ZËRI I NDËRGJEGJES

NDËRGJEGJJA 

Hyrje

Ndërgjegjja është zëri i brendshëm që shpesh na udhëheq në labirintin e jetës. Ajo është më shumë sesa një reflektim moral; është një pasqyrë e shpirtit, një kujdestare e vlerave tona dhe një dialogues i heshtur që kurrë nuk hesht. Për disa, ndërgjegjja është burim drite, për të tjerë është një peshë që rëndon pa mëshirë. Ajo na flet kur bëjmë mirë dhe na sfidon kur gabojmë, por ka raste kur ne zgjedhim ta dëgjojmë dhe raste kur e injorojmë, shpesh me pasoja që na ndjekin gjatë.

Ky libër është një udhëtim në thellësitë e ndërgjegjes – natyrën, rolin dhe ndikimin e saj në jetën tonë. Nëpërmjet pyetjeve filozofike, psikologjike dhe emocionale, ai na fton të ndalemi për një moment dhe të reflektojmë mbi lidhjen tonë me ndërgjegjen. Çfarë ndodh kur ajo hesht? Çfarë ndjesish na mbush kur kemi një ndërgjegje të pastër? Si na formon ajo si individë dhe si ndikon në marrëdhëniet tona me botën përreth?

Por ndërgjegjja nuk është gjithmonë e qartë apo e lehtë për t'u dëgjuar. Ajo mund të na ngarkojë me ndjenja faji, turpi, ose pendimi. Përmes këtyre pyetjeve, ne do të shqyrtojmë kur ndërgjegjja duhet dëgjuar dhe kur ajo duhet sfiduar, kur bëhet burim motivimi dhe kur kthehet në një bllokadë emocionale.

Ky libër nuk ofron përgjigje të thjeshta apo absolute. Ai synon të hapë një dialog të brendshëm, një udhëtim introspektiv që shpresoj të ndezë dritën e ndërgjegjes tuaj dhe t'ju ndihmojë të kuptoni më mirë veten, të tjerët dhe rolin tuaj në botë.

A jeni gati të dëgjoni ndërgjegjen tuaj? Le të fillojmë së bashku këtë eksplorim.

.......

(1)

Ndërgjegja: zëri që na mban gjallë në errësirë

Çfarë është ndërgjegjja, ajo fuqi e padukshme që rri në qendër të shpirtit, si një dritë e vogël në një dhomë të ftohtë? A është ajo një dhuratë, një mallkim, apo ndoshta të dyja bashkë? Ka diçka përndezëse, diçka therëse në faktin që ndërgjegjja nuk është vetëm zëri i arsyes, por një lëmsh i pazgjidhur emocionesh, kujtimesh, dhe gjykimesh që na ndjekin kudo, si një hije e fshehur në dritën e ditës.

Ajo formohet në mënyrë të heshtur, sikur vetë koha ta ketë qëndisur me fijet më të holla të përvojave tona. Në fillim, ajo është një pëshpërimë, një zë i brishtë që ngjan me fëshfërimën e erës në një pyll të harlisur. Kur jemi fëmijë, ndërgjegjja na vjen përmes duarve të prindërve, mësimeve të mësuesve, apo ligjeve të padukshme të shoqërisë. Por më pas, ajo merr formë. Ajo rritet bashkë me ne, duke mbledhur çdo gëzim e dhimbje, çdo mëkat dhe pendesë, çdo triumf dhe dështim.

Por a mund të jetë ajo gjithmonë e drejtë? Apo ndonjëherë ndërgjegjja bëhet skllave e frikërave tona, e paragjykimeve që na injektohen nga një botë që nuk na kupton? Mendoj për të gjitha herët që ajo më ka gjykuar ashpër, kur zemra ime kërkonte falje, dhe ndërgjegjja më godiste si një gjykatës i pamëshirshëm. Ajo nuk harron. Kujtimet që mundohemi t’i fshehim, ajo i mban gjallë si shenjat e një plagë që kurrë nuk mbyllet plotësisht.

Nganjëherë, ndërgjegjja është një oqean i qetë, një hije ftohëse në mes të një dite të nxehtë. Ajo na udhëheq, na bën të ndalemi dhe të mendojmë para se të veprojmë. Por herë të tjera, ajo është një stuhi, një përplasje e valëve të fajit dhe vetëdyshimit që na lë të shpërbërë në copa të vogla. Sa herë e kemi dëgjuar atë zë të brendshëm të na thotë: “Kjo është e gabuar”? Dhe sa herë e kemi shpërfillur, vetëm që më pas të mbetemi viktima të një peshe që na mbulon si një re e zezë?

Ajo është filozofike në natyrën e saj, sepse ndërgjegjja pyet gjithmonë: “Pse?” Pse bëjmë atë që bëjmë? Pse zgjedhim rrugën më të lehtë, kur ajo më e vështira shpesh mban shpërblimin më të madh? Ndërgjegjja nuk kënaqet me përgjigje sipërfaqësore; ajo kërkon thellësi, kërkon të na zhveshë nga maskat që veshim për botën dhe për veten.

Por ndërgjegjja është edhe poetike, sepse ajo flet me një gjuhë që s’ka nevojë për fjalë. Ajo është muzika që dëgjon kur je vetëm, kur heshtja bëhet kaq e zhurmshme sa duket sikur mund ta prekësh me duar. Ajo na kujton plagët që kemi shkaktuar dhe ato që kemi mbijetuar. Na tregon bukurinë e një pendese të sinqertë dhe madhështinë e një akti faljeje.

Ndërgjegjja është një udhërrëfyes, por jo gjithmonë një udhërrëfyes i butë. Ajo na detyron të shohim thellë në pasqyrën e shpirtit tonë, duke na ballafaquar me hijet që mundohemi t’i fshehim. Por ndonjëherë ajo është edhe një tiran që nuk di të na lërë të qetë, që na bën të pyesim veten nëse kemi bërë mjaftueshëm, nëse kemi dashur mjaftueshëm, nëse kemi qenë mjaftueshëm.

Dhe përsëri, pavarësisht të gjithave, ndërgjegjja është ajo që na bën njerëz. Ajo është zëri që na dallon nga të tjerët, që na mban përgjegjës për veprimet tona dhe që na bën të kërkojmë një kuptim më të thellë të vetes dhe të botës. Pa të, do të ishim vetëm qenie të zbrazëta, të humbura në një botë pa moral, pa drejtim, pa shpirt.

Por ndonjëherë, pyes veten: A duhet të falim edhe ndërgjegjen tonë? A duhet ta lirojmë nga prangat e së kaluarës dhe ta lejojmë të jetojë në paqe, ashtu si ne dëshirojmë për veten tonë? Ndoshta, në fund, ndërgjegjja është një pasqyrë e asaj që zgjedhim të jemi – jo thjesht një zë që na flet, por një pjesë e shpirtit tonë që na mban të lidhur me njerëzoren brenda nesh.

Nëse ndërgjegjja është një histori, atëherë le të jetë ajo një histori që shkruajmë me dhembshuri, me kurajë, dhe mbi të gjitha, me sinqeritet. Sepse vetëm kur përballemi me të, mund të shpresojmë të gjejmë paqen që kërkojmë në thellësitë e qenies sonë.

(2)

Në heshtjen e brendshme të një nate të pambarimtë.

A është ndërgjegjja udhëzues absolut? Në errësirën e mendimeve të mia, kjo pyetje më ngjitet si hija e një drite të largët, e cila nuk të ngroh, por të thërret në një udhëtim që kurrë nuk ka fund. Ç’është kjo ndërgjegjje, ky zë i brendshëm që nganjëherë duket si pëshpëritje hyjnore, e nganjëherë si një gjyqtar i ashpër? A është ajo dhurata e shpirtit, apo dënimi i tij?

Mendoj se ndërgjegjja është si një pasqyrë e thyer, ku fytyrat tona shfaqen të deformuara nga dritat e kulturës dhe errësirat e paragjykimeve. Në secilën copëz, një reflektim i çoroditur. Ne e dëgjojmë zërin e saj, por a është zëri i pastër i shpirtit tonë, apo një përzierje e zhurmës së botës që kemi thithur pa vetëdije? Ndërgjegjja është si një pellg i thellë dhe i errët; kur hedhim gurin e reflektimit, ai krijon valë, por kurrë nuk arrijmë të shohim fundin.

Njeriu, i brishtë dhe i përkohshëm si një fije bari nën erën e historisë, shpesh e ngatërron ndërgjegjen me të vërtetën absolute. Por a mundet vallë një zë, që ushqehet nga mjedisi, nga morali i epokës  dhe nga tradita, të jetë universal? Ç’është ndërgjegjja e një njeriu në një vend të humbur të botës krahasuar me atë të një lexuesi që jeton në bibliotekat e pafundme të dijes? A nuk janë të dyja të ndikuara nga burime të ndryshme, nga toka mbi të cilën ecin, nga qielli që shohin, nga historia që i ka formësuar? Prandaj, si mund të pretendojmë që ndërgjegjja të jetë një busull që gjithmonë tregon drejtimin e duhur?

Por, ah, sa e vështirë është të dyshosh në atë që duket si më e shenjta në qenien tonë! Kur ndërgjegjja flet, ajo flet me një autoritet që rrallë guxojmë ta sfidojmë. Në vetminë e netëve, kur çdo zhurmë shuhet dhe vetëm rrahjet e zemrës tënde përplasen si kambana të largëta në brendësinë e shpirtit, ndërgjegjja bëhet sundimtari i vetëm i mendimeve të tua. Ajo të përqafon dhe të dënon, të ngushëllon dhe të akuzon, duke të bërë të ndihesh njëkohësisht i gjallë dhe i thyer.

Megjithatë, ndërgjegjja nuk është një dhuratë e pakushtëzuar. Ajo është si një farë që mbillet në tokën e mendjes sonë, dhe toka shpesh është e ndotur. Si mund të rritet një farë e shenjtë në një truall të mbushur me frikë, urrejtje, injorancë? Ndërgjegjja, në shumë raste, është viktimë e një bote që i jep asaj formë, por nuk i jep liri. Ne jemi skllevër të së kaluarës, të mësimeve të trashëguara që nuk kemi guxuar t’i sfidojmë, të rregullave që nuk i kemi pyetur, të paragjykimeve që na janë mbjellë si rrënjë të padukshme. A është ndërgjegjja jonë e vërtetë, apo është vetëm jehona e zërave të tjerë që kanë folur para nesh?

Këtu qëndron një sfidë e madhe për njeriun e vetëdijshëm: si mund të çlirojmë ndërgjegjen nga zinxhirët e padukshëm të kulturës, të frikës, të doktrinave? Si mund ta pastrojmë atë nga errësira, për ta bërë një dritë të vërtetë, një udhëzues që nuk tradhton? Kjo nuk është një detyrë e lehtë, por një luftë që kërkon guxim dhe përulësi. Duhet të guxojmë të pyesim veten, të sfidojmë zërin e brendshëm, të kërkojmë të vërtetën përtej asaj që na është thënë. Por, gjithashtu, duhet të jemi të përulur, të pranojmë se kurrë nuk do ta arrijmë të vërtetën absolute. Njeriu është një pelegrin në errësirë, dhe ndonjëherë vetëm drita e një dyshimi mund ta udhëheqë.

Në këtë udhëtim, ndërgjegjja duhet të jetë jo një gjyqtar që ndëshkon, por një mik që pyet. Ajo duhet të jetë një zë që na thërret për reflektim, jo për ndarje; për falje, jo për gjykim. Ajo duhet të jetë një ftesë për të mësuar, për të parë përtej kufijve tanë, për të pranuar se jemi të mangët, të paplotë, por gjithmonë në kërkim. Ndërgjegjja e pastër është ajo që nuk mbyllet në vetvete, por që shtrihet drejt të tjerëve, që ndien dhembjen e botës, që e sheh Zotin jo vetëm si një gjykatës të ashpër, por dhe si një dashuri që të dhuron.

Ndoshta, fundja, ndërgjegjja nuk është një udhëzues absolut, por një mundësi. Një thirrje për t’u përmirësuar, për të dashur më shumë, për të jetuar me më shumë ndershmëri. Në një botë ku gjithçka është kalimtare, ndoshta nuk ka rëndësi nëse ndërgjegjja është perfekte. Mjafton që ajo të na shtyjë drejt një bote më të mirë, drejt një vetvetjeje më të mirë.

Dhe kështu, ndërsa nata zbret mbi mendimet e mia dhe heshtja bëhet e vetmja shoqëri, pyes veten: A është ndërgjegjja imja thjesht një jehonë e botës që më ka rrethuar, apo një dritë që më drejton drejt qiellit? Ndoshta nuk ka përgjigje. Dhe ndoshta pikërisht aty, në atë mosdije, qëndron kuptimi i vërtetë i të qenit njeri.

(3)

Hijet e ndërgjegjes: një reflektim mbi fajin dhe si duhet balancuar

Ka çaste kur heshtja brenda nesh bëhet britmë e padukshme, një klithmë që shpon ajrin e brendshëm të shpirtit tonë, dhe atje, në terrin e ndërgjegjes, lind pyetja që s’ka përgjigje të lehtë: Pse ndjejmë faj edhe kur nuk jemi objektivisht fajtorë? Ky faj që nuk bart dëshmi konkrete, që nuk ka skenë krimi as dëshmitarë, megjithatë na rrëzon në një gjyq të heshtur ku ne jemi njëkohësisht gjykatës dhe i akuzuar.

Ndoshta ky faj është fryti i prangave të padukshme që shoqëria na lidh rreth zemrës, një varg pritshmërish që gdhenden në mendjen tonë që kur jemi ende të pafajshëm, të pambrojtur. Pritshmëri që përshkruajnë atë që duhet të bëhemi, atë që duhet të ndjejmë, atë që duhet të arrijmë, derisa vetvetja të humbasë në një pasqyrë ku shihet vetëm reflektimi i të tjerëve. A nuk është ndërgjegjja, në këtë rast, një peizazh i huazuar nga duart e të panjohurve? A nuk bëhet ajo një instrument i ashpër që luan një melodi të dhimbshme, të kompozuar jo nga zemra jonë, por nga tingujt e pritshmërive të botës?

Por ka dhe një burim më të thellë, më të errët të këtij faji. Është standardi i brendshëm i tepruar, ai që ne ia imponojmë vetes me një zë të ashpër që nuk fal. Kërkojmë të jemi më shumë se sa njerëzorë. Duam të jemi të pastër si qelqi, por harrojmë se edhe qelqi thyhet. Duam të mos dështojmë kurrë, por harrojmë se edhe rrënjët që çajnë tokën kërkojnë kohë dhe dhimbje për të gjetur dritën. Dhe kur nuk arrijmë ato standarde të pamëshirshme, krijojmë një gjendje paradoksale ku ndihemi fajtorë për thjesht të qenit të tillë, njerëzorë.

A nuk është kjo një formë arrogance shpirtërore? Të kërkosh nga vetja atë që asnjë qenie nuk mund të japë? Të kërkosh të jesh mbi botën, të jesh përtej gabimit, përtej gabimeve që na bëjnë të përulur? Zoti, në urtësinë e Tij të pafundme, e ka krijuar njeriun si një qenie të papërsosur, dhe pikërisht në këtë papërsosmëri gjendet bukuria e tij. Kur njeriu pranon se është i thyeshëm, se rrëzimet e tij janë pjesë e udhëtimit, atëherë ndoshta fillon të çlirohet nga pesha e këtij faji të paadresuar.

Por ndërgjegjja s’është gjithmonë armik. Ajo është gjithashtu një udhërrëfyes, një qiri që ndriçon errësirën tonë morale. Ka raste kur faji është një thirrje për reflektim, një ftesë për të parë brenda vetes dhe për të pyetur: Ku gabova? Si mund të jem më i drejtë, më i mirë? Në këtë kontekst, faji bëhet një mësues, një aleat që na ndihmon të rritemi. Por si çdo forcë e fuqishme, edhe ndërgjegjja kërkon një ekuilibër delikat. Kur e teprojmë në vetë-dënim, ajo na shkatërron. Kur e shpërfillim plotësisht, humbasim drejtimin.

Prandaj, si mund të gjejmë atë vijë të hollë ku ndërgjegjja nuk bëhet tirane, por as nuk hesht? Kjo është pyetja që duhet të na shqetësojë. Ndoshta përgjigjja qëndron në një lidhje të thellë me shpirtin tonë, në një dialog të sinqertë me veten dhe me Zotin. Të mësosh të dallosh zërin e ndërgjegjes së vërtetë nga ai i pritshmërive të kota, është një nga artet më të vështira të ekzistencës.

Në këtë udhëtim të vetëdijes, ndoshta duhet të kujtojmë se faji s’mund të jetë gjithmonë një armë që e drejtojmë kundër vetes. Ndonjëherë, duhet ta shohim atë si një urë drejt një vetëkuptimi më të thellë. Por për të kaluar mbi këtë urë, duhet guxim – guxim për të falur veten, për të pranuar gabimet, dhe për të besuar se edhe ne, me gjithë plagët tona të brendshme, jemi të denjë për dashuri dhe dritë.

Dhe ndoshta, kur të ndalemi një çast për të reflektuar mbi këtë faj të pashpjegueshëm, do të kuptojmë se nuk është një mallkim, por një thirrje. Një thirrje për t’u kthyer tek vetvetja, për të rifituar paqen në një botë kaq të zhurmshme. Një thirrje për të pranuar se çdo shpirt që endet mbi këtë tokë bart hijet e veta, por edhe dritën që rrjedh nga përballja me këto hije. Dhe pikërisht atje, në atë përballje, gjendet thelbi i njerëzores.

(4)

Kur një re hijesh zbret mbi shpirtin tonë dhe ndërgjegjja fillon të flasë me gjuhën e saj të fshehtë, ne shpesh gjendemi të ndarë mes dy botëve: botës së ndriçimit dhe botës së përhumbjes. Në këtë udhëkryq të brendshëm, njeriu bëhet dëgjues i një kori të çuditshëm ku zëri i fajit dhe i shpresës luftojnë për supremaci. Por çfarë është ndërgjegjja në të vërtetë? Një zë hyjnor që rrjedh nga thellësia e shpirtit? Apo një pasqyrë e deformuar e gjykimeve shoqërore që kemi trashëguar pa dashje?

Kur duhet ta dëgjojmë ndërgjegjen?
Duhet ta dëgjojmë atë kur na paralajmëron për të mos e kalbur zemrën me egoizëm. Duhet ta dëgjojmë kur na thërret të jemi më shumë njerëzorë sesa jemi, kur na mëson të ndiejmë dhembshuri për tjetrin, kur na kujton se pas çdo fytyre të huaj fshihet një shpirt që ka vuajtur si ne. Në ato çaste kur ndërgjegjja bëhet pishtar, ajo ndriçon rrugën e ngushtë që na shpëton nga gremina e egoizmit dhe na fton drejt një përulësie që na afron me hyjnoren. Në atë çast, ndërgjegjja bëhet fjala e Zotit që na pëshpërit se e mira nuk është vetëm një ideal, por një mundësi që ekziston brenda nesh.

Por ka raste kur ndërgjegjja bëhet tiran. Kur flet jo si udhërrëfyese, por si gjykatëse e pamëshirshme, na fundos në një det të pafund të fajit dhe të turpit. Aty, ajo nuk na thërret për t'u përmirësuar, por na robëron, na lidh me zinxhirët e ndjesive të padenja. Pse ndodh kjo? Sepse ndërgjegjja jonë nuk është gjithmonë e pastër; shpesh, ajo ndotet nga zërat e së kaluarës, nga gjykimet e prindërve, shoqërisë dhe kulturës, të cilat e kanë mbjellë në ne si fara të helmuara. A është turpi që ndiejmë vërtet i yni, apo është një turp që na është imponuar? A është faji që na ndjek si hije një zë i brendshëm i vërtetë, apo thjesht një jehonë e pritshmërive të të tjerëve?

Kur duhet ta sfidojmë ndërgjegjen?
Duhet ta sfidojmë atë kur ajo na bind se nuk jemi të denjë për dashuri, për falje, për shpresë. Duhet ta sfidojmë kur ajo bëhet një mur që na ndalon të jetojmë, kur zëri i saj nuk është më thirrje për të përmirësuar veten, por një grusht që na rrëzon përtokë. Ajo ndërgjegje nuk është hyjnore; ajo është e sëmurë. Në ato çaste, duhet të bëjmë atë që pak kanë guximin të bëjnë: të pyesim ndërgjegjen tonë nga vjen dhe kush e ka formuar. Sepse ndërgjegjja, sado e shenjtë që duket, nuk është gjithmonë e vërteta absolute. Ndonjëherë, ajo është thjesht një kujtim i largët i dhimbjes së dikujt tjetër që na është ngulitur në mendje.

Por si ta dallojmë zërin hyjnor nga zërat e rreme të ndërgjegjes?
Ky është një udhëtim i gjatë dhe i dhimbshëm. Ne duhet të heshtim për një kohë të gjatë, të qëndrojmë vetëm me veten dhe të dëgjojmë jo vetëm atë që ndërgjegjja na thotë, por edhe heshtjen që mbetet pas saj. Ndonjëherë, heshtja na tregon më shumë se sa fjalët. Ndonjëherë, zëri hyjnor është një ndjesi e thellë paqeje që vjen kur ndalim së luftuari me veten. Dhe ndonjëherë, ai zë vjen kur ne guxojmë të sfidojmë atë që kemi besuar gjithmonë.

A ka një zgjidhje për këtë luftë të brendshme?
Ndoshta nuk ka një zgjidhje përfundimtare. Njeriu është një krijesë e ndarë mes dritës dhe errësirës, mes shpresës dhe dëshpërimit, mes ndjenjës së fajit dhe dëshirës për falje. Por ajo që mund të bëjmë është të përpiqemi të njohim veten, të pranojmë plagët tona, të kuptojmë se edhe ndërgjegjja jonë ka nevojë për shërim. Dhe në atë proces, ne mund të gjejmë një farë lirie, një farë paqeje që nuk vjen nga perfeksioni, por nga përulësia dhe dhembshuria.

Në fund, ndoshta ndërgjegjja nuk është as armiku dhe as shpëtimtari ynë. Ajo është thjesht një pasqyrë që na tregon se kush jemi në një moment të caktuar. Dhe ndonjëherë, pasqyrat kanë nevojë të pastrohen për të reflektuar të vërtetën.

(5)

Ndërgjegjja: heshtja që flet

A mund të jetë ndërgjegjja burimi më i lashtë i forcës njerëzore? Ndoshta një urë midis qiellit dhe tokës, mes frikës së rënies dhe shpresës së ngjitjes? Po të pyesësh shpirtin, ai hesht. Por heshtja është përgjigje, sepse ndërgjegjja nuk flet në gjuhën e fjalëve, por në peshën e frymëmarrjeve tona, në zërin e heshtur që na grish në brendinë më të thellë.

Ndërgjegjja nuk është thjesht një zë i brendshëm që të qorton kur gabon; ajo është një pasqyrë, një dritë që të ndriçon rrugën kur nata bie mbi shpirtin. Por kjo dritë nuk është gjithmonë e butë; shpesh është therëse, si drita e një feneri në një dhomë të errët, që të detyron të shohësh pluhurin mbi çdo cep, të zbrazësh zemrën nga shtirjet dhe të përballesh me vetveten pa maska.

Po ç’është ndërgjegjja përtej këtij roli të saj gjykues? Ajo është urtësia që buron nga dhimbja, melodia që shoqëron vetminë. Është ajo që të shtyn të rishkruash historinë tënde, jo me penën e fajit, por me bojën e pendesës. Dhe pendesa, kjo flakë e ftohtë që djeg pa tym, është themeli mbi të cilin mund të ndërtohet një shpirt i rilindur.

Njeriu shpesh i trembet ndërgjegjes, sepse ajo nuk pranon kompromis. Ajo nuk të lejon të fshehësh plagët nën pelerinën e krenarisë. Përkundrazi, të fton t’i vështrosh, t’i njohësh, t’i ndjesh deri në fund. Vetëm kështu mund të kuptosh se plagët nuk janë turp; ato janë dëshmi e luftës së brendshme, e betejës që ke bërë me iluzionet, dëshirat e ulëta, dhe boshllëkun që shpesh vjen kur shpirti harrohet në zhurmën e botës.

A mund të jetë ndërgjegjja burim fuqie dhe motivimi? Sigurisht që po. Sepse ajo të shtyn të kërkosh më të mirën brenda vetes, edhe kur bota të ofron më të keqen. Ajo të kujton se jeta nuk është një garë për t’u dukur, por një udhëtim për t’u gjetur. Të kujton se liria nuk qëndron në të bërit gjithçka që dëshiron, por në guximin për të bërë atë që është e drejtë.

Por fuqia e ndërgjegjes nuk vjen pa çmim. Për ta dëgjuar atë, duhet të heshtësh zërat e botës, të mbash larg joshjet që të mbushin me një lumturi të përkohshme. Të jetosh me ndërgjegje është të ecësh në një udhë të ngushtë, ku shpesh nuk ka duartrokitje. Por kjo udhë, megjithëse e vështirë, është e vetmja që të çon drejt qetësisë së vërtetë.

Në këtë rrugëtim, ndërgjegjja nuk të kërkon të jesh perfekt. Ajo kërkon që të jesh i sinqertë. Që të pranosh dobësitë, të përkulesh para gabimeve, dhe të ngrihesh përsëri. Ajo të fton të kuptosh se njeriu nuk është i përsosur, por mund të jetë i përmirësueshëm.

Ndërgjegjja është një pasqyrë që nuk gënjen, një zë që nuk mbytet, një flakë që nuk shuhet. Por ajo nuk është as gjykatës dhe as tiran; ajo është mësuesi i fshehtë që të mëson artin e të qenit njeri. Dhe të jesh njeri do të thotë të gabosh, të vuash, por edhe të dashurosh, të shpresosh dhe të kërkosh një dritë përtej errësirës.

Pra, kur ndërgjegjja të thërret, mos e shpërfill. Dëgjoje, edhe kur të dhemb. Sepse në atë dhimbje, shpesh fshihet shërimi. Në atë zë, edhe kur duket i ashpër, gjen udhëzimin për të jetuar me nder dhe për të mos u humbur në grackat e botës. Ndërgjegjja është flladi i shenjtë që fshin pluhurin e shpirtit. Ndaj, le të jetë ajo frymëzimi ynë, motivimi ynë, forca jonë. Sepse vetëm përmes saj mund të gjejmë rrugën drejt dritës, drejt kuptimit, drejt paqes së përjetshme.

(6)

A mund të heshtë ndërgjegjja, dhe çfarë ndodh kur kjo ndodh?

Heshtja e ndërgjegjes është si një natë e pafund, ku yjet fiken një nga një dhe terri mbretëron mbi çdo kujtim të dritës. Në këtë hapësirë të mugët, njeriu i mbyll veshët ndaj pëshpëritjeve të brendshme që dikur i dhanë formë moralit, shpirtit dhe vizionit të tij për botën. Por heshtja e ndërgjegjes nuk është qetësi; është një vorbull që përpin çdo gjurmë të vetes, një zbrazëti që s’ka fund, një thirrje pa përgjigje.

Kur ndërgjegjja hesht, shpirti bëhet i zbrazët, si një tempull i braktisur ku dikur jehonin lutje të sinqerta. Është një gjendje ku egoja merr fronin dhe njeriu fillon t’i shërbejë asaj me një zell të verbër, duke harruar thellësinë e vetes, madhështinë e thirrjes hyjnore që e bëri atë njeri. Çdo vendim bëhet kalkulim i ftohtë, çdo emocion zvogëlohet në një pazar që synon përfitimin. Dhe ndërkohë që ndërgjegjja mbetet e shtypur, njeriu fillon të harrojë se kush është, fillon të jetojë jo për të qenë, por për të pasur, jo për të dashur, por për të dominuar.

Por a mund të shtypet përjetësisht ndërgjegjja? A mundet njeriu të jetojë përgjithmonë në këtë zbrazëti, në këtë heshtje që mbulon çdo britmë të brendshme? Jo. Sepse ndërgjegjja është e lidhur me një burim më të lartë, një burim që nuk mund të mposhtet plotësisht. Ajo është si një lumë nëntokësor që rrjedh pa u parë, që gjen rrugën e vet edhe në gurin më të fortë. Dhe kur më në fund shpërthen, ajo mund të përmbytë gjithçka, duke sjellë me vete pendesën, dhimbjen dhe pastrimin.

Çfarë ndodh kur ndërgjegjja zgjohet pas një kohe të gjatë heshtjeje? Është një shpërthim dritash në një shpellë të errët, një thirrje që të vret me intensitetin e saj. Zëri i saj është i pamëshirshëm, duke kujtuar çdo gabim, çdo padrejtësi të kryer. Ajo nuk fal lehtë, por kërkon një rrugë të gjatë shlyerjeje. Dhe është pikërisht kjo dhimbje që mund ta shpëtojë shpirtin, sepse përmes saj njeriu mund të rilindë. Është momenti kur njeriu kupton se asgjë materiale nuk ka vlerë përpara paqes së ndërgjegjes, përpara dritës së një shpirti të pajtuar me veten dhe botën.

Por sa të gatshëm jemi ne ta dëgjojmë këtë zë? A kemi guximin të shikojmë në pasqyrën e ndërgjegjes dhe të shohim jo vetëm fytyrën tonë, por gjithçka që kemi bërë dhe gjithçka që mund të ishim bërë? Është një pyetje që pak vetë guxojnë t’ia bëjnë vetes, sepse e vërteta shpesh dhemb më shumë se çdo gënjeshtër. Por është vetëm përmes këtij guximi që njeriu mund të arrijë një paqe të vërtetë, një paqe që nuk buron nga bota e jashtme, por nga një harmoni e brendshme.

Ndërgjegjja nuk është thjesht një gjykatës; ajo është edhe një mësues, një mik, një udhëzues. Ajo na kujton se jeta nuk është thjesht një seri veprimesh dhe pasojash, por një thirrje drejt së vërtetës, drejt dashurisë, drejt hyjnores. Kur e dëgjojmë atë, ne nuk jemi më robër të egoizmit tonë, por bëhemi udhëtarë në një rrugëtim drejt përjetësisë. Dhe në këtë rrugëtim, çdo hap është një akt besimi, çdo pengesë një mundësi për të mësuar, çdo dështim një kujtesë se jemi njerëz, por edhe një thirrje për të synuar më të lartën.

Mos e hesht ndërgjegjen tënde. Dëgjoje atë, edhe kur të dhemb, edhe kur të sfidon. Sepse zëri i saj nuk është tjetër veçse një pasqyrim i zërit të Zotit brenda teje, një thirrje për të qenë i drejtë, i mëshirshëm, i ndershëm. Dhe kur ta ndjekësh atë, nuk do të gjesh vetëm veten, por edhe paqen që tejkalon çdo kuptim njerëzor, paqen që buron nga të qenit i pajtuar me vetveten dhe me të gjithë universin.

(7)

Monolog i një mendjeje të trazuar

Çfarë ndodh kur ndërgjegjja dhe logjika bien në konflikt? Një luftë e heshtur nis në thellësinë e qenies, një përplasje mes dy universesh të kundërta që kërkojnë mbizotërim në arenën e shpirtit. Në njërën anë qëndron ndërgjegjja, ai zë i paepur që ngrihet nga thellësitë e një pasqyre shpirtërore, e kristaltë, e pafajshme, e gatshme të sakrifikojë gjithçka për një thirrje të së vërtetës dhe drejtësisë. Në anën tjetër, logjika, mbretëresha e mendjes së ftohtë, e matur, që kërkon të peshojë çdo veprim sipas përfitimit, sipas rendit të arsyes dhe rregullave të tokës.

Dhe kështu nis agonia ime. Në netët e gjata kur heshtja mbulon botën si një mantel i rëndë, unë, i vetëm përballë dritares së një qielli të pafund, dëgjoj jehonën e kësaj beteje brenda meje. Vallë, cila rrugë është më e drejtë? Duhet t’i jap zë ndërgjegjes, këtij impulsi që më bën të ndiej barrën e një mëkati ende të pakryer, apo të mbështetem në logjikën, që më sugjeron të mos humbas atë që kam ndërtuar me mund? A është shpirti im një skenë ku dy forca përleshen, apo jam thjesht një qenie e cila, në kompleksitetin e saj, nuk di të përballet me barrën e zgjedhjeve të veta?

Në këtë përplasje ka një të vërtetë të hidhur: të dyja, si ndërgjegjja ashtu edhe logjika, janë udhëheqëse të verbra kur qëndrojnë të vetme. Ndërgjegjja pa arsye është si një fëmijë që rend drejt një idealizmi të paarritshëm, që ndonjëherë përbën një çmenduri sublime. Ndërsa logjika, kur shkelet nga ndjenjat, shndërrohet në një vegël të akullt që vret pa mëshirë gjithçka të brishtë dhe të bukur që prek. Njëra të fton drejt pendimit, tjetra drejt përshtatjes. Por asnjëra s’mund të na çlirojë nga peshëngarkesa e zgjedhjeve tona.

Dhe kështu, në këtë udhëtim të gjatë të mendimit, ku pyetjet lindin pyetje të tjera, ndalem e mendoj për diçka më të madhe. Vallë, a është kjo përplasje një reflektim i vetë ekzistencës sonë? A nuk është njeriu një qenie kontradiktore? E përbërë nga toka dhe fryma, nga dëshirat dhe kufizimet, nga mëkati dhe shenjtëria, nga kufoma dhe shpresa për përjetësi? A është kjo përplasje e përhershme brenda meje thirrja e Zotit që kërkon të më kujtojë brishtësinë time, dobësinë time, dhe nevojën për falje? Nëse ndërgjegjja është shenja hyjnore, një pasqyrim i ligjit të amshuar, dhe logjika është dhurata që më ndihmon të përballem me këtë botë tokësore, atëherë ndoshta konflikti i tyre s’është mallkim, por një ftesë drejt rritjes.

Por sa e dhimbshme është kjo rritje! Sa shpesh kam kërkuar paqe duke u përpjekur të mbyt njërin zë në favor të tjetrit. Sa shpesh kam menduar se logjika mund të justifikojë mëkatin, se ndonjëherë është e drejtë të shkelësh mbi atë ndjesinë therëse që ndërgjegjja ta kujton si një thirrje të përhershme të shpirtit tim. Dhe sa shpesh, pas këtij kompromisi të hidhur, kam ndjerë peshën e boshllëkut që më ka mbuluar. Është boshllëku i një shpirti që e di se ka tradhtuar vetveten.

Por ndoshta ka një rrugë të tretë. Ndoshta ekuilibri mes ndërgjegjes dhe logjikës nuk qëndron në fshirjen e njërit zë, por në dëgjimin e të dyve me vëmendje të përulur. Është ai çast meditimi ku mendja ndalet dhe i nënshtrohet një force më të madhe, një force që nuk është as logjike, as emocionale, por i tejkalon të dyja. Ndoshta kjo forcë është besimi – jo besimi i verbër që shpërfill mendimin, por një besim i thellë që shikon përtej asaj që mendja mund të kuptojë dhe që pranon se ekziston një urtësi më e madhe se vetë njeriu.

Por për të mbërritur aty, duhet të jem i gatshëm të shoh veten në pasqyrën e shpirtit tim, të përballem me dobësitë dhe pasionet e mia, me dëshirat e ulëta që shpeshherë më verbojnë. Duhet të jem i gatshëm të pyes: a është zgjedhja ime e përbashkët me Zotin tim, apo një shkelje e heshtur e atyre ligjeve të përjetshme që më kërkojnë të jem më shumë se thjesht një njeri i kësaj bote?

Dhe në fund, ndoshta nuk ka përgjigje të qarta. Ndoshta gjithë jeta është një ecje nëpër mjegull, ku drita e ndërgjegjes dhe rruga e logjikës janë vetëm dy vegla që më ndihmojnë të mos humbas plotësisht. Ndoshta paqja s’do të vijë kurrë si një përfundim përfundimtar, por si një çast i rrallë ku pranoj konfliktin brenda meje si një dëshmi të asaj që jam: një krijesë e dashurisë dhe mëkatit, e arsyes dhe ndjenjës, një shpirt që kërkon amshimin, ndërkohë që ecën mbi baltën e tokës.

Dhe kështu, i përulur përpara misterit të jetës, mbyll sytë dhe lutem: "O Zot, më udhëhiq në rrugën tënde. Jo për të fshirë këtë luftë brenda meje, por për të më mësuar ta jetoj atë me guxim, me përulësi dhe me dashuri. Sepse vetëm Ti je drita që mund të ndriçojë errësirën e shpirtit tim."

(8)

Fryma e ndërgjegjes

Në qetësinë e një nate të vetmuar, kur gjithçka rreth meje ka marrë ngjyrën gri të harresës, unë shoh brenda vetes. Çdo hap i jetës sime, çdo vendim i marrë, më shfaqet si një peizazh i përzier me dritë dhe hije. Dhe aty, në qendër të gjithçkaje, qëndron ajo: ndërgjegjja, një zë i paepur që flet pa zhurmë, një flakë që nuk shuhet, sado ta mbuloj me arsyetime dhe justifikime të zbrazëta.

Pse zgjedhim të injorojmë këtë zë që na flet me një mençuri të lashtë, një mençuri që e dimë se buron nga thellësia më hyjnore e qenies sonë? A është sepse ndërgjegjja na sfidon, na përball me të vërteta që janë tepër të mprehta për ne, tepër të ndritshme për sytë tanë të verbuar nga dëshirat kalimtare? Apo ndoshta, sepse shpesh, ajo kërkon sakrificë, një dhimbje që nuk kemi guximin ta mbajmë?

Dhe ç’janë këto dëshira që ne zgjedhim në vend të saj? Një kafshatë e ëmbël që mbyllet me helm, një kënaqësi e lehtë që na lë bosh në fund. Zëri i ndërgjegjes na flet në qetësinë e natës, kur maskat bien, kur asnjë shikim nuk është aty për të na gjykuar, përveç syve tanë të brendshëm. Ajo na pyet: Kush je ti? Çfarë ke bërë me shpirtin tënd? A e sheh peshën që ke hedhur mbi të për hir të këtyre epsheve të përkohshme? Dhe ne heshtim. Sepse përgjigjet na dhembin.

Por çfarë është dhimbja e ndërgjegjes, krahasuar me boshllëkun e saj? Çfarë është pendimi, përveçse një mundësi për të rilindur? E megjithatë, njeriu është qenie e çuditshme. Ai zgjedh të ecë nëpër terr edhe kur dielli është aty, gati për ta ndriçuar. Zgjedh të ndërtojë kulla mbi rërë edhe kur mali i përhershëm është vetëm disa hapa larg. Dhe në këtë marrëzi, ai shpesh harron: ndërgjegjja është e duruar, por jo e heshtur përjetësisht.

Ajo flet me gjuhën e heshtjes, me shikimet e njerëzve që kemi lënduar, me netët pa gjumë që na djegin nga brenda. Ajo na ndjek në ëndrra, na shfaq fytyrat e mundësive që kemi vrarë, e na kujton gjurmët që kemi lënë pas në shpirtrat e të tjerëve. Është sikur Zoti vetë të na flasë përmes saj, të na ftojë të kthehemi në rrugën që kurrë nuk duhej ta kishim braktisur.

E megjithatë, ne e injorojmë. Sepse shpesh, zëri i ndërgjegjes na kërkon që të heqim dorë nga egoja jonë, nga krenaria jonë. Na kërkon të përkulemi, të kërkojmë falje, të pranojmë gabimet tona. Dhe në këtë botë, ku krenaria është e ngritur si një idhull modern, ne shpesh zgjedhim të mos dëgjojmë. E si për ironi, sa më shumë e injorojmë ndërgjegjen, aq më shumë e ndjejmë mungesën e saj. Një shpirt pa ndërgjegje është si një trup pa zemër: i gjallë në dukje, por i vdekur nga brenda.

Por a nuk është ndërgjegjja dhurata më e madhe hyjnore për ne? Një fener i pashuar në errësirën e ekzistencës? Një kujtesë që ne nuk jemi vetëm mish dhe kocka, por shpirt dhe dritë? Kur ne e dëgjojmë atë, kur e ndjekim, jeta jonë fiton një dimension të ri, një qëllim që tejkalon kënaqësitë e përkohshme dhe na lidh me diçka më të madhe, më të përhershme.

E pra, ndoshta nuk është vonë. Ndoshta edhe tani, ndërsa qëndroj i ulur në këtë dhomë të mbushur me heshtje, mund të zgjedh të dëgjoj atë zë që më flet nga thellësia e shpirtit tim. Ndoshta mund të pranoj që kam gabuar, që kam humbur rrugën. Ndoshta mund të kërkoj falje, jo vetëm nga të tjerët, por edhe nga vetja. Dhe ndoshta, mund të rilind. Sepse ndërgjegjja është një gjë e çuditshme: ajo nuk na gjykon për të na shkatërruar, por për të na shëruar.

Pra, në fund të kësaj nate, unë pyes veten: a kam ende guximin të dëgjoj? A kam ende guximin të ndryshoj? Nëse ndërgjegjja është zëri i Zotit brenda nesh, atëherë ndoshta është koha të ndalem, të përulem, dhe të them: Më udhëhiq. Më mëso të jem i vërtetë, me veten dhe me botën. Më mëso të jem më shumë sesa çfarë kam qenë deri tani.

Sepse ndoshta, në fund të fundit, ajo që ne kërkojmë nuk është asgjë tjetër veçse paqja e shpirtit që ndjen, më në fund, se është kthyer në shtëpi.

(9)

Falja dhe harresa

A ka vallë një vend në këtë univers ku shpirti mund të gjejë qetësi, një hapësirë ku ndërgjegjja nuk të gërryen si një bishë e uritur në natën e mendimeve? A mundemi të falim veten, ne, krijesa të mëkatshme dhe të brishta, të cilët shpesh vërtitemi rreth hijeve të gabimeve tona sikur shiu që rri pezull mbi tokë, i pavendosur nëse duhet të bjerë apo të avullohet në qiejt e largët?

Ndërgjegjja është një zë, një murmurimë që s’pushohet kurrë. Ajo është fletë e hollë e mendimeve tona, që valëvitet si një gjethe në erën e pendesës. Është ndoshta ndëshkimi ynë më njerëzor, por edhe dhurata më hyjnore. Sepse ndërgjegjja nuk është vetëm hakmarrja e brendshme e shpirtit tonë, por edhe drita që na udhëheq përmes humnerës. Ajo është ajo zhurma e lehtë që na thërret nga thellësitë e së kaluarës dhe na detyron të ndalojmë, të kthejmë kokën mbrapa dhe të përballemi me veten tonë të kaluar – me ne, në gjendjen tonë më të dobët dhe më të përulur.

Por, a e din ti se falja e vetvetes është akti më i vështirë dhe më i guximshëm që mund të kryejë njeriu? Ne falim të tjerët me një lehtësi që shpesh duket e pashpjegueshme. Ne justifikojmë të metat e të afërmve tanë, shohim përtej tradhtive të miqve tanë, dhe madje nganjëherë u japim mëshirë atyre që na kanë shkatërruar më thellë. Por kur vjen fjala për veten tonë, shpesh jemi gjykatës të pamëshirshëm dhe xhelatë të pandalshëm. Shpirti ynë kërkon që ne të paguajmë çmimin e plotë për çdo gabim, për çdo hap të gabuar, për çdo mendim të gabuar që kemi pasur. A është kjo drejtësi? Apo është ndoshta një formë e vetë-shkatërrimit të heshtur që ne e quajmë disiplinë morale?

Kur ndërgjegjja na ndihmon të falim veten, ajo nuk na ofron një amnisti të plotë. Jo, ajo na kujton se çdo gabim është një kapitull në librin e jetës sonë. Nuk mund ta fshijmë atë kapitull, por mund të mësojmë prej tij. Është si një plagë që lë një shenjë të përhershme në lëkurën tonë, një kujtim i asaj që kemi kaluar, i dhimbjes që kemi përballuar dhe i forcës që kemi gjetur për të vazhduar përpara. Në fund, falja e vetes nuk është një akt harrese, por një akt pranimi. Është një akt që na thotë se nuk jemi të përsosur dhe se nuk kemi pse të jemi.

Por, a është e mjaftueshme kjo për të qetësuar shpirtin? Apo ndërgjegjja vazhdon të na ndjekë, si një hije që ecën pranë nesh, duke na kujtuar gjithnjë e më shumë se sa e paplotë është falja jonë? Ndoshta është kështu sepse ne, në thellësi të qenies sonë, kemi një etje për drejtësi absolute, një dëshirë për të qenë më shumë sesa ç’jemi. Dhe kjo është ajo që e bën faljen kaq të ndërlikuar – ajo kërkon që të lëmë mënjanë këtë dëshirë për të qenë perfekt dhe të pranojmë realitetin tonë të papërsosur.

Po harresa? A është ajo një formë shpëtimi apo një formë tradhtie ndaj vetes? Harresa është ndoshta arma më e dyshimtë që njeriu ka në arsenalin e tij emocional. Ajo na ndihmon të jetojmë me veten tonë, por në të njëjtën kohë na bën të humbim atë pjesë të vetes që na ka ndërtuar. Sepse çdo kujtim, çdo gabim, çdo dhimbje është një gur i vogël në mozaikun që quhet jetë. Dhe nëse fillojmë të fshijmë ato gurë, a nuk rrezikojmë të humbasim kuptimin e plotë të asaj që jemi?

Ndërgjegjja, ajo vegël e dyfishtë e shpirtit tonë, është në fund të fundit një pasqyrë. Dhe ajo që ne shohim në të varet jo vetëm nga ajo që kemi bërë, por edhe nga ajo që duam të bëhemi. Ajo na kujton jo vetëm gabimet tona, por edhe mundësitë tona. Na kujton se ne jemi të dobët, por edhe të fuqishëm. Na kujton se ne jemi të papërsosur, por edhe të aftë për madhështi.

Prandaj, kur ndërgjegjja të flasë, mos e hesht. Mos e frikëso. Por as mos e lër të të shkatërrojë. Përballu me të, dëgjoje atë, dhe pastaj mëso prej saj. Sepse në atë zë të qetë dhe të fuqishëm fshihet jo vetëm pendesa, por edhe shpresa. Dhe ndoshta, vetëm ndoshta, aty fshihet edhe çelësi i shpëtimit tonë.

(11)

Kufijtë e moralit në universin e mendjes

Aty ku nata bie e qetë dhe heshtja e mbush ajrin me një prani të padukshme, mendja nis të endet në hapësirat e pafundta të ndërgjegjes. Në atë errësirë metafizike ku ndjenjat dhe mendimet gërshetohen si fijet e një pëlhure të fshehtë, lind një pyetje, një hije që nuk gjen prehje: a ekzistojnë kufij moralë universalë, të përcaktuar jo nga ligjet e njeriut, por nga ligjet e shpirtit?

Ç’është ndërgjegjja në vetvete, nëse jo një gjyqtar i heshtur, një zë që na flet nga thellësitë e qenies kur bota hesht? Është si një frymë e përbashkët që na lidh të gjithëve, apo thjesht një reflektim i frikërave, dëshirave dhe iluzioneve tona personale?

Thonë se ndërgjegjja universale lind nga parime të thjeshta – drejtësia, empatia, respekti për jetën. Por a janë këto parime vërtet universale? Apo janë thjesht një konstrukcion i brishtë, i krijuar nga kultura dhe koha, i ngritur mbi themelet e brengave tona të përbashkëta? Drejtësia – një fjalë që tingëllon si një poezi në gojën e shpirtrave të ndershëm – shpesh duket e zhveshur nga përmbajtja e saj në duart e atyre që kërkojnë pushtet. Empatia – kjo ndjenjë që na bën të ndiejmë dhimbjen e tjetrit – shpesh përkufizohet nga kufijtë e njohjes sonë. Respekti për jetën? Një ideal që mbetet i pafuqishëm përballë urisë së njeriut për dominim dhe shkatërrim.

A ka, pra, një të vërtetë të përbashkët, një zë të vetëm që flet për të gjithë? Apo gjithçka është relativitet, një vorbull e pafund nuancash që ndryshojnë nga një njeri te tjetri, nga një kulturë te tjetra, nga një epokë te tjetra? Çfarë ndodh kur ndërgjegjja ime bie ndesh me atë të një tjetri? A është kjo përplasje një shenjë e pafuqisë sonë për të kuptuar njëri-tjetrin, apo thjesht një provë se universi moral është po aq i pafund dhe i pakuptueshëm sa universi fizik?

Në këtë reflektim, mendja kthehet tek vetvetja, si një valë që përplaset në breg dhe pastaj tërhiqet. Njeriu, kjo krijesë e çuditshme, që në të njëjtën kohë është ëngjëll dhe demon, krijon tempujt më madhështorë të dhembshurisë por dhe ndërton fushëbetejat më të përgjakshme. Përse? Sepse, mbase, brenda tij gjendet një zbrazëti që nuk mbushet kurrë plotësisht, në një kërkim për të kuptuar atë që nuk mund të kuptohet.

Mund të jetë kështu: ndërgjegjja universale nuk është një ligj i shkruar, por një melodi e pashkruar, një simfoni e heshtur që luhet në zemrat tona kur heshtin zërat e botës së jashtme. Kur njeriu hesht, kur pushojnë betejat e brendshme dhe shikimi përqendrohet në të thellat e shpirtit, mund të dëgjojë një zë – një thirrje që na fton të jemi më të mirë, më të drejtë, më të dhembshur.

Por ndoshta ky zë është gjithmonë i ndryshëm për secilin. Ndoshta kjo varet nga historia jonë, nga dhimbjet që kemi kaluar, nga dashuritë që kemi humbur dhe nga ëndrrat që ende nuk guxojmë t’i ndjekim. Dhe ndoshta kjo është e bukura e saj – ajo që ne e quajmë universale, është në të vërtetë diçka thellësisht personale.

E megjithatë, a nuk ka momente kur ne të gjithë ndiejmë të njëjtën tronditje, të njëjtën dhimbje, të njëjtën shpresë? A nuk jemi të gjithë të prekur nga një buzëqeshje e sinqertë, një akt faljeje, një sakrificë për dashurinë? A nuk është kjo një dëshmi se, pavarësisht dallimeve tona, diçka brenda nesh vibron në harmoni me diçka më të madhe, diçka që nuk mund ta përkufizojmë plotësisht, por që na bashkon në brishtësinë dhe madhështinë tonë njerëzore?

Dhe kështu, ndërsa nata zgjatet dhe mendja lodhet nga peshimi i pyetjeve të saj, mbetet vetëm një e vërtetë: ndërgjegjja universale, nëse ekziston, nuk është një kufi që na ndalon, por një horizont që na fton të ecim përpara. Një horizont që na kujton se, edhe në errësirë, kemi dritën e brendshme për të parë njëri-tjetrin. Dhe ndoshta kjo është mrekullia e vërtetë – jo të kemi përgjigje të qarta, por të kemi zemra që kërkojnë të kuptojnë, të ndiejnë dhe të duan.

(12)

Në kopshtin e mendjes: një rrëfim për ndërgjegjen

Ndërgjegjja... ajo ndjesi e heshtur që na përkëdhel shpirtin dhe njëkohësisht na kafshon zemrën, si një zog që këndon e qëllon brenda kafazit të qenies sonë. Çfarë është ndërgjegjja në të vërtetë? Një zë i kthjellët, një mësues i përjetshëm, apo ndoshta një pasqyrë e shpirtit që shpesh zbehet në mjegullat e jetës? E nëse mund të deformohet ndërgjegjja, si deformohet ajo? Si e përthyen përvoja traumatike atë zë të brishtë, të cilin e kemi trashëguar si një dhuratë misterioze nga nga Zoti?

Në thellësitë e heshtjes sime, shpesh e kam ndjerë ndërgjegjen si një rrugë të ngushtë dhe të dredhur, një udhë që na çon në drejtësi ose na fut në errësirën e braktisjes morale. Por kur trauma prek shpirtin, ndërgjegjja bëhet si një pasqyrë e thyer: të njëjtat fragmente pasqyrojnë pamje të ndryshme. Çfarë ishte dikur e qartë dhe e pakundërshtueshme, tashmë është e ndarë në mijëra copa që reflektojnë dhimbje, frikë, dhe hutim.

Përvoja traumatike nuk është thjesht një përplasje e dhimbshme; ajo është një peshë që bie mbi qenien tonë si një gur mbi një lumë të qetë. Valët e saj përhapen në pafundësi, duke ndryshuar drejtimin e çdo ndjenje, çdo mendimi, çdo kujtimi. Dhe ndërgjegjja, ky udhërrëfyes i brendshëm, shpesh dorëzohet përpara kësaj vorbulle. A mund të qëndrojë e paprekur ndërgjegjja, kur zemra copëtohet dhe shpirti bërtet?

Trauma mund të ngjallë dy skaje të kundërta: një ndjeshmëri të skajshme, një dhimbje që përjeton çdo detaj të botës, ose një mpirje të heshtur, një mur të ngritur për të mbrojtur atë që ka mbetur nga thellësia e shpirtit. E para, ndjeshmëria e tepruar, është një bekim dhe një mallkim: ajo na bën të ndjejmë më shumë dhimbjen e të tjerëve, por na privon qetësinë e thjeshtë të qenies. E dyta, mpirja, është një formë vetëmbrojtjeje që na largon nga vuajtja, por edhe nga ndjesia e plotë e njerëzores.

Ajo që dikur ishte e qartë - e drejta dhe e gabuara - tashmë përzihen në një kaos moral. Një plagë e shkuar mund të na bëjë të drejtë e të dhimbshëm ndaj të tjerëve, por gjithashtu mund të na shtyjë në veprime të errëta që kërkojnë shfajësim. Dhe kështu, ndërgjegjja bëhet një shesh lufte mes dritës dhe errësirës, një përpjekje e përjetshme për të rikthyer ekuilibrin.

Por a ka shërim për këtë? A mund të rikthehet ndërgjegjja në origjinalitetin e saj, si një lule e këputur që sërish lulëzon? Shpirti njerëzor, në gjithë kompleksitetin e tij, është i aftë për rigjenerim. Ashtu si dhembja, dhe ndërgjegjja evoluon. Traumat nuk janë thjesht plagë, por mund të jenë edhe mësime të hidhura që na mësojnë të shohim botën me sy më të hapur dhe zemër më të gjerë. Ndoshta ajo që ne quajmë deformim është, në të vërtetë, një transformim.

Por për ta shëruar ndërgjegjen, duhet të jemi të gatshëm të përballemi me demonët e brendshëm, të zbresim në greminat e shpirtit dhe të qëndrojmë ballë për ballë me hijet tona. Nuk mund të ndërtohet një urë drejt paqes së brendshme pa kaluar përmes zjarrit të reflektimit. Duhet të falim veten, të falim ata që na kanë lënduar, dhe të pranojmë se dhembja është një pjesë e pashmangshme e qenies njerëzore.

E ndërsa reflektoj mbi këtë, mendoj për dritën e agut, atë çast kur nata dhe dita ndërthuren në një moment kalimtar. Është aty, në këtë çast të heshtur, që ndërgjegjja na flet më qartë. Ajo na kujton se edhe në errësirën më të madhe, ka një dritë që na thërret të ngrihemi. Dhe ndoshta ky është mesazhi më i fuqishëm që ndërgjegjja mund të na dhurojë: se ne jemi më shumë sesa dhimbjet tona, dhe se çdo deformim mund të bëhet një formë e re bukurie.

Ajo që mbetet, në fund të fundit, është pyetja: a kemi guximin të dëgjojmë atë zë të brendshëm? A jemi të gatshëm ta ndjekim ndërgjegjen, edhe kur ajo na çon drejt plagëve më të thella? Sepse aty ku dhembja dhe ndërgjegjja takohen, fillon shërimi.

(13)

Egoizmi dhe heshtja e ndërgjegjes

Në thellësinë e shpirtit njerëzor, aty ku heshtja bëhet më e thellë dhe hapat e ndërgjegjes zvarriten si hije të mjegullta, egoizmi ngrihet si një zë që thyen çdo harmoni. Është një zjarr i fshehtë, i mbështjellë me iluzionin e lirisë, por që në thelb mbart zinxhirë të padukshëm, që e robërojnë njeriun nga brenda. Egoizmi, ky ujk që pëlqen të vishet me petkun e arsyes, është më shumë se një ves; është një poezi e errët që ngatërron rrugët midis asaj çfarë duam dhe asaj çfarë kemi nevojë.

Por çfarë ndodh kur egoizmi përballet me ndërgjegjen? A është ky një duel i përjetshëm midis dy zërave brenda qenies sonë? Apo ndoshta, si dy yje që tërhiqen dhe përplasen, egoizmi ka fuqinë ta heshtë ndërgjegjen, duke e shndërruar atë në një jehonë të largët? Në ato momente kur egoizmi fiton terren, ndërgjegjja bëhet si një violinë pa tela, një instrument që e ka humbur aftësinë për të kënduar melodinë e së vërtetës.

Egoizmi nuk është asgjë më shumë sesa një oaz iluzionesh, një premtim i rremë për lumturi që na çon gjithnjë e më larg vetes sonë. Ai thotë: "Më vendos mua të parin; vetëm përmes meje do të gjesh qetësi." Por qetësia që ai premton është si një det i cekët që të grish të notosh, vetëm për të të zhytur në rërë të lëvizshme. Dhe ndërkohë që ne dorëzohemi ndaj egoizmit, ndërgjegjja ngre krye, e lënduar, por e pranishme. Është ajo, një zë i brishtë që na kujton se çdo veprim i motivuar nga vetja është një gur që rëndon shpirtin.

Ajo çka bën ndërgjegjja është të na kujtojë se njeriu nuk jeton vetëm për veten. Ne jemi të thurur nga fijet e një universi që kërkon harmoni; çdo veprim egoist, çdo mendim që vendos "unin" mbi gjithçka, shkatërron këtë harmoni. Ndërgjegjja është si një dritë që ndriçon qoshet më të errëta të shpirtit, duke na treguar plagët që i shkaktojmë vetes dhe të tjerëve. Por kur egoizmi bëhet i fortë, kur dëshira për të kënaqur egon personale ngre mure të larta përreth nesh, ndërgjegjja shpesh hesht. Dhe kjo heshtje është e frikshme, sepse aty fillon degradimi moral.

Kur njeriu vendos të dëgjojë ndërgjegjen e tij, ai hyn në një dialog të brendshëm, një monolog që ngjan më shumë me një duel filozofik. "Pse dëshiron këtë? Çfarë do të arrish? Dhe në fund, çfarë do të humbasësh?" – këto pyetje shfaqen si hije në mendjen e tij, por shpeshherë egoizmi i përgjigjet me një arrogance që e mbyt të vërtetën. Dhe prapëseprapë, zëri i ndërgjegjes nuk largohet kurrë plotësisht. Ai qëndron si një jehonë në sfond, një kujtesë që, pavarësisht sa shumë përpiqemi ta injorojmë, është gjithnjë aty.

Kur egoizmi arrin të heshtë ndërgjegjen, njeriu bëhet një i huaj për veten. Ai mund të duket i qetë nga jashtë, mund të duket i fortë dhe i pamposhtur, por brenda tij një zbrazëti e madhe fillon të rritet. Është si një ngrehinë që shkatërrohet ngadalë, pa zhurmë, derisa gjithçka shembet papritur. Kur ndërgjegjja hesht, çdo veprim egoist kthehet në një borxh moral që, në fund të fundit, kërkon të paguhet.

E vetmja mënyrë për të shpëtuar nga ky cikël është të mësosh të dëgjosh ndërgjegjen, të respektosh atë zë të brendshëm që, ndonëse i qetë, është gjithmonë i drejtë. Egoizmi mund të jetë një mësues, por jo një udhëheqës. Ai na mëson çfarë do vetja, por është ndërgjegjja që na tregon çfarë kemi nevojë. Kur mësojmë t’i balanconim këto dy forca, atëherë fillojmë të ecim në rrugën e harmonisë së vërtetë.

Njeriu nuk është as vetëm ego, as vetëm ndërgjegje. Ai është një përzierje e tyre, një udhëtar që lufton çdo ditë midis dëshirës për t’u ngritur mbi të tjerët dhe detyrës për të mbajtur tokën e përbashkët të moralit. Në këtë udhëtim, ndërgjegjja mund të jetë një dritë udhërrëfyese, nëse zgjedhim ta ndjekim atë. Dhe në fund, ndoshta, ky është qëllimi i fundit i jetës: jo të ndjekim vetëm atë që duam, por atë që duhet të bëjmë për të mbetur njerëzorë.

(14)

Ndërgjegjja e pastër: Monolog i thellë reflektues

Çfarë është ndërgjegjja, ky mekanizëm i brishtë i brendshëm që duket se jeton në skutat më të fshehta të qenies sonë? A është ajo një pasqyrë e qartë që reflekton dritën e së vërtetës, apo një hije që përdridhet midis së shkuarës dhe së tashmes, midis asaj që jemi dhe asaj që duam të jemi? Një ndërgjegje e pastër, thonë, është si ujërat e një liqeni të qetë, ku çdo gjë që hedh mbi sipërfaqe mbytet nga qetësia e pafundme. Por, a është ajo vërtet kaq e thjeshtë, kaq e paqtë?

Ndërgjegjja e pastër zgjon një ndjesi të çuditshme të paqes, një paqe që nuk është thjesht mungesë zhurme, por një ndjenjë e thellë harmonie që rrjedh nga vetë brendësia jonë. Është si të kesh ecur gjatë nëpër një pyll të dendur, të mbushur me frikë dhe ankth, dhe papritmas të dalësh në një lëndinë të ndriçuar nga dielli, ku era luan me gjethet dhe qielli duket më afër. Por kjo paqe nuk është dhuratë, nuk është diçka që mund të blihet apo fitohet pa sakrifica. Ajo kërkon përballje, kërkon guximin për të hyrë në territoret më të errëta të shpirtit, për të kërkuar dhe pranuar të vërtetën – sado e hidhur të jetë ajo.

E megjithatë, a mund ta ruajmë ndërgjegjen të pastër? Njerëzit janë krijesa komplekse; mëkatet dhe gabimet janë një pjesë e natyrës sonë. Në ndjekjen e përhershme të idealeve tona, ne shpesh i shkelim ato, duke harruar se ndërgjegjja nuk kërkon përsosmëri, por sinqeritet. Të jetosh me ndërgjegje të pastër nuk do të thotë të jesh i paprekur nga gabimet, por ti pranosh ato, të përballesh me to dhe të nxjerrësh mësim nga dhimbja që ato lënë pas. Një ndërgjegje e pastër është si një kopsht që kërkon kujdes të vazhdueshëm: heqjen e barërave të këqija, ujitjen me ndershmëri dhe ushqimin me dashuri.

Por çfarë ndodh kur ndërgjegjja na braktis? Çfarë mbetet prej nesh kur ajo hesht dhe ne bëhemi të shurdhër ndaj thirrjes së saj? A jemi ende njerëz, apo thjesht hije që enden nëpër botë pa një qëllim të qartë? Ndërgjegjja është ndoshta gjëja më humane që kemi, një fije e hollë që na lidh me të vërtetën, me botën dhe me njëri-tjetrin. Pa të, ne bëhemi të huaj për vetveten, krijesa që humbasin në labirintet e vetë-gënjeshtrës.

Në të njëjtën kohë, ndërgjegjja është edhe tiran. Ka raste kur ajo flet me një zë të ashpër, duke na kujtuar gabimet tona, duke na treguar plagët që kemi shkaktuar, duke na vënë përballë një pasqyre të pamëshirshme ku fytyrat tona duken të ndryshme nga ato që imagjinonim. Është pikërisht ky dualitet i ndërgjegjes që na bën njerëzorë: aftësia për të ndjerë dhimbje dhe për të kërkuar shërim, për të gabuar dhe për të falur, për të humbur dhe për të gjetur përsëri rrugën drejt vetvetes.

Çfarë kërkon ndërgjegjja nga ne? Asgjë më shumë se të jetojmë në përputhje me të vërtetën tonë. Por, çfarë është e vërteta? A është ajo diçka e përjetshme dhe universale, apo një mozaik i vogël që secili prej nesh ndërton me copëza përvojash dhe mendimesh? Një ndërgjegje e pastër nuk do të thotë të jetosh pa mëkate, por të jetosh pa pendesa, të mos i shpëtosh përgjegjësisë së veprimeve të tua, dhe mbi të gjitha, të pranosh se je një krijesë në zhvillim.

Në fund të fundit, një ndërgjegje e pastër nuk është një qëllim, por një udhëtim. Ajo është një thirrje për të jetuar me ndershmëri, për të qenë të vërtetë me veten dhe të tjerët, për të kërkuar paqen edhe në mes të kaosit. Në këtë udhëtim, ne nuk do të jemi kurrë perfektë, por mund të jemi të sinqertë. Dhe ndoshta, vetëm ndoshta, kjo është e mjaftueshme.

(15)

Në heshtjen e natës

Natën, kur qielli shpalos mantelin e tij të errët si një lojë misterioze mes yjeve dhe hijeve, diçka brenda meje zgjohet. Një zë, një ndjenjë, një thirrje e heshtur që nuk ka emër, por ka peshë. Pse vallë ndërgjegjja zgjedh errësirën për ta bërë zërin e saj më të fuqishëm? A është nata strehë e të pathënave, apo ndoshta është një pasqyrë për atë që refuzojmë të shohim gjatë ditës?

Ditën, mendja ime është si një qerre e mbushur me zhurma. Janë njerëzit, fjalët, detyrimet, kohët e harruara dhe orët që rendin pa mëshirë. Të gjithë flasin, të gjithë kërkojnë; por zërat janë veç zhurmë, një kor pa melodi. Nata, ndërkaq, është tjetër botë. Heshtja e saj më imponohet si një poet i zhveshur nga vaniteti i ditës. Dhe në atë heshtje, ndërgjegjja bëhet mbretëresha ime, një monark i ashpër që kërkon përgjigje për pyetje që kam harruar se ekzistojnë.

Kur nata bie, gjithçka që kam shtyrë, gjithçka që kam heshtur, gjithçka që kam mohuar, del nga skutat e shpirtit. Çdo fjalë e pathënë bëhet një thirrje. Çdo ëndërr e lënë pas bëhet një kujë. Dhe ndërgjegjja, ajo qenie e çuditshme dhe e panjohur që jeton brenda meje, më tërheq drejt një deti të pafund ku dallgët janë mendime dhe era është frika ime më e thellë.

Pse është kaq e pamëshirshme ndërgjegjja natën? Mos vallë sepse nata nuk ka dëshmitarë? Nuk ka turmën që të të shpëtojë nga vetja. Nuk ka maska për të mbuluar fytyrën. Je vetëm ti, hëna dhe një botë e heshtur. Dhe në atë heshtje, ndërgjegjja bëhet një gjyqtar pa mëshirë, por edhe një mik i sinqertë. Ai të pyet: "Kush je ti kur nuk ka kush të të shohë? Çfarë kërkon në errësirë? Çfarë të dhemb që nuk ke guxuar ta thuash me zë?"

E vërteta është se nata na detyron të përballemi me gjërat që gjatë ditës i fshehim me mjeshtëri. Frikërat tona, dëshirat e paartikuluara, gabimet që mbartim si çanta të rënduara. Ajo zbret një sipar që i bën të dukshme hije të padukshme, duke na kujtuar se njeriu është një univers i pafund, por edhe një burg i vetvetes.

Ka diçka thellësisht poetike në atë mënyrën se si errësira nuk pyet për etiketa, për tituj, për rolet që luajmë. Në errësirë nuk ka të pasur e të varfër, nuk ka të suksesshëm e të dështuar. Ka vetëm shpirtin lakuriq, një qenësi që pyet për kuptimin dhe që shpesh mbetet pa përgjigje. Dhe në këtë mungesë përgjigjesh, ndërgjegjja luan rolin e saj, duke u bërë një filozof që na bën të ndjejmë peshën e asaj që jemi dhe asaj që nuk do të bëhemi kurrë.

A nuk është ironike se shpesh kërkojmë të shpëtojmë nga ndërgjegjja? E largojmë me muzikë, me fjalë boshe, me ekranet që ndizen si yje të rremë. Por natën, kur dritat fiken dhe bota pushon, ndërgjegjja fiton betejën. Dhe atëherë kupton: ajo nuk është armiku yt. Ajo është udhërrëfyesi që të fton të shohësh brenda vetes, jo për të gjykuar, por për të kuptuar.

Reflektimi i natës është si një poezi që nuk mund të recitohet, një lutje që nuk mund të thuhet me zë. Është një vallëzim mes dhembjes dhe shpresës, një vallëzim që të mban zgjuar edhe kur ke nevojë për gjumë. Është një kujtesë se njeriu nuk mund të jetojë në sipërfaqe. Thellësia, edhe kur dhemb, është e vetmja rrugë drejt lirisë së vërtetë.

Dhe kështu, ndërsa nata thellohet dhe heshtja bëhet më e rëndë, unë ulem në atë gjendje të përhumbur mes zgjimit dhe ëndrrës. Nuk kam përgjigje për pyetjet që ndërgjegjja më bën, por ndoshta as nuk kam nevojë për to. Ndoshta, bukuria e jetës qëndron pikërisht në pyetjet që nuk kanë përgjigje. Dhe ndërsa hëna nis të zhduket dhe drita e parë e agimit pushton horizontin, e ndiej që ndërgjegjja ime më lë të lirë, përkohësisht. Por ajo do të kthehet sërish, natën tjetër, për të më kujtuar që thellësia e shpirtit është një oqean që kurrë nuk mund ta pushtosh plotësisht.

(16)

Në brendësinë e ndërgjegjes sonë

Ndërgjegjja është ajo hije e heshtur që na ndjek pa ndërprerje, një murmurim i largët që s’e lë dot shpirtin të fshihet pas vetes. Ajo është zëri pa trup, drita pa formë, një fuqi e padukshme që rri pezull në hapësirën midis të qenit dhe të mosqenit. Si ndikon ndërgjegjja në marrëdhëniet tona? Oh, pyetja është më shumë një derë e hapur drejt humnerës së qenies sonë, sesa një nyje që pret të zgjidhet. Ndërgjegjja na udhëheq, por jo gjithnjë me dorën e një udhërrëfyesi të butë. Ndonjëherë ajo është një gjykatës i rreptë, një thikë që pret brinjët tona derisa të dalë e vërteta lakuriq.

A mund të imagjinoni një botë pa ndërgjegje? Një botë ku njeriu do të ecte nëpër jetë si një hije pa peshë, ku asnjë pakt i heshtur mes zemrash s’do të kishte kuptim, dhe çdo marrëdhënie do të bëhej vetëm një akt mekanik i bashkëveprimit? Por ndërgjegjja, kjo flakë e padukshme, është ajo që i jep jetës kuptim, një thellësi që shpesh dhemb, por që njëkohësisht na shpëton nga shpërbërja në absurditet.

Kur jemi me të tjerët, ndërgjegjja shpesh është si një pasqyrë e padukshme, që reflekton jo vetëm fytyrat tona, por edhe të tyret, të shtrembëruara, të vërteta, të zbukuruara nga ndjeshmëria ose të çjerrura nga moskuptimi. Ajo na ndihmon të dallojmë kur dikush tjetër ndjen dhembje, edhe kur fjalët heshtin. Na detyron të kërkojmë të vërtetën, edhe kur ajo të djeg si prushi. Dhe mbi të gjitha, ajo na fton të jemi të ndershëm, jo vetëm me të tjerët, por më së pari me veten tonë. Sepse ç’vlerë ka ndershmëria përballë botës, kur vetja mbetet një labirint gënjeshtrash të bukura?

Por ndonjëherë ndërgjegjja është dhe një armik i hidhur. Ajo na kthen mbrapa në kohë, duke na detyruar të rishikojmë fjalët që kemi thënë, gjërat që kemi bërë, hapat që kemi hedhur në errësirë. Është ajo që na bën të ndiejmë atë gjilpërën e pendimit, që hyn thellë në mish, një dhembje që shpesh s’gjen shërim. A mund të shpëtojmë nga ky zë që nuk hesht kurrë? Jo, sepse ndërgjegjja është gjithashtu kujdestarja e shpresës. Është ajo që na tregon se mund të bëhemi më të mirë, më të ndershëm, më njerëzorë.

Marrëdhëniet tona me të tjerët janë fushat ku ndërgjegjja punon më shumë. Na kujton se çdo fjalë ka peshën e një guri të hedhur në ujë, valët e të cilit përhapen nëpër detet e ndjesive të të tjerëve. Ajo na mëson të jemi të kujdesshëm, sepse edhe një prekje e lehtë mund të lërë një plagë. Por ajo gjithashtu na mëson të kemi kurajë, të mos i shmangemi së vërtetës, sado e dhimbshme të jetë. Është ndërgjegjja ajo që na kujton se ndonjëherë, për të ruajtur një marrëdhënie, duhet të pranojmë dështimin e saj, si një kopshtar që pret degët e thara për t’i dhënë jetë të re një peme.

E megjithatë, ndërgjegjja s’është as e përkryer, as gjithmonë e drejtë. Ndonjëherë, ajo na mashtron, duke na bërë të ndihemi fajtorë për gjëra që s’i kemi bërë, ose duke na dhënë një ndjenjë të rreme të drejtësisë. Ajo është një forcë e brendshme, por gjithashtu e ndikuar nga bota e jashtme – nga morali i shoqërisë, nga pritshmëritë e të tjerëve, nga modelet që na imponohen si të sakta. Në këtë kuptim, ndërgjegjja është edhe një betejë – një betejë për të dalluar zërin e vërtetë nga ajo që na serviret si e tillë.

Pra, ndërgjegjja është udhërrëfyesi ynë më i mirë, por gjithashtu edhe sfida jonë më e madhe. Është ajo që na lidh me të tjerët dhe që na ndan prej tyre. Është një forcë që nganjëherë na ndalon të jetojmë të lirë, por që gjithmonë na shtyn të jetojmë me kuptim. Ajo është thelbi i marrëdhënieve tona, pasqyra e shpirtit dhe gardiani i humanitetit tonë.

Dhe në fund të fundit, a nuk është ndërgjegjja një formë dashurie? Dashuri për të tjerët, për veten, për të vërtetën dhe për jetën, me të gjitha plagët e saj të fshehta. Po, ndërgjegjja dhe dashuria janë një – dy hije që ecin krah për krah në errësirën e qenies sonë, duke na drejtuar drejt dritës, edhe kur rruga është e gjatë dhe dhimbja është e pashmangshme.

(17)

Në humnerën e ndërgjegjes

A mund të rilindë një ndërgjegje e plagosur, si feniksi nga hiri? A mundet njeriu, pas gabimit që e ka fundosur shpirtin, të ngrihet sërish, jo për të qenë ai që ishte, por për të qenë më shumë, më mirë, më ndriçues? Pyes veten, ndërsa ec ndanë hijes së vetmisë, si një pelegrin që kërkon falje, por që nuk është i sigurt nëse falja ekziston jashtë kufijve të vetvetes.

Gjithçka nis nga ai çast i rëndë, kur zemra bie si peshë e rëndë e pendesës. Është një gjendje e pazakontë, një rrufe që ndriçon shkretëtirën e brendshme dhe të tregon shkretimin që ke lënë pas. Sa më shumë përpiqesh ta injorosh atë gabim, aq më shumë bëhet një njollë e zezë, një hije që zgjatet dhe të mbulon tërësisht. Dhe pastaj, një ditë, kupton se nuk mund të ecësh më pa u përballur me të.

Gabimi... ai është mësuesi më brutal, por edhe më i sinqerti. Nëpërmjet tij, njeriu sheh se kush është në të vërtetë, përtej maskave që i ka vënë vetes. Është një pasqyrë e përçudnuar, që të detyron të shohësh anën tënde më të errët. Por, më thoni, a është errësira gjithmonë fundi? A nuk është ajo një prelud për lindjen e dritës? Nëse një zemër di të pendohet, a nuk është pendesa vetë një akt i madhërueshëm i shpirtit, një thirrje për të qenë më e mirë, më e pastër?

Një ndërgjegje e re nuk ndërtohet me një pendim të thjeshtë. Jo, ajo është një udhëtim i gjatë, një betejë e heshtur që zhvillohet brenda shpirtit. Ajo kërkon përulësi, për të pranuar se ke gabuar. Kërkon kurajë, për të pranuar që shkatërrimi i botës tënde të brendshme është rezultat i zgjedhjeve të tua. Dhe kërkon besim, besim se çdo plagë mund të kthehet në një shenjë që tregon forcën e mbijetesës.

Çfarë është një ndërgjegje e re? Nuk është thjesht një fillim i ri, por një ndërtim mbi rrënojat e asaj që dikur ke qenë. Ndërgjegjja e re lind atëherë kur nuk e fsheh më të shkuarën, por e përdor atë si një themel. Gabimi i bërë nuk është më një barrë që të rëndon, por një histori që mban peshën e mësimit dhe të përvojës.

Por si arrihet kjo ndërgjegje e re? Reflektimi është hapi i parë, një zhytje në vetvete, përtej sipërfaqes së shpirtit të tronditur. Reflektimi të mëson jo vetëm atë që ke bërë gabim, por edhe pse. Çfarë brishtësie në ty të ka çuar drejt asaj zgjedhjeje? Çfarë frike apo nevoje të ka shtyrë të veprosh kundër parimeve të tua? Vetëm kur i njeh këto shtysa, mund të fillosh t’i shërosh.

Më pas vjen pendimi – ai moment i çuditshëm ku zemra ngrihet kundër vetes, ku shpirtin e përshkon një dhimbje e thellë, por njëkohësisht e pastrueshme. Por pendimi duhet të jetë i sinqertë, jo thjesht një veprim për t’u ndier më mirë. Ai duhet të jetë një thirrje nga thellësia e shpirtit, një dëshirë për të mos përsëritur më kurrë të njëjtin gabim.

Por pendimi i vetëm nuk mjafton. Ai duhet të pasohet nga veprimi. Veprimi për të përmirësuar veten, për të bërë atë që është e drejtë, për të ndrequr atë që është prishur. Ajo është pjesa më e vështirë – të përballesh me pasojat e gabimit tënd dhe të pranosh përgjegjësinë. Por vetëm nëpërmjet veprimit ndërgjegjja fillon të marrë formë.

E në fund, ndërgjegjja e re është një dhuratë, një rilindje që vjen pas një udhëtimi të gjatë dhe të vështirë. Ajo është dëshmia se shpirti i njeriut mund të shkatërrohet, por nuk mund të asgjësohet. Mund të përkulemi, por nuk jemi të dënuar të qëndrojmë përherë të përkulur. Dhe ndoshta, ndërgjegjja e re është më e fortë pikërisht sepse është ndërtuar nga pluhuri i ndërgjegjes së vjetër.

A mund të ndërtohet një ndërgjegje e re pas një gabimi të rëndë? Po, por jo pa dhembje, jo pa përulësi dhe jo pa përpjekje. Dhe ndoshta, në fund të kësaj rruge, kupton se nuk është gabimi ai që të definon, por mënyra si e përballon dhe çfarë mësimesh merr prej tij. E atëherë, ndërgjegjja e re bëhet një fanar, një dritë që ndriçon rrugën e atyre që ende ecin në errësirë.

(18)

Në zbrazëtinë e ndërgjegjes

Pse disa njerëz duken sikur nuk kanë ndërgjegje? Pse disa shpirtra lëvizin si hije në errësirën e kësaj bote, pa asnjë dritë që të ndriçojë qenien e tyre, pa një krismë të brendshme që t’i zgjojë nga gjumi i thellë i pandjeshmërisë? A është ndërgjegjja një dhuratë e rrallë, një flakë që vetëm disa prej nesh e mbajnë të gjallë, apo është një pasqyrë e thyer, një përfytyrim i deformuar nga plagët e kohës dhe vuajtjet e pambarimta të shpirtit njerëzor?

Kam menduar gjatë për këtë çështje. Netë të gjata të heshtura, kur muret e dhomës sime duken sikur mbajnë frymën, kur nata bëhet aq e dendur sa që duket sikur përpiqet të gëlltisë edhe frymëmarrjen time, unë rri dhe mendoj: çfarë është ndërgjegjja? Dhe përse disa duket sikur e kanë humbur atë?

Ndoshta ndërgjegjja nuk është e lindur. Ndoshta ajo është një bimë delikate që rritet vetëm në tokën e butë të edukimit dhe përkujdesjes. Një fëmijë që rritet mes rrënjëve të një mjedisi të egër, mes rrëmujës së dhunës dhe indiferencës, e si mund të presim që ai të kultivojë lulen e ndjeshmërisë? Ndërgjegjja nuk është instinkt; ajo është një pasqyrë që ne ndërtojmë ngadalë, përmes mësimeve të jetës, përmes dhimbjeve tona, përmes lotëve që derdhim në errësirë. Por nëse kjo pasqyrë thyhet që në fillesë, si mund të presim të shohim dritën e saj?

Por ka raste, të tjera raste, kur njerëzit nuk janë pa ndërgjegje; ata thjesht e kanë heshtur atë. Është një zë i brendshëm që nuk mund të shuhet plotësisht, por mund të mbytet me ulërimat e egoizmit dhe lakmisë. Në këtë botë që shpeshherë duket sikur është ndërtuar mbi konkurrencën e pashpirt, mbi ambicien që shkel të tjerët për të arritur majën, a mundet ndërgjegjja të mbijetojë? Çdo hap drejt suksesit të rremë, çdo kompromis që bëjmë me parimet tona, është një goditje ndaj asaj flake të brendshme që na bën njerëzorë.

Por më shumë se kaq, ndonjëherë pyes veten: a mund të fajësojmë një individ për mungesën e ndërgjegjes, kur struktura e shoqërisë shpesh e shpërblen mungesën e saj? Shoqëria jonë adhuron forcën, pushtetin dhe pasurinë, duke shpërfillur shpesh virtytet që burojnë nga një ndërgjegje e pastër. Ata që ngrihen mbi kurrizet e të tjerëve shpesh përshëndeten si fitimtarë. Ata që e lënë ndërgjegjen të udhëheqë, shpesh mbeten mënjanë, të harruar nga turmat e zhurmshme që ndjekin idhuj të rremë.

Dhe ja ku arrijmë në pikën kritike: ndërgjegjja nuk është vetëm një çështje personale; ajo është një marrëdhënie me botën përreth. Është një ndërveprim midis shpirtit tonë dhe dhimbjes që shohim në sytë e të tjerëve. Por çfarë ndodh kur ne bëhemi të verbër ndaj kësaj dhimbjeje? Kur shmangim sytë nga të pastrehët në rrugë, kur mbyllim veshët ndaj thirrjeve të atyre që kërkojnë drejtësi, kur heshtim përballë padrejtësive, a nuk po e vrasim ngadalë ndërgjegjen tonë?

Në fund, ndoshta është më e lehtë të themi se disa njerëz nuk kanë ndërgjegje, por ndoshta pyetja më e frikshme është: çfarë ndodh me ndërgjegjen time? A po e mbaj gjallë unë flakën e saj? A po guxoj të shikoj brenda vetes dhe të përballem me dritë-hijet që lëvizin brenda meje?

Ndërgjegjja është një betejë e përhershme, një betejë midis dritës dhe errësirës. Dhe ndoshta ajo që na ndan nga ata që duken pa ndërgjegje nuk është asgjë më shumë se fakti që ne ende luftojmë. Sepse, në fund të fundit, ajo që na bën njerëzorë nuk është përsosmëria jonë morale, por aftësia për të reflektuar, për të ndjerë faj, për të kërkuar falje, për të ndryshuar.

Dhe kështu, unë rri në këtë natë të qetë dhe mendoj: çfarë është ndërgjegjja? A është një mallkim apo një bekim? A është një barrë që na shtyp, apo një fener që na udhëheq? A është ajo një pasqyrë e shpirtit tim, apo një iluzion që unë përpiqem të ruaj për të mos e humbur veten? Dhe ndërsa këto pyetje më pushtojnë, unë e di një gjë: për sa kohë që pyes, për sa kohë që kërkoj, ndërgjegjja ime është ende gjallë.

Ndoshta kjo është e gjitha që mund të kërkojmë nga vetja: të mos reshtim kurrë së kërkuari.

(19)

Një udhëtim përmes labirinteve të ndërgjegjes

A është ndërgjegjja gjithmonë burim i së vërtetës? Një pyetje që gërryen thellë, që si një grerëz e padukshme fluturon rreth mendjes, pa na lënë të prehemi të qetë. Jo gjithmonë, mendoj. Ndërgjegjja, kjo pasqyrë e brendshme e shpirtit, është shpesh e ngjyrosur nga hijet e përvojave tona, nga narrativat që kemi trashëguar pa u pyetur, nga bindje të paprovuara që enden si fije të holla në një tapet të gënjeshtërt.

E megjithatë, ndonjëherë ndërgjegjja duket si ai zëri që të thërret nga një botë më e lartë, një shkulm ndriçimi që depërton mjegullën e dyshimit. Por sa herë ky zë është i yni, dhe sa herë është një jehonë e formuar nga prindërit, shoqëria, apo nga vetë frika jonë? A kemi guximin të shtyjmë derën e ndërgjegjes dhe të shohim përtej saj, të zbulojmë nëse zëri i saj na drejton drejt së vërtetës, apo vetëm drejt një iluzioni që kemi pranuar si të tillë?

Kur isha fëmijë, mendoja se ndërgjegjja ishte një pëshpëritje e engjëllit që më udhëhiqte larg gabimeve. Por me kalimin e kohës, kuptova se ajo nuk është gjithmonë e pastër, nuk është gjithmonë një frymë hyjnore. Ndonjëherë, ndërgjegjja është një bishë e heshtur që më mban rob, që përsërit të njëjtat mantrame deri sa të bindem për diçka që nuk është e vërtetë. Dhe atëherë shtrohet pyetja: a duhet t’i besoj çdo herë këtij zëri të brendshëm?

Ndërgjegjja është një pasqyrë, por edhe pasqyrat gënjejnë. Kujtimet tona janë të ngjyrosura, perceptimet tona të deformuara nga emocionet që i shoqërojnë. Një shikim, një fjalë, një moment mund të ngjyrosë të gjithë mendimin tonë për dikë ose diçka, dhe ndërgjegjja, në vend që të jetë e drejtë, bëhet një pasqyrë e shtrembër që reflekton botën siç duam ta shohim, jo siç është vërtet.

Në reflektimin tim të gjatë, e kam kuptuar se ndërgjegjja duhet të sfidohet. Jo për t’u hedhur poshtë, por për t’u përpunuar, për t’u pastruar nga pluhuri i paragjykimeve dhe frikës. Nuk është një proces i lehtë; kërkon një guxim të madh për të pranuar se ajo që mendonim të drejtë, mund të ketë qenë vetëm një iluzion. A ka dhimbje më të madhe se të prishësh një idol që ke ngritur në mendjen tënde? Dhe megjithatë, është një dhimbje e domosdoshme, një dhimbje që çliron.

A e kemi kurajën të pyesim veten nëse jemi thjesht robër të ndërgjegjes sonë? Apo edhe më keq, robër të ndërgjegjes së të tjerëve? Shoqëria na mëson që të kemi një ndërgjegje të "mirë", por kush e përcakton këtë mirësi? A është ndërgjegjja ime vërtet e imja, apo është një koleksion i normave dhe rregullave që më janë injektuar?

Në momente të vetmisë së thellë, kur muret e zhurmës së përditshme bien dhe heshtja bëhet një hapësirë ku ndërgjegjja flet pa maskë, atëherë njeriu ballafaqohet me një të vërtetë të hidhur. Ndonjëherë ndërgjegjja është vetëm një rikthim i frikës sonë më të madhe: frika nga dështimi, frika nga refuzimi, frika nga vetja jonë. A mund të ndahen këto frikëra nga zëri i vërtetë i së drejtës?

Filozofët na kanë nxitur të ndjekim ndërgjegjen, të dëgjojmë atë zë të brendshëm që na udhëheq drejt virtytit. Por çfarë ndodh kur ndërgjegjja na udhëzon drejt fajit? Kur ajo na shtyn të ndiejmë barrën e një mëkati që nuk na përket? Kur ajo bëhet një gjyqtare që nuk fal, një fëmijë kokëfortë që refuzon të dëgjojë arsyen?

Ndërgjegjja, miku im, nuk është një busull e pagabueshme. Ajo është një instrument, por si çdo instrument, duhet akorduar. Dhe ky akordim nuk është një detyrë e lehtë. Duhet të mësojmë të dëgjojmë jo vetëm ndërgjegjen, por edhe zërin e arsyes, zërin e dashurisë, zërin e dhembshurisë. Vetëm atëherë ndërgjegjja mund të bëhet vërtet një udhërrëfyes drejt së vërtetës, jo një teolog që predikon dogmat e një shoqërie të verbër.

Dhe kur e sfidojmë ndërgjegjen, kur e vëmë përballë pasqyrës së vet, ndoshta atëherë mund të fillojmë të njohim veten tonë. Jo atë që na kanë thënë se jemi, jo atë që duam të jemi, por atë që jemi në të vërtetë: qenie të brishta, të ngatërruara, që kërkojnë kuptim në një botë që shpesh refuzon të japë përgjigje.

Pra, në fund, ndoshta nuk ka rëndësi nëse ndërgjegjja është gjithmonë burim i së vërtetës. Rëndësia qëndron në përpjekjen për ta kuptuar atë, në kërkimin e një të vërtete që mund të mos jetë absolute, por të jetë e jona. Dhe ndoshta kjo është e vetmja e vërtetë që vlen: ajo që zbulojmë kur kemi guximin të pyesim, të sfidojmë dhe të njohim veten.

(20)

Heshtja e ndërgjegjes

Në rrugëtimin e jetës, shpesh ndeshemi me një zhurmë të pashuar, një orkestër të papërpunuar mendimesh që nuk ndalet kurrë. Një kakofoni brenda nesh, ku zëri i ndërgjegjes humbet si një violinë e vetmuar në një simfoni të harbuar. Por a e kemi pyetur ndonjëherë veten: çfarë do të ndodhte nëse do të heshtnim gjithçka dhe thjesht të dëgjonim atë violinën e brishtë, të harruar? Çfarë do të ndodhte nëse do t’i jepnim ndërgjegjes sonë një shans për të na folur?

Njerëzit kanë frikë nga heshtja. Ajo është një pasqyrë që nuk na fal aspak, që na shfaq fytyrën tonë të vërtetë pa maska. Në heshtje, ndërgjegjja ngrihet si një frymë e vjetër, e pafajshme dhe e egër njëkohësisht, që na pyet me një qetësi therëse: “Kush je ti, përtej asaj që ke bërë? Përtej asaj që njerëzit mendojnë për ty?” Dhe shpesh, nuk kemi përgjigje.

Për të arritur në vetëdijen e ndërgjegjes, duhet të fillojmë me guximin për të qëndruar vetëm. Vetmia nuk është një burg; ajo është një portë. Vetëm në vetmi ne mund të dëgjojmë zërin tonë të brendshëm, atë që shpirti e ka mbajtur fshehur për shkak të frikës nga refuzimi apo keqkuptimi. Kjo vetmi nuk është e thjeshtë; ajo është një fushëbetejë ku ndeshet egoja me shpirtin, ku dëshirat e përkohshme përballen me të vërtetat e përjetshme.

Ndërgjegjja është një lloj pasqyre, por një pasqyrë që nuk e reflekton thjesht pamjen e jashtme. Ajo reflekton esencën. Dhe sa shpesh shmangemi prej saj! E mbulojmë me një mijë justifikime, me një mijë preokupime të vogla, vetëm për të mos parë veten siç jemi. Por ndërgjegjja është e duruar. Ajo pret. Ajo na ndjek në mënyrë të heshtur, si një hije, derisa të jemi gati ta dëgjojmë.

Reflektimi është çelësi që hap dyert e saj. Një reflektim i sinqertë, pa gjykime dhe pa frikë nga ajo që mund të zbulojmë. Por për të reflektuar duhet të kemi guximin për të qenë të sinqertë. Dhe sa e vështirë është të jesh i sinqertë me veten! Të pranosh gabimet, dobësitë, hipokrizinë, frikën që na gërryen si një zjarr i padukshëm. Të pranosh se shumë herë kemi shkelur mbi ndërgjegjen për hir të një fitoreje të përkohshme, për hir të një krenarie të rreme.

Por ndërgjegjja nuk na ndëshkon; ajo na mëson. Ajo është si një mësues i vjetër, i mençur, që na ofron një mundësi të re sa herë që ne biem. Çdo gabim është një mundësi për t’u rritur, për t’u thelluar, për t’u bërë më të vërtetë. Dhe ky është qëllimi i ndërgjegjes: të na bëjë më njerëzorë, më të ndjeshëm, më të vetëdijshëm për vetveten dhe për botën përreth.

Meditimi, në thelbin e tij, është akti më i thjeshtë dhe njëkohësisht më i thellë për të dëgjuar ndërgjegjen. Nuk ka nevojë për rregulla komplekse apo për rituale madhështore. Mjafton një moment qetësie. Një frymëmarrje e ngadaltë, e vetëdijshme. Një hapësirë ku mund të shohim mendimet tona si re që kalojnë, pa u kapur pas tyre. Në këtë hapësirë, ndërgjegjja flet. Dhe ajo nuk përdor fjalë të mëdha; mesazhet e saj janë të thjeshta, por të thella. “Bëhu më i sjellshëm.” “Kërko ndjesë.” “Ji i drejtë.”

Por edhe kur e dëgjojmë, shpesh luftojmë kundër saj. Përse? Sepse ndërgjegjja na sfidon. Ajo kërkon prej nesh atë që është më e vështirë: të dalim përtej vetes, të shohim botën me sy tjetër, të lëmë mënjanë egon për hir të diçkaje më të madhe. Dhe kjo nuk është një rrugë e lehtë. Por është e vetmja rrugë që na çon drejt paqes së vërtetë.

Ndërgjegjja është si një dritë e brendshme. Ajo nuk shuhet kurrë, edhe kur ne e mbulojmë me hije. Dhe në fund të fundit, ajo është gjithmonë aty, duke pritur që ne të kthehemi tek ajo. Kështu që, ndoshta nuk është çështja se si mund të bëhemi më të vetëdijshëm për ndërgjegjen tonë, por kur do të gjejmë guximin për tu ndalur dhe për ta dëgjuar. Dhe kur ta bëjmë, do të zbulojmë se ajo na ka pritur me durim, për të na udhëhequr drejt një jete më të thellë, më të pasur dhe më të vërtetë.