhte kur fëmijët nuk ishin më të rëndësishëm? A e kuptonin vallë të rriturit se ishin duke shkatërruar gjithçka që duhej mbrojtur? Në çdo përrallë që kishte lexuar, e mira fitonte mbi të keqen. Por tani, në rrënojat ku dikur ndodheshin shkollat, shtëpitë, tregjet dhe lulet, e mira ishte vetëm një kujtim i largët. Nuk kishte më heronj, nuk kishte më princa të guximshëm që shpëtonin botën. Kishte vetëm heshtje dhe zjarre të pashuar. Ajo mbështeti kokën mbi gjunjë dhe mbylli sytë për një moment. Në atë çast, u mundua të kujtonte diçka të bukur, diçka që nuk do ta bënte të ndjente këtë peshë të rëndë në gjoks. Kujtoi natën kur e ëma i kishte lexuar për herë të fundit, dorën e butë që i lëmonte flokët, zërin e ngrohtë që e mbante zgjuar mes ëndrrave. Po nëse nuk do ta dëgjonte më kurrë atë zë? Mendimi e përshkoi si një rrufe, duke ia shtrënguar fytin dhe duke i bërë sytë të mbusheshin me lot. Nuk qante shpesh, sepse lotët nuk ndryshonin asgjë, por ndonjëherë dhimbja bëhej më e madhe se trupi i saj i vogël. Dikush kishte thënë njëherë se fëmijëria ishte si një pëllumb i bardhë që fluturonte nga dora dhe nuk kthehej më kurrë. Ajo nuk e kishte besuar atëherë, por tani e kuptonte se sa e vërtetë ishte. Nuk do të kishte më kurrë net të ngrohta, net kur dikush i prekte ballin me butësi dhe i thoshte se gjithçka do të ishte në rregull. Sepse asgjë nuk do të ishte më në rregull. Ajo zgjati dorën dhe mbylli librin e saj, duke e tërhequr pranë vetes. Ishte e vetmja gjë që mund ta mbronte, e vetmja botë ku mund të fshihej kur kjo rreth saj bëhej e padurueshme. Në sfond, zjarret vazhdonin të digjeshin, duke ndriçuar qiellin me flakë portokalli. Dikush do të thoshte se ishte një pamje e bukur, por për të, ishte thjesht fundi i gjithçkaje që kishte njohur. Një erë e ftohtë i përkëdheli fytyrën, duke ia tharë lotët para se të binin mbi faqet e librit. Dhe ajo qëndroi aty, e heshtur, e vogël, e humbur në një botë që nuk kishte më vend për fëmijë.

(91)

Pafajësia 

Bota ishte një rrënojë, dhe ajo—një copëz shprese e braktisur mes hirit dhe flakëve që nuk e dinin ç’të bënin me të. Qielli i trazuar qëndronte mbi të si një premtim i thyer, i mbushur me tym dhe pluhur, duke fshehur dritën e diellit që dikur e ngrohte butësisht fytyrën e saj. Ajo nuk mbante mend si kishte nisur gjithçka. Nuk dinte të tregonte se kur e fundit fjalë e butë ishte thënë, kur duart që e mbanin dikur ishin larguar, kur shtëpia e saj ishte shndërruar në këtë gërmadhë pa ngjyrë. Bota që ajo njihte dikur kishte ekzistuar vetëm si një ëndërr, si ato përrallat që dikur i lexonte me zë të ulët, duke menduar se jeta gjithmonë do të ishte një libër me fund të lumtur. Por tani libri qëndronte i hapur para saj, faqet e tij të njollosura nga dheu dhe lotët. Fjalët ishin ende aty, por ato nuk kishin më kuptim. Ç’dobi kishin përrallat në një botë ku askush nuk dëgjonte më? Në një botë ku askush nuk e thërriste më emrin e saj? Ajo shtrëngoi duart rreth trupit të saj të vogël, ndoshta për t’u ndier më e fortë, ndoshta për të mbajtur brenda vetes diçka që nuk donte ta linte të ikte—një kujtim, një ndjenjë, një fjalë që nuk i ishte thënë kurrë. Në një cep të errët pranë saj, një filxhan i vjetër, mbante brenda hije të kujtimeve. Dikur, ai filxhan kishte qenë plot me qumësht të ngrohtë, dhe duart e saj të vogla e mbanin fort ndërsa buzët e saj të vogla thithnin butësisht nxehtësinë e tij. Dikur, një zë i njohur i thoshte të mos e linte të ftohej, sepse gjërat e ngrohta duhen shijuar menjëherë, para se të bëhen të pakuptimta. Po tani? Kush do t’i thoshte që të mos e linte zemrën të ftohej? Kush do ta mbante dorën e saj? Dikur, sytë e saj ishin dritare për botën, të mbushur me kërshëri dhe ëndrra të vogla. Tani, ata ishin pasqyra të heshtura, që reflektonin rrënojat përreth. Në sfond, flakët përpinin gjithçka që mbetej nga qyteti. Ajo nuk lëvizi. As frikë, as shpresë—vetëm një heshtje e thellë që nuk kishte nevojë për fjalë. Ishte e vogël, por e kuptonte atë që të rriturit ndonjëherë e harronin: bota nuk prishet vetëm nga luftërat dhe zjarret. Ajo shkatërrohet nga indiferenca, nga harresa, nga ato heshtje të gjata që bien mbi emrat që askush nuk i thërret më. Ajo vendosi dorën mbi librin para saj, gishtat e saj të vegjël duke ndjekur shkronjat e njohura. Dikur, ato shkronja kishin formuar fjalë që i bënin sytë e saj të shkëlqenin. Tani, ato ishin vetëm simbole boshe në një botë pa kuptim. Në atë çast, ajo ndjeu një puhizë të lehtë në fytyrë, si një përshëndetje e fundit nga një dorë e padukshme. Një kujtim i nënës së saj, një pëshpërimë nga një kohë tjetër. Dhe për një moment të shkurtër, ajo e la veten të imagjinonte se dikush, diku, po lexonte një përrallë për të—një histori për një vajzë të vogël që nuk u harrua kurrë. Ndoshta, në një botë tjetër, zëri i saj ende jetonte. Ndoshta, në një botë tjetër, ajo ende ishte një fëmijë.

(92)

Treni i kohës

Rëra e shkretëtirës digjte, por ai vazhdonte të ecte mbi shina, sikur ato ishin fati i tij i pashmangshëm. Në distancë, treni po afrohej—i zi, i vjetër, i mbuluar me pluhur shekujsh, si një fantazmë e së kaluarës që nuk kishte gjetur paqe. Ishte një tren ndryshe nga të gjithë. Nuk kishte dritare për pasagjerët, vetëm një orë të madhe në ballë, akrepat e së cilës dridheshin, por nuk ecnin. Në shenjën e vitit të skalitur mbi trupin e tij—1916—ai ndjeu një të ftohtë që nuk vinte nga ajri i nxehtë i shkretëtirës, por nga thellësia e kohës vetë. Nuk e dinte pse ishte aty. Nuk mbante mend kur kishte nisur ky udhëtim, as nëse dikur kishte pasur një tjetër destinacion. Vetëm hapat mbi hekur, hijen e tij që zgjatej mbi rërë dhe trenin që po i afrohej si një orakull i heshtur. Sa më shumë që afrohej, aq më shumë ndjente peshën e atyre që kishin ardhur para tij. Ishte një ndjesi e çuditshme—sikur po ecte drejt një fati të përcaktuar që nuk ishte vetëm i tij, por i të gjithë atyre që kishin humbur në kohë. A ishte ai një udhëtar, apo thjesht një kujtim i dikujt tjetër? Era e rërës përplasej mbi fytyrën e tij, por ai nuk ndalonte. Treni frynte avullin e tij të errët, si një frymëmarrje e rëndë e historisë. Dhe kur ai më në fund u ndal para tij, akrepat e orës filluan të lëviznin përsëri. Koha, ndoshta, nuk ndalonte kurrë. Vetëm njerëzit ndaleshin. Ose harroheshin.

Kur akrepat filluan të lëviznin, ai ndjeu diçka të çuditshme brenda vetes—si një drithërimë e padukshme që nuk i përkiste as trupit, as shpirtit të tij. Treni ndaloi përpara tij, por dera nuk u hap. Ai qëndroi aty, përballë hekurit të ftohtë të lokomotivës së errët, ndërsa avulli shpërndahej në ajër, duke krijuar silueta të çuditshme që ngjanin me hije njerëzish. Një zë i brendshëm, ndoshta i harruar prej kohësh, i pëshpëriti: “Mos u kthe. Hyp.” Ai vendosi dorën mbi metalin e ftohtë dhe një forcë e padukshme e tërhoqi brenda. Nuk kishte ulëse, nuk kishte dritare. Vetëm korridore të ngushta që zgjateshin në pafundësi, të ndriçuara nga drita të zbehta që ngjanin me yje të largët. Muret ishin të mbushura me fotografi të vjetra—fytyra njerëzish që nuk i njihte, por që ndjeu sikur i kishin ndjekur gjithmonë. Teksa ecte përmes trenit, pa një pasqyrë në fund të korridorit. Kur iu afrua, pa reflektimin e tij… por jo ashtu siç e mbante mend. Ishte më i ri. Më i lodhur. Dhe mbi ballin e tij ishte gdhendur një datë—1916. Një tmerr i heshtur i përshkoi zemrën. A kishte qenë gjithmonë këtu? A kishte ndodhur kjo më parë? A ishte ky një cikël që përsëritej pafund? Një tingull i largët bilbili e shkundi nga mendimet. Treni nisi të lëvizte. Ai vrapoi drejt derës, por ajo nuk hapej më. Nuk kishte më kthim. Duke u kthyer sërish nga pasqyra, ai kuptoi se treni nuk ishte duke udhëtuar përmes shkretëtirës. Ai po lëvizte përmes kohës vetë. Dhe ai… nuk ishte më udhëtari. Ishte bërë pjesë e trenit. Një tjetër zë, i largët, erdhi nga errësira e korridorit: “Mirësevjen në udhëtimin e fundit.”

Akrepat në ballin e trenit lëviznin në mënyrë të çrregullt, ndonjëherë duke shkuar përpara, ndonjëherë pas, sikur koha nuk i përkiste një rruge të vetme. Gjymtyrët i ndiente të rënda, si të ishin prej plumbi. Gjoksi i dridhej nga frymëmarrja e shpejtë dhe e cekët. Ishte ende ai, apo kishte filluar të bëhej diçka tjetër? Korridori zgjatej gjithnjë e më shumë, duke krijuar një ndjesi sikur e përthithte në përjetësi. Në mure, fotografitë ishin ndryshuar. Tani shfaqnin fytyrën e tij, në epoka të ndryshme—një ushtar në një luftë të vjetër, një burrë i veshur me rroba të epokës viktoriane, një fëmijë që mbante një orë xhepi. A kishte jetuar ai kaq shumë jetë? Apo treni po i tregonte çfarë do të ishte? Ai vrapoi drejt një dere të vetme që shfaqej në fund të korridorit, duke ndjerë ritmin e trenit që përshpejtohej. Kur e hapi, u gjend përballë një salle të madhe me një tavolinë të gjatë prej druri të errët. Rreth saj ishin ulur njerëz me fytyra të mjegullta. Njëri ngriti një gotë dhe foli me një zë të njohur:

"Të prisnim. Koha erdhi më shpejt për ty."

Ai e kuptoi menjëherë. Ky ishte gjykimi i tij. Ose ndoshta një tjetër pikë ndalese në udhëtimin që nuk mbaronte kurrë. Në mes të tavolinës ishte një orë e madhe. Akrepat u ndalën në një pikë të caktuar, ndërsa një derë tjetër u hap pas tij. Kishte vetëm një zgjedhje përpara. Të hynte dhe të përballej me atë që vinte më pas…Apo të qëndronte në tren, duke vazhduar të udhëtonte mes kohëve të humbura? Ai ndjeu një dorë të ftohtë mbi sup. Nuk e pa se kush e preku, por ndjeu një tërheqje të brendshme, një ndjenjë që nuk ishte e tij, por e një force të lashtë. Të gjithë ata që ishin ulur rreth tavolinës i kishin sytë drejtuar nga ai, por fytyrat e tyre vazhdonin të ishin të paqarta, sikur ishin silueta kujtimesh të fjetura. "Çfarë është ky vend?" pyeti ai, zëri i tij u duk sikur nuk ishte i tij, sikur dikush tjetër e tha atë fjalë përmes gojës së tij. Një burrë i moshuar, me një mantel të zi dhe një orë zinxhir të varur mbi kraharor, u ngrit nga karrigia e tij dhe i hodhi një vështrim që dukej se përshkonte thellësitë e shpirtit. "Kjo është tryeza e të humburve," tha ai me një zë të butë, por të ngarkuar me peshën e shekujve. "Ne jemi ata që kemi udhëtuar në kohë, por kurrë nuk kemi arritur në asnjë vend. Ti je njëri prej nesh tani." Ai ndjeu një therje në zemër. Ishte ky fati i tij? Të endet në këtë tren të pafundëm, nëpër korridoret e errëta të kohës, mes kujtimeve që nuk i përkisnin asnjë epoke, mes njerëzve që nuk ishin as të gjallë, as të vdekur? Por nuk mund ta pranonte këtë. Ai nuk mund të ishte thjesht një hije në një tryezë harrese. "Jo," tha ai me një vendosmëri që e befasoi edhe vetë. "Unë nuk jam një i humbur. Unë nuk jam një udhëtar pa kthim." Befas, një e çarë e madhe u hap në murin pas tryezës. Një rrymë e fortë ere hyri brenda, duke rrëmbyer copëza letre dhe pluhuri nga tavolina. Jashtë, ai pa një peizazh të çuditshëm—një shkretëtirë e pafundme, ku binte një borë e hollë, një det pa kufij, një qytet i ndërtuar mbi qiell. Zgjedhja qëndronte para tij. Ai mund të hynte në derën e hapur, duke u zhdukur në një botë të panjohur, ose mund të kthehej në tren, duke e lënë veten në mëshirën e kohës. "Po nëse koha nuk është armiku im?" mendoi ai. "Po nëse treni nuk është një burg, por një shteg? Një mënyrë për të kuptuar të gjitha jetët që nuk i jetova?" Ai bëri një hap përpara. Akrepat e mëdhenj në ballë të trenit filluan të ktheheshin sërish, por këtë herë, jo në një drejtim të rastësishëm. Ai ndjeu një rrymë të ngrohtë që e përshkoi, një ndjenjë qetësie, sikur për herë të parë po e kuptonte se pse ishte këtu. Pastaj, pa menduar më gjatë, ai vrapoi drejt derës së hapur. Dhe ndërsa treni filloi të lëkundej, ndërsa hapësira rreth tij u shpërbë në një mjegull të ndritshme, ai e ndjeu se më në fund po shkonte diku.

Ndoshta në fillimin e vërtetë të gjithçkaje.

(93)

Kafazi i padukshëm

I ulur në skajin e vogël të kafazit, me krahët e varur dhe sytë e fiksuar në boshllëkun e ajrit, ai ndjeu peshën e qiejve mbi supet e tij. Ishte një qiell i pafund, por për të, ai ishte vetëm një iluzion i lirisë—një pikturë e pashlyeshme mbi muret e padukshme të burgut të tij. Era e largët e qytetit i sillte tingujt e botës që vazhdonte të jetonte pa të. Në horizont, siluetat e ndërtesave ngjanin me hijet e shpresave të dikurshme, me ëndrrat që nuk u mbajtën dot gjallë. Çelësat vareshin kudo në ajër, por asnjëri nuk binte në duart e tij. Ato rrëshqisnin sikur vetë universi të mos dëshironte që ai të dilte nga ky kafaz. Ai ngriti kokën dhe pa zogun mbi të. Ishte i lirë, por nuk kishte frikë të rrinte mbi kafaz. Ai mund të largohej në çdo moment, të fluturonte nëpër retë që vallëzonin në sfondin e artë të pasdites, por nuk e bënte. Ndoshta nuk kishte ku të shkonte. Ndoshta liria nuk ishte aq e thjeshtë sa dukej. Një mendim i shpoi mendjen: "E nëse kafazi im nuk është real? E nëse është vetëm një kufi që unë vetë e kam krijuar? E nëse çelësat nuk janë të padukshëm, por unë thjesht kam harruar si t’i kërkoj?" Një dridhje e vogël i përshkoi trupin. Nuk ishte erë. Nuk ishte zhurmë. Ishte një ndjesi—ajo ndjesia që vjen kur e kupton se ke qenë i burgosur jo nga hekuri, por nga vetja jote. Ai e shtriu dorën përtej hekurave dhe ndjeu boshllëkun. Asgjë nuk e ndaloi. Nuk kishte asnjë pengesë. Kafazi nuk kishte qenë kurrë aty. Ai vetëm e kishte besuar se ishte.

(94)

U ul në fronin e mendimit të tij, një mbret pa kurorë, një tiran pa zemër. Kostumi i tij i errët ishte një burg  që e shtrëngonte si për të mos e lënë të ndjente. Në njërën dorë mbante një gotë, në tjetrën heshtjen. Në fytyrë, një ironi e ftohtë që i lëmonte mendimet si një gjykatës që vendos pa mëshirë. Nuk kishte nevojë për ndjenja, vetëm për logjikë. Përpara tij, një kafaz i varur në ajër, një kafaz që mbante diçka që dikur ishte e tij. Një zemër, e burgosur mes hekurave të mendjes. Rrihte, por pa jehonë. Rrihte, por pa jetë. Mbi të, një zog i vogël me krahët e hapur, një melodi që dilte prej tij, një kujtim i lirisë së dikurshme. Por a ishte liri apo iluzion? A mund të këndojë shpirti kur zemra është në pranga? I ulur aty me një kokë të madhe dhe mendje të mprehtë e shikonte këtë paradoks. Ai kishte zgjedhur të mendonte, jo të ndjente. Kishte zgjedhur të llogariste, jo të ëndërronte. Kishte ndërtuar një kështjellë të pathyeshme për veten e tij, me mure argumentesh dhe dyer arsyesh, por asnjë dritare për të parë qiellin. E megjithatë, atje lart, mbi të gjitha ato rregulla të ftohta, qëndronte një zog që këndonte. Një tingull që depërtonte përmes mendjes si një kujtim i një bote që ai kishte mbyllur me çelësin e racionalitetit. Një kohë kur zemra e tij nuk ishte në kafaz. Një kohë kur ai kishte dashuruar, kishte vuajtur, kishte gabuar, por kishte jetuar. Ajo ishte koha kur zemra e tij nuk ishte një objekt studimi, por një yll që e udhëhiqte në errësirë. Ishte më i zgjuar tani, më i ftohtë, më i paprekshëm. Por a ishte më i lumtur? Mendja i thoshte se po. Zemra, nga brenda kafazit të saj, qeshte e hidhur.

(95)

Koha – një armik i pamëshirshëm, një aleat i fshehtë, një rrjedhë e pandalshme që rrëshqet mes duarve tona si rëra e orës së madhe të fatit. Njeriu tërheq me dëshpërim litarin, muskujt i lodhen, shpirti i digjet nga frika e asaj që vjen. Ai përpiqet të ndalojë kohën, të vonojë rënien e çdo grimce rëre që zvarritet drejt fundit të pashmangshëm. Krahët e tij dridhen, gjunjët i dorëzohen, por ai nuk heq dorë. Sikur ta kuptonte se nuk ka litar që e mban peng kohën. Nuk ka forcë që e ndal rrjedhën e saj. Mbrapa tij, një figurë më e vogël lufton po njësoj, por më e lodhur, më e pafuqishme. Mos ndoshta ai është versioni i tij i ri? Ai që dikur besonte se mund ta mashtronte kohën, se mund ta shfrytëzonte pa u dorëzuar. Po tani? Tani ai është i plakur nga lufta e kotë, i dërrmuar nga pashmangshmëria. Por koha nuk është armik. Koha është vetë jeta. Dhe çdo përpjekje për ta ndalur është një përpjekje për të mos jetuar. Një përpjekje për ta kapur rërën në dorë, vetëm për ta parë të rrëshqasë mes gishtave. Në fund, litarët do të këputen, forcat do të shterojnë, dhe ajo që mbetet është një pyetje e vetme: A e jetove kohën tënde, apo e harxhove duke luftuar kundër saj?

(96)

Në mes të maleve të heshtura, mes gurëve të vjetër që dikur mbanin mbi supe zërat e fëmijëve, qëndronte një shtëpi e vetmuar. Muret e saj, të çara nga koha dhe stuhitë, ishin ende aty, duke i bërë ballë harresës. Dritaret e vogla, dikur sytë e kësaj shtëpie, tani dukeshin si plagë të hapura në trupin e saj të rrënuar. Një mbishkrim i zbehtë në mur, i lënë nga dikush vite më parë, fliste me heshtjen e tij më shumë se çdo fjalë. Para saj, një zjarr i vogël dridhej nën erën e malit. Degët e thata kërcisnin me një tingull të thellë, duke çliruar tymin e tyre të ngrohtë drejt qiellit gri. Një çajnik i zi, i vjetër, që dikur kishte shërbyer për duart e lodhura të një plaku, tashmë priste të zienin ujërat e kohës. Burri që kishte ndezur zjarrin qëndronte ulur mbi një gur. Ishte kthyer pas shumë vitesh, në një vend ku dikur kishte dëgjuar të qeshurat e të dashurve të tij. Ishte kthyer për të folur me kujtimet, për të dëgjuar jehonën e një kohe që nuk kthehej më. Kur u largua për herë të fundit, ishte një djalë i ri, me ëndrra që i digjnin duart. Donte të ikte, të ndërtonte diçka më të madhe se vetja. E tani, kur kishte ecur kaq shumë, kur kishte parë kaq shumë botë, e kuptonte se çdo rrugë e kishte sjellë sërish këtu—në pragun e së shkuarës së tij. Ai mbushi një gotë me çaj të zi dhe e mbajti në duar. Ngrohtësia e saj i përshkoi lëkurën e plasaritur nga vitet, por diçka brenda tij ishte ende e ftohtë. Shtëpia nuk i fliste më me të njëjtin zë. Ishte e zbrazët, jo sepse njerëzit ishin larguar, por sepse kujtimet nuk e mbushnin më hapësirën si dikur. U ngrit dhe eci ngadalë drejt derës së vjetër. E shtyu me kujdes dhe ajo u hap me një kërcitje të thellë. Brenda, gjithçka ishte ndalur. Një tavolinë, një karrige e thyer, një batanije e mbetur në një qoshe, si të priste një trup që nuk do të kthehej më. Ai vend kishte ndaluar së jetuari shumë kohë më parë, por kujtimet e tij vazhdonin ta gjallëronin në mendje. Diku larg, një zog këndoi. Një melodi e thjeshtë, por nostalgjike, që i kujtoi se koha nuk priste askënd. Se jeta nuk pyeste nëse ishe gati apo jo. Ai e dinte se nuk mund ta kthente më kohën pas, nuk mund të hynte më në atë shtëpi si dikur, i lumtur dhe i patrembur. Por mund të bënte diçka tjetër. U kthye drejt zjarrit dhe hodhi një tjetër degë. Flaka u rrit, duke ndriçuar fytyrën e tij të lodhur. Në atë moment, ai e kuptoi: nuk kishte ardhur për të gjetur atë që kishte humbur, por për ta lënë atë të prehej në paqe. Ndoshta, në fund, ne nuk kthehemi në vendet tona për të gjetur atë që kemi lënë pas, por për të mësuar si ta lëmë atë të shkojë.

(97)

Pena nuk më bindet

Marr penën për të shkruar për dhimbjen që po mban kjo tokë, për plagët që nuk po shërohen, për britmat e heshtura që zëvendësohen me një heshtje të trishtë e të gjatë.
Po marr penën për të shkruar, por ajo nuk bindet sepse dora më dridhet, sepse lotët bien mbi fletë e letra tretet nga zjarri i dhimbjes.
Po marr penën për të shkruar, por për çfarë të shkruaj?
A mund të hidhet në letër gjithë ajo dhimbje që derdhet në rrugët e zbrazëta, në sytë e fëmijëve që nuk kanë më ëndrra?
A mund të përshkruhet në vargje shpresa e vrarë, e varrosur nën rrënojat e qyteteve të djegura?
Pena nuk më bindet më. As letra nuk pranon asnjë gërmë, sepse toka është bërë letër dhe gjaku është bërë bojë.
Raketat janë bërë lapsa e qielli është dëshmitar i një historie që përsëritet në një cikël të pafund dhimbjeje.
Pena nuk më bindet më sepse fjalët janë të kota. Ato nuk mund ta shuajnë urinë e atyre që hanë bukë me lot, nuk mund të ngrohin ata që flenë nën qiellin e hapur, nuk mund të ringjallin ata që u shndërruan në hije.
Pena nuk më bindet sepse edhe ajo ka parë shumë. Ka parë lumenjtë të kthehen në rrjedha lotësh, ka parë detet të mbushen me trupa që kërkonin shpëtim. Ka parë nënat që shtrëngojnë pas vetes fotot e fëmijëve të humbur, ka dëgjuar lutjet e njerëzve që i luten Zotit për mëshirë, por zëri i tyre humbet mes gjëmimit të bombave.
Poeti u vra.
E bashkë me të, u vra edhe fjala, u vra edhe dashuria, u vra edhe shpresa.
Toka u kthye në varr. Qielli nuk është më i kaltër, dielli nuk ngroh më si dikur.
Era nuk sjell më aromën e pranverës, por hirin e djegur të ëndrrave të shkatërruara.
Njerëzimi po i shkruan vetes poezinë mbi këtë varr, një elegji që askush nuk dëshiron ta lexojë, por që të gjithë e ndiejnë në palcë.
Pena bie nga dora, dhe dora mbetet bosh. Si toka. Si sytë e atyre që s’kanë më lot për të qarë.
Ndoshta është më mirë kështu. Ndoshta është koha që fjalët të heshtin, e zemrat të flasin.
Por edhe zemrat, a guxojnë më të rrahin me shpresë?
Por edhe zemrat, a guxojnë më të rrahin me shpresë?
A mund të shpresosh kur çdo mëngjes hap sytë dhe sheh hijet e së djeshmes që nuk ikin?
A mund të besosh në të nesërmen kur e sotmja është bërë një rrjetë që mbështjell dhimbjen si një prangë të padukshme?
Tingulli i jetës është shuar dhe heshtja ka zaptuar gjithçka, si një mantel i zi që mbulon gjithçka që dikur lëvizte, qeshte, dashuronte.
Mbi këtë dhè të thatë, nën këtë qiell të rëndë, hapat janë bërë të ngadaltë, sikur toka të kishte marrë peshën e gjithë pikëllimit njerëzor.
Njerëzit ecin me kokën ulur, të lodhur nga e shkuara, të frikësuar nga e ardhmja.
Nuk ka më zëra që këndojnë. Nuk ka më duar që ndërtojnë. Nuk ka më sy që kërkojnë njëri-tjetrin me dashuri.
Ka vetëm pritje. Pritje të një fundi që askush nuk guxon ta shqiptojë me zë.
Pena që ra nga dora ime mbeti mbi tokën e pluhurosur.
Era e lëviz lehtë, sikur ta ftojë të shkruajë diçka tjetër, diçka ndryshe.
Por çfarë të shkruaj?
Të shkruaj për atë që nuk ekziston më? Të trilloj një botë të bukur mbi këtë botë të thyer?
A do ta besonte dikush? A do të kishte kuptim?
Poeti u vra, por vargjet mbeten pezull në ajër, të pashkruara, të paformësuara.
Ndoshta është më mirë kështu. Ndoshta disa dhimbje nuk duhet të shkruhen, por vetëm të ndihen.
Sepse çfarë është fjala kur zemrat nuk ndiejnë më? Çfarë është letra kur bota është bërë një fletë e djegur?
Por diku, në heshtje, një zë i largët pëshpërit.
Një zë i brishtë, si fleta e një luleje të vetmuar në shkretëtirë.
Një zë që guxon të thotë një fjalë që është harruar prej kohësh: shpresë.
Dhe ndoshta, vetëm ndoshta, nga rrënojat e këtij varri, nga hiri i kësaj bote të djegur, do të ngrihet një fjalë e re.
Një fjalë që nuk do të kërkojë më të shkruhet me gjak. Një fjalë që do të ketë një jetë të vetën.
Një fjalë që do ta ringjallë poetin, jo në këtë botë, por në një tjetër, ku fjala dhe jeta nuk vriten më.

(98)

Sot nuk është më pena që dikur linte mbi letër të vërtetën, sot e kanë kthyer në një instrument të  zbehtë që nuk guxon të dalë kundër atyre që e blenë të vërtetën me ar dhe gjak.

Shkrimtari nuk është më shkrimtar. Ai është një tregtar.

Ai nuk shkruan për të ndriçuar mendjet, por për t’i errësuar ato.

Nuk shkruan për të hapur zemrat, por për t’i ngurtësuar.

Fjala e tij nuk është më një pasqyrë e shpirtit njerëzor, por një maskë e ngritur sipas nevojës së atyre që sundojnë.

Po, historia është një varg shkrimesh të blera.

Ajo që e quajmë “e vërteta historike” është vetëm një përrallë e shkruar nga ata që fituan, një rrëfenjë e sajuar për të fshehur plagët dhe për të larë duart nga gjaku.

Shkrimtarët, historianët, poetët—të gjithë janë kthyer në shërbëtorë të një mashtrimi madhështor.

Ata ulen dhe shkruajnë sipas porosisë, ndërtojnë mite për heronj që nuk kanë ekzistuar, ngjyrosin të shkuarën me dritë atje ku kishte errësirë, dhe mbulojnë plagët me fjalë të zbukuruara që nuk thonë asgjë.

Dhe çfarë ndodh me popullin?

Ata rriten me rrëfenjat e gënjeshtërta.

Besojnë në një të shkuar që nuk ndodhi kurrë.

Mburren me lavdinë e të parëve që nuk ekzistuan siç u është treguar.

Dhe mbi këtë mashtrim, ndërtojnë vetveten, ndërtojnë brezat e ardhshëm, edukojnë fëmijët e tyre me një ndërgjegje të helmuar.

Tradhtia e shkrimtarëve është më e rëndë se tradhtia e luftëtarëve.

Sepse luftëtari mund të vrasë një trup, por shkrimtari, kur tradhton të vërtetën, vret mendjen e një kombi.

Një gënjeshtër e shkruar bëhet një dogmë që përcillet brez pas brezi, derisa askush nuk guxon më ta vërë në dyshim.

Dhe ja, një komb i tërë rritet në errësirë, duke besuar se është në dritë.

Një popull që mendon se është i lirë, kur në të vërtetë është skllav i fjalës së rreme.

A është shkrimtari fajtor? Po, ai që shiti penën e tij për pushtet dhe lavdi është fajtor.

Por faji më i madh është i atyre që pranuan të lexojnë pa pyetur.

Që pranuan të besojnë pa kërkuar prova.

Që pranuan t’i bëjnë të tyret fjalët e të tjerëve pa guxuar të gërmojnë më thellë.

Po si e gjen fundin një shoqëri e ndërtuar mbi gënjeshtër?

Ajo nuk ka të ardhme, sepse nuk ka as të shkuar të vërtetë.

Nuk ka rrënjë të forta, sepse është rritur mbi rërë të lëvizshme.

Dhe një ditë, kur e vërteta të dalë, ajo do të shembet si një shtëpi pa themele.

Por para se të vijë ajo ditë, sa gjenerata do të jenë rritur me mashtrimin?

Sa mendje do të jenë skllavëruar?

Sa jetë do të jenë shkatërruar për t’i shërbyer një gënjeshtre?

Unë nuk dua të jem një nga ata që shkruajnë për të kënaqur pushtetarët.

Nuk dua të jem një nga ata që përdorin fjalën për të errësuar të vërtetën.

Unë dua ta shkruaj të vërtetën, edhe nëse nuk pëlqehet.

Edhe nëse ajo digjet.

Edhe nëse ajo më vret.

Sepse një ditë, kur errësira të shpërbëhet, fjalët e vërteta do të jenë të vetmet që do të mbeten.

Dhe atëherë, brezat që do të vijnë, ndoshta do të kenë guximin të shohin se sa shumë janë tradhtuar.

Dhe ndoshta, vetëm ndoshta, do të kenë forcën të shkruajnë historinë nga e para—me një të vërtetë që nuk blihet, që nuk deformohet, që nuk vret por çliron.

Por a do të vijë ajo ditë?

A do të vijë një mëngjes kur dielli të mos ketë frikë të ndriçojë mbi një botë të zhveshur nga gënjeshtrat?

A do të vijë një natë kur fëmijët të flenë pa iu pëshpëritur në vesh përralla të rreme?

A do të ketë një brez që të ketë guximin të hedhë poshtë librat e shkruar me mashtrim dhe të mbajë vetëm ato që nuk u gjunjëzuan?

Unë dua të besoj se po.

Dua të besoj se e vërteta nuk mund të varroset përgjithmonë.

Që edhe nëse mbulohet me mijëra faqe të rreme, një ditë do të dalë në sipërfaqe, ashtu si fara që çan tokën e ngurtë dhe rritet pavarësisht gjithçkaje.

Por e di që nuk është e lehtë.

E di që ata që kanë ndërtuar botën mbi gënjeshtër nuk do ta dorëzojnë atë pa luftë.

Ata nuk kanë frikë nga armët, nuk kanë frikë nga luftërat, por kanë frikë nga fjala.

Një fjalë e shkruar me të vërtetën ka më shumë fuqi se një ushtri.

Një mendje e liruar nga mashtrimi është më e rrezikshme se një revolucion.

Prandaj, ata vrasin fjalën.

Ata djegin librat që guxojnë të kundërshtojnë.

Ata përçmojnë mendjet që guxojnë të mendojnë ndryshe.

Ata shndërrojnë të vërtetën në një krim dhe gënjeshtrën në një ideal.

Por e vërteta është si prushi nën hi: mund ta mbulosh, mund ta fshehësh, mund ta shtypësh—por nuk mund ta shuash.

Dhe një ditë, dikush do të fryjë mbi atë hi.

Dikush do ta ndezë atë prush dhe do ta bëjë flakë.

Dhe ajo flakë do të ndriçojë errësirën, do të djegë maskat, do të çjerrë perden që ka mbuluar sytë e një bote të tërë.

Por kush do të jetë ai që do të guxojë?

Kush do të jetë ai që nuk do të frikësohet?

Ndoshta një shkrimtar që nuk pranoi të shitej.

Ndoshta një lexues që nuk pranoi të mashtrohej.

Ndoshta një fëmijë që u rrit me pyetje dhe nuk pranoi përgjigjet e gatshme.

Dhe kur ajo ditë të vijë, ata që ndërtuan botën mbi gënjeshtër do të kenë vetëm dy zgjedhje:

Të pranojnë të vërtetën ose të zhduken bashkë me gënjeshtrën e tyre.

Sepse e vërteta mund të vonohet, por nuk mund të ndalet.

Ajo është drita që çdo perandori e errësirës e ka frikë.

Ajo është zëri që asnjë pushtet nuk mund ta mbytë përgjithmonë.

Dhe unë?

Unë do të vazhdoj të shkruaj.

Edhe nëse fjala ime nuk dëgjohet sot, ajo do të mbetet nesër.

Edhe nëse letra mbi të cilën shkruaj digjet, hiri i saj do të flasë.

Sepse fjalët e vërteta nuk vdesin.

Ato vetëm presin ditën e tyre për të rilindur.

(99)

Kritikë akademikëve dhe mësuesve 

Ishte një kohë kur dijetarët ishin pishtarët e shoqërisë, ata që ndriçonin rrugën e kombit me dituri dhe të vërteta. Ishte një kohë kur fjala e një mësuesi peshonte më shumë se një monedhë e artë, kur një akademik e shihte dijen si një mision, jo si një mjet për t’u pasuruar. Por ajo kohë tashmë ka vdekur. Sot, auditorët janë të mbushur me heshtje të rreme, ku profesorët mbajnë ligjërata pa pasion, pa ideal, vetëm sa për të përmbushur orët e tyre të paguara. Në sytë e tyre nuk shfaqet më flaka e kërkimit të së vërtetës, por etja për para, për poste, për favore. Ata nuk shkruajnë libra për të ndriçuar mendjet e studentëve, por për të shtuar një titull më shumë në CV-të e tyre të zbrazëta nga vlera. Dhe kur ndonjë zë ngrihet për të kërkuar llogari, për të pyetur pse historia jonë po shkruhet me duart e fituesve dhe jo me gjakun e të mundurve, ai zë heshtet, përqeshet, përjashtohet. Historia është shndërruar në një skenë teatri ku aktorët recitojnë skenarë të shkruar nga duart e interesave politike dhe ekonomike. Historianët nuk janë më rojtarët e së vërtetës, por arkitektët e mashtrimit. Ata e dinë se çfarë ka ndodhur, por e ndryshojnë, e zbehin, e zbukurojnë, sepse kështu u leverdis atyre që mbajnë pushtetin. Nëpër libra shkollorë, tradhtarët quhen heronj dhe heronjtë mbulohen me harresë. E rinia mëson fakte të pjesshme, të sakatuara, të deformuara, duke humbur kështu busullën që duhet ta udhëhiqte drejt së vërtetës. Pedagogët nuk janë më mësues, por shitës notash. Në korridoret e universiteteve, dijet nuk fitohen me meritë, por me para dhe njohje. Kush paguan, kalon. Kush njeh dikë, avancon. E kush kërkon të mësojë realisht, pengohet, margjinalizohet, humbet shpresën. Studentët dalin nga universitetet me diploma në duar, por me mendje bosh, të papërgatitur për jetën, të paarsimuar për të ndërtuar një shoqëri të drejtë. E kështu shkatërrohet një popull: jo me armë, jo me luftë, por me injorancë të planifikuar. E gjithë kjo është një tradhti. Një tradhti ndaj brezave të ardhshëm, ndaj historisë, ndaj vetëdijes kolektive. Një tradhti e heshtur, e ngadaltë, por vdekjeprurëse. Akademikët që duhet të ishin udhërrëfyes janë bërë ndihmës të errësirës. Mësuesit që duhet të ushqenin mendjet e reja me kurajë dhe dije, i ushqejnë me dogma dhe mediokritet. Dhe më e keqja? Askush nuk mban përgjegjësi. Në këtë realitet, dija nuk është më e shenjtë. Universitetet janë kthyer në fabrika diplomatash. Bibliotekat janë të zbrazëta, ndërsa kafet e studentëve janë plot. Në auditorët ku dikur debatohej për filozofi, sot lexohen mesazhet në celular. Në universitetet ku dikur lindnin mendjet më të ndritura të kombit, sot diplomohen të paaftët që nesër do të bëhen pushtetarë. Ky është cikli i degradimit, një spirale që e tërheq këtë vend gjithnjë e më poshtë. Por çfarë mbetet për ata që nuk pajtohen? Ata që refuzojnë të bëhen pjesë e kësaj farse? Ata që ende besojnë se dija duhet të jetë dritë, jo tregti? Ata mbeten të vetmuar, të izoluar, të cilësuar si idealistë naivë, si ëndërrimtarë pa shpresë. Sepse në një shoqëri ku e vërteta është një mall i ndaluar, guximi për ta thënë atë është një akt rebelimi. Dhe megjithatë, çdo epokë errësire ka pasur një dritë që nuk është shuar. Çdo komb që ka humbur rrugën ka pasur një brez që është ngritur për ta rikthyer atë në drejtimin e duhur. Pyetja është: a do të ketë ky komb guximin për ta bërë këtë? A do të ketë ky brez kurajën për të kërkuar të vërtetën dhe për të mos u kënaqur me thërrimet e gënjeshtrave? Nëse jo, atëherë ky vend është i dënuar të mbetet rob i injorancës, viktimë e një mashtrimi që përsëritet brez pas brezi. Por nëse po, nëse qoftë edhe një zë ngrihet për të thënë të vërtetën, atëherë ndoshta nuk është vonë. Ndoshta dija mund të rilindë. Ndoshta fjalët e ndershme mund të bëhen arma më e fortë kundër tradhtisë së atyre që duhej të ishin mbrojtësit e së vërtetës. Por për këtë duhet guxim. Dhe guximi, siç e kemi parë tashmë, është një mall i rrallë në këtë vend të blerë e të shitur nga ata që duhej të ishin mësuesit tanë.