Meditim rreth emigrimit të popullsive gjatë shekujve.
Arsyet pse ndodh emigrimi
Tani që e lamë mënjanë gjykimin e shumicës, e cila nuk bën asnjë analizë kritike, por mashtrohet nga pamja e jashtme e gjërave, le të shikojmë ç'është mërgimi: është patjetër një ndryshim vendi. E që të mos duket sikur dua t'i pakësoj rëndësinë dhe t'i heq gjithçka të keqe që ka në vetvete, do të them se ky ndryshim vendi është i shoqëruar me disa shqetësime: varfëri, çnderim, përçmim. Por këto do t'i luftoj më vonë; tani për tani, si fillim, dua të shqyrtoj gjërat e pakëndshme të këtij ndryshimi vendi.
“Është diçka e padurueshme të jetosh larg atdheut". Hajt tani, shikoje pak gjithë këtë turmë, të cilës nuk i mjaftojnë shtëpitë e këtij qyteti të pafund: pjesa më e madhe e këtyre njerëzve ndodhet larg vendlindjes. I ka mbledhur këtu, nga çdo vend i botës, bashkia dhe kolonitë e tyre. Kanë ardhur këtu të shtyrë nga ambicia, nga nevoja për të gjetur një punë, nga përgjegjësia e misionit diplomatik, nga luksi, sepse kërkonin një vend të përshtatshëm dhe të
begatshëm për veset e tyre, nga dëshira për veprimtaritë kulturore të denja për një njeri të lirë, nga dëshira për të marrë pjesë nëpër shfaqje; disa i ka tërhequr miqësia, të tjerë kanë ardhur që të kishin më shumë mundësi për të shprehur talentin e tyre; dikush erdhi për të nxjerrë në shitje bukurinë e vet, dikush tjetër për të shitur elokuencën e tij të korruptuar.
Nuk ka racë njerëzore që të mos vijë në këtë qytet ku virtytet dhe veset paguhen mirë. Thirri në emër të gjithë këta njerëz dhe pyeti se nga vijnë: do ta shikosh se pjesa më e madhe e tyre e ka lënë vendlindjen për të ardhur në këtë qytet kaq të madh e të bukur, por që nuk është qyteti i tyre.
Pastaj largohu nga ky qytet, i cili mund të quhet qyteti i të gjithëve dhe shko të gjithë të
tjerët: nuk ka qytet që të mos ketë një turmë të madhe të huajsh. Lëri mënjanë ato vende që i tërheqin njerëzit nga vendndodhja e tyre e këndshme dhe nga klima e butë; shiko vendet e shkreta dhe ishujt më të paqytetëruar, nuk do të gjesh asnjë vend mërgimi në të cilin dikush të ketë shkuar nga qejfi.
Ka ndonjë gjë më të shkretë, më të thiktë se ky shkëmb? Ç'më duhen komoditetet e jetës? Nuk ka gjë më të kotë se kjo. Po, përsa u përket banorëve, ka njerëz kaq mosmikpritës sa ata? Ka vend që ndodhet në një pozitë më të keqe? Ka vend me një klimë më të ashpër? E prapëseprapë këtu jetojnë më shumë të huaj sesa vendas. Pra, ndryshimi i vendit, në vetvete, nuk është diçka e rëndë, përderisa edhe kjo tokë i ka larguar disa njerëz nga vendlindja e tyre.
E di që disa njerëz thonë se shpirti ka një nevojë të natyrshme për të ndërruar vendbanim dhe për t'u shpërngulur; njeriu, në të vërtetë, ka një natyrë të ndryshueshme dhe trazovaçe, nuk rri asnjëherë pa lëvizur, shkon sa andej - këndej, e ka mendjen te gjërat e njohura e të panjohura, nuk i bëhet vonë për qetësinë dhe është gjithnjë i kënaqur nga risitë.
Nuk do të çuditesh nga kjo gjë nëse merr parasysh origjinën e tij. Ajo nuk është e përbërë nga lëndë tokësore dhe të rënda, por vjen nga vetë flladi qiellor dhe natyra e trupave qiellorë është në lëvizje të vazhdueshme: ata të shpëtojnë nga sytë, rendin gjithmonë. Shiko yjet që ndriçojnë botën: asnjë prej tyre nuk qëndron në një vend. Dieli zhvendoset vazhdimisht dhe kalon nga një vend në tjetrin e, megjithëse rrotullohet bashkë me gjithësinë, përsëri ecën në kah të kundërt me lëvizjen e përgjithshme të qiejve; ai i përshkon të gjitha
yjësitë dhe nuk ndalet asnjëherë, lëvizja e tij është e caktuar, ashtu si edhe shtegtimi i tij nga një vend në tjetrin.
Të gjitha yjet rrotullohen gjithmonë dhe janë
gjithmonë në lëvizje; zhvendosen nga një vend në tjetrin, siç e ka vendosur ligji i domosdoshëm i natyrës: kur të kenë përshkuar orbitat e tyre, pas një numri të caktuar vitesh, do të përshkojnë përsëri rrugën që kanë bërë. Tani, mbështete, po të duash, teorinë se shpirti njerëzor, i përbërë nga e njëjta lëndë e trupave qiellorë, mund t'i durojë ndryshimet dhe zhvendosjet, ndërkohë që natyra qiellore ngazëllehet nga kjo lëvizje e saktë dhe e shpejtë e, falë saj, mbetet e pacenuar! Por tani ti lëmë gjërat qiellore dhe të kthehemi tek ato njerëzore: do ta shikosh se njerëz dhe popullata të tëra kanë ndryshuar vendbanim. Ç'kuptim kanë
gytetet greke të ngritura në vendet barbare Po maqedonishtja te persianët dhe indianët? Shicia dhe gjithë ato vende të banuara nga njerëz të egër dhe të pagdhendur dëshmojnë për qytete greke të ngritura në brigjet e Pontes: as ashpërsia e dimrit të gjatë, as natyra e banorëve, e ashpër ashtu si edhe klima e tyre, nuk i ka shkurajuar ata që u zhvendosën aty.
Azia është plot me athinas; Mileti popullor shtatëdhjetë e pesë qytete të shpërndara kudo në botë; gjithë bregdeti i Italisë i lagur nga Tireni u popullua me grekë. Azia u njihet etruskëve, tirët popullojnë Afrikën, kartagjienasit Spanjën, grekët u futën në Gali e galët në Greqi, Pirenejtë nuk penguan kalimin e gjermanëve.
Paqëndrueshmëria njerëzore është sulur në rrugë të pakalueshme dhe të panjohura. Marrin me vete fëmijët, gratë, prindërit e rënduar nga pleqëria. Disa njerëz, pasi u endën gjatë, nuk zgjodhën me vendosmëri një venbanim, por nga lodhja zunë vendin më të afërt; të tjerë, me anë të armëve, morën të drejta në tokë të huaj. Disa popullsi, duke shkuar drejt tokave të panjohura, i përpiu deti, të tjera u ndalën atje ku ishin të detyruar të ndaleshin sepse u mungonte gjithçka.
Nuk patën të gjithë të njëjtat arsye për të braktisur vendlindjen e tyre e për të kërkuar një tjetër: disa njerëz, u drejtuan në territore të tjera, për t'i shpëtuar shkatërrimit të qytetit të tyre dhe armëve të armiqve, pasi humbën çdo pasuri; disa i dëboi lufta e brendshme; disa u detyruan të emigronin për të lehtësuar peshën e dendësisë së popullsisë; disa u dëbuan nga epidemia e murtajës, nga tërmetet e vazhdueshme ose nga shuplaka të tjera të padurueshme të një toke fatkeqe, e të tjerë, së fundi, u tërhoqën nga lajmi i një toke pjellore dhe të shumëlëvduar.
Secili e ka lënë shtëpinë për një arsye apo për një tjetër. Por një gjë është e sigurt: askush nuk qëndroi atje ku lindi. Eshtë e pandërprerë endja e racës njerëzore. Në një botë kaq të madhe përditë ndryshon diçka: hidhen themelet e qyteteve të reja, lindin popullsi me emra të tjerë, kur zhduken ato që ishin më parë ose njehsohen me popullsi të tjera më të fuqishme se ato. Gjithë këto zhvendosje popujsh nuk janë gjë tjetër veçse mërgime masash.
Përse po i bie kaq gjatë unë? Ç'rëndësi ka të rri të numëroj Antenorin, i cili themeloi Padovën, apo Evandrin, i cili çoi në brigjet e lumit Tevere mbretërinë e arkadëve? Po Diomedi dhe të tjerët, qofshin fitues apo të humbur, të cilët lufta e Trojës i shpërndau në toka të huaja?
Perandoria Romake u themelua nga një i mërguar, një refugjat, i cili pasi vendlindja e tij u pushtua, mori me vete pak gjëra që i kishin mbetur dhe, i shtyrë nga nevoja e nga frika që i ngjallte fitimtari, erdhi në Itali, ndërsa kërkonte toka të largëta. Sa koloni krijoi më pas ky popull në çdo krahinë! Romakët u vendosën në çdo vend që fituan e, për t'i ndihmuar, u shkonin në ndihmë vullnetarë, madje edhe të moshuar, të cilët pasi lanë altarët e fesë së tyre, ndoqën kolonitë përtej deteve.
Kjo temë nuk ka nevojë për shembuj të tjerë, por unë do të shtoj edhe një tjetër që më vjen ndër mend. Vendi në të cilin ndodhem i ka ndryshuar shpesh banorët e tij. Nuk po flas për gjërat e vjetra, të cilat janë mbuluar nga velloja e kohës; grekët tani janë vendosur këtu , pasi lanë vendet e tyre, u ndalën fillimisht në këtë vend, prej të cilit nuk dihet pse, ndoshta klima e dëmshme për shëndetin, ndoshta fakti se ndodheshin shumë afër me Italinë e fuqishme, ndoshta brigjet pa porte; por nuk u larguan për shkak të egërsisë së banorëve dhe këtë e dëshmon fakti se më pas u vendosën pranë popullsive mizore dhe të ashpra të Galisë.
Më pas, në Korsikë erdhën ligurët dhe spanjollët, siç tregon ngjashmëria e disa zakoneve: përdorin të njëjtën kapelë, të njëjtin lloj këpucësh të kantabrijëve, madje kanë të ngjashme edhe disa fjalë, por nën ndikimin e grekëve dhe ligurëve gjuha e tyre ndryshoi shumë. Në vazhdim u themeluan dy koloni romake, njëra nga Mario e tjetra nga Sila. Ka ndryshuar shpesh popullsia e këtij shkëmbi të thatë dhe plot gjemba.
Pra, nuk do të gjesh dot nje tokë që të jetë ende e banuar nga popullsia vendase. Të gjitha popullsitë janë përzjerë dhe kryqëzuar; disa kanë zënë vendin e të tjerëve; disa kanë dëshiruar atë që të tjerët e kanë përçmuar; disa i kanë dëbuar nga ai vend ku ata më parë kishin dëbuar të tjerë. Ishte e shkruar që asgjë të mos mbetej gjithmonë në të njëjtin vend.
Lakmia në emigrim
Përsa i përket ndryshimit të vendbanimit, pavarësisht nga të metat që kanë të bëjnë me të, Varroni, më i dituri i romakëve, mendon se është ilaç i mjaftueshëm fakti se kudo që të shkojmë kemi të bëjnë me të njëjtën natyrë; kurse M.Bruto mendon për atë që shkon në mërgim, se mjafton që ai të marrë me vete virtytet e tij.
Këto dy pohime, edhe pse dikush, po t'i marrë një nga një, mund të mos i gjykojë si shumë të vlefshme, duhet thënë se për një mërgimtar, të marra bashkë, janë mëse të vlefshme. Në të vërtetë, sa pak humbasim! Dy gjëra na ndjekin kudo që të shkojmë dhe janë gjërat më të bukura që ekzistojnë: natyra, e përbashkët për të gjithë, dhe virtytet, të veçanta për secilin.
Besomë, këtë gjë e deshi ai që krijoi botën, një Zot që zotëron dhe sundon gjithçka, një mendje që krijon vepra të mrekullueshme, një fuqi hyjnore që shpërndan me drejtësi dhe urtësi kudo dhe tek kushdo, si te gjërat e mëdha ashtu edhe te të voglat. Fati dhe vazhdimësia e çështjeve që kanë lidhje midis tyre; kjo gjë, e përsëris, u dëshirua në mënyrë që në pushtetin e të tjerëve të
ndodheshin vetëm gjërat që Ai dëshironte.
Çdo gjë që ka njeriu ndodhet jashtë mundësive njerëzore dhe as nuk mund të hiqet e as nuk mund të jepet. Kjo botë, që është krijimi më madhështor dhe më i bukur dhe shpirti ynë, i cili botën e shikon me ëndje dhe e adhuron, se është pjesa më e mrekullueshme e saj, na përkasin neve dhe do të qëndrojnë me ne për aq kohë sa të
ekzistojmë me Lejen e Tij.
Prandaj, të shkathët dhe krenarë, le të nxitojmë për të shkuar kudo që të na çojë fati. Le të përshkojmë gjithë tokën: nuk ka asnjë vend mërgimi në këtë botë; asnjë vend nuk është i huaj për njeriun. Kudo e shikojmë
qiellin nga një largësi e barabartë; largësia që ndan njeriun nga qiejt është gjithmonë e njëjtë në çdo vend.
Prandaj, derisa sytë e mi të mos privohen nga ajo shfaqje, me të cilën nuk ngopen dot, derisa të më lejohet të shikoj diellin dhe hënën, derisa të mund t'ia ngul sytë yjeve dhe të studioj lindjen e perëndimnin e tyre, largësinë dhe shkaqet e lëvizjes së tyre, herë më e shpejtë e herë më e ngadaltë, dhe të sodis të gjithë yjet që vezullojnë natën, disa prej të cilëve qëndrojnë të palëvizshëm, disa zhvendosen, jo në një hapësirë të pafund, por duke ndjekur orbitën e tyre, disa shpërthejnë papritmas, të tjerë duket sikur të verbojnë nga një vezullim flake kur bien ose lënë një vazhdë shumë të shkëlqyeshme kur kalojnë: derisa të kem mundësi t'i kundroj të gjitha këto dhe të marr pjesë në jetën qiellore, për aq sa i lejohet njeriut, derisa shpirti im, i cili është i prirur të shikojë gjërat që janë të ngjashme me të, të drejtohet gjithmonë nga qielli, ç'më duhet se në cilën tokë do të shkel?
"Por kjo tokë nuk është pjellore me pemë frutore apo me degë me lule; nuk është e lagur nga lumenj të mëdhenj dhe të lundrueshëm; nuk prodhon asgjë nga ato që u duhen popullsive të tjera dhe mezi përballon mbijetesën e banorëve të saj; ajo nuk nxjerr mermer të çmuar, nuk ka miniera ari e argjendi".
Është i ngushtë shpirti i atij që kënaqet me të mirat tokësore: duhet ta shpiesh atë drejt
atyre gjërave që shfaqen dhe shkëlqejnë kudo njësoj. Duhet të mendojmë, gjithashtu, edhe se të mirat tokësore pengojnë të mirat e vërteta për shkak të paragjykimeve të gabuara që mbartin. Sa më të gjatë t'i bëjnë hajatet njerëzit, sa më të larta t'i ndërtojnë kullat, sa më të shumë t'i zgjerojnë lagjet, sa më të thella t'i gërmojnë shpellat për në verë, sa më të ngarkuar të jenë tavanët e sallave të tyre të ngrënies, aq më shumë këto gjëra do t'i pengojnë ata që të shikojnë
qiellin.
Fati të ka vërtitur në një krahinë ku strehimi më luksoz është një kasolle: ti ke një shpirt shumë të vogël që ngushëllohet me gjëra të ulëta, por i përballon ato me guxim sepse njeh kasollen e Romolos. Më mirë thuaj: “A nuk i mban, vallë, virtytet e mia kjo kasolle e varfër? Do të jetë gjëja më e bukur e çdo kohe nëse në të do të shquhet drejtësia, vetëpërmbajtja, urtësia, mëshira, aftësia për t'i shpërndarë njësoj të gjitha detyrat, njohja e gjërave njerëzore e hyjnore. Nuk është i ngushtë ai vend që mban kaq shumë virtyte,
asnjë mërgim nuk është i rëndë nëse ti shkon me një rezervë të tillë."
Bruto në librin e tij "Mbi virtytin" thotë se ka parë Marçelon, mërgimtar në Mitilenë, të jetonte i lumtur, aq sa i lejohet natyrës njerëzore, dhe t'i përkushtohej me gjithë shpirt, si asnjëherë më parë, arteve të bukura. Më tej ai shton se, duke u bërë gati të kthehej pa shokun e tij, iu duk sikur po shkonte ai në mërgim e jo sikur po linte Marçelon atje.
Marçelo qe shumë më i lumtur për mërgimin kur mori lëvdatat e Brutos sesa për konsullatën kur mori lëvdatat e shtetit! Sa njeri i madh qe ai që i tha dikujt se ndihej i mërguar sepse nisej përsëri për në vendin e tij duke lënë diku një të mërguar! Sa njeri i madh qe ai që ngjalli admirimin e dikujt që ishte i admiruar nga Katoni!
Më tej Bruto thotë se Çezari nuk u ndal në Mitilenë sepse nuk duronte dot të shikonte një njeri të tillë kaq të poshtëruar. E kur Senati, me anë të lutjeve publike, përgjëroi kthimin e tij, ishin të gjithë kaq në ankth dhe të trishtuar atë ditë, saqë dukej sikur ishin në të njëjtën gjendje shpirtërore me Bruton dhe nuk luteshin për Marçelon po për veten e tyre, që të mos vazhdonin të jetonin si të mërguar nga mungesa e tij. Por Marçelo arritjen e tij më të madhe e pati ditën që Bruto nuk qe në gjendje ta linte atë të mërguar, ndërsa Çezari nuk guxoi ta shikonte. Ai, në të vërtetë, pati një dëshmi të
dyfishtë: Brutos i erdhi keq të kthehej pa Marçelon, Çezarit i erdhi turp.
Nuk mund të dyshohet se një njeri i tillë në
këtë mënyrë ka marrë zemër për ta duruar me qetësi mërgimin: "Të jesh pa vendlindje nuk është diçka për t'u mëshiruar. Studimet që ke bërë, të kanë mësuar se njeriu i ditur e ka kudo një vendlindje. Po atëherë? A nuk ka qenë larg vendlindjes për dhjetë vjet ai që të ka bërë të mërgosh? Ai, pa dyshim, e ka bërë për të zgjeruar kufijtë e perandorisë, po sidoqoftë ka qenë larg vendlindjes.
Edhe tani atë e tërheq Afrika, në të cilën ka plot kërcënime për të rifilluar luftën, e tërheq Spanja, në të cilën forcohet përsëri partia kundërshtare e mundur dhe e poshtëruar, e tërheq Egjipti i pasigurt e, së fundi, atë e tërheq e gjithë bota që pret me ankth të ketë një çast të lumtur nga pushteti ynë i dobët. Me cilin do të përballet më parë ai? Kujt do t'i kundërvihet? Fitorja do ta çojë nga një tokë në tjetrën. Popujt le ta adhurojnë dhe lëvdojnë: ti jeto i kënaqur me caktimin e Zotit".
Pra, Marçelo e përballoi me guxim mërgimin dhe ndryshimi i vendlindjes nuk e ndryshoi fare shpirtin e tij, edhe pse varfëria e ndiqte nga pas. E që këtu nuk ka asgjë të keqe, këtë e kupton kushdo që nuk ka një lakmi të tillë kurnacërie dhe vesesh sa të përmbysë gjithçka. Sa pak gjëra i duhen njeriut për të mbijetuar! E si mund t'i mungojë kaq pak gjë atij që ka ndonjë virtyt?
Përsa më përket mua, ndiej se kam humbur sëkëllditë, jo pasuritë. Nevojat e trupit janë të pakta: ai kërkon vetëm që të mos ketë ftohtë dhe të ushqehet që të shuajë urinë dhe etjen; gjithçka tjetër që kërkon veç këtyre e kërkon nga veset, jo nga nevoja. Nuk është e nevojshme të gërmosh në thellësitë e detit, as të rëndosh stomakun me një mori kafshësh gjahu e as ti marrësh guaskat e oqeanit një plazhi të panjohur: të tjerët le ta shkatërrojnë këtë kënaqësi, në të cilën luksi i ka kaluar kufijtë e një perandorie që e kanë zili të gjithë!
Pretendojnë që të merret përtej Fazit ajo që u duhet për kuzhinën e tyre madhështore dhe nuk kanë turp t'u kërkojnë zogj Partëve", me të cilët ende nuk i kanë larë hesapet. U sjellin nga anës e anës ushqimet më të zgjedhura për të kënaqur qiellzën e tyre sqimatare; u sjellin pije nga oqeani më i largët për të kënaqur stomakun e tyre, i cili
mezi i tret ato ngaqë është shkatërruar prej sqimës. Vjellin për të ngrënë dhe hanë për të vjellur; nuk denjojnë as t'i tresin ushqimet që u vijnë nga e gjithë bota. Si mund ta dëmtojë varfëria atë që i përçmon të gjitha këto? Por varfëria është e dobishme për atë që i dëshiron këto gjëra me gjithë shpirt: ajo e mjekon atë kundër dëshirës së tij sepse, nëse ai nuk i ka pranuar mjekimet as atëherë kur nuk ka patur rrugëzgjidhje tjetër, pastaj kur ato nuk i nevojiten më, ngjan me atë që nuk i pranon ushqimet nga qejfi.
Jul Çezari, i cili për të treguar se ç'janë në gjendje të bëjnë veset e shumta të shoqëruara nga një fat i madh, brenda ditës, vetëm për një darkë, shpenzoi dhjetë milionë sestercë; e megjithëse për këtë i erdhi në ndihmë zgjuarsia e të gjithëve, prapëseprapë mezi e gjeti mënyrën që të shpenzonte për një darkë të vetme haraçin e tri krahinave.
Të shkretët ata që nuk vënë dot gjë në gojë nëse qiellëza e tyre nuk ka përpara ushqimet më të kushtueshme! Të kushtueshme jo për shijen e tyre të mrekullueshme ose për lezetin që i japin ushqimit, por për faktin se janë të rralla dhe të vështira për t'u gjetur. Sikur këta njerëz të vendosnin që të arsyetonin me mend në kokë, a do të ishte më nevoja për të vënë gjithë këtë mjeshtëri në shërbim të barkut? Përse hyjnë në punë tërë ato shkëmbime tregtare? Përse duhen shkatërruar tërë ato
pyje? Përse duhet rrëmuar fundi i detit? Ushqimet që natyra i ka shpërndarë në çdo vend gjenden kudo, kurse këta i kanë afër por nuk i kanë sytë në ballë për t'i parë ato, prandaj përshkojnë krahina e kalojnë dete, e ndërkohë që mund ta shuanin urinë me shumë pak gjëra, e nxisin atë duke paguar
shtrenjtë.
Më vjen të them: "Përse i vini anijet në det? Përse armatoseni si për kafshët e egra ashtu edhe për njerëzit? Përse endeni të shqetësuar sa andej - këndej? Përse mblidhni kaq shumë pasuri? Nuk doni të mendoni se sa i vogël është trupi juaj? A nuk është çmenduri, a nuk është dalldi të dëshirosh kaq shumë, kur ti ke mundësi të mbash kaq pak? Ju mund të shtoni të ardhurat që keni, mund të zgjeroni kufijtë, por nuk mund të zmadhoni trupat tuaj. Edhe kur tregtia t'ju ketë shkuar mbarë, edhe kur të keni fituar shumë gjëra nga lufta, edhe kur të keni mbledhur ushqime që t'ju vijnë nga ana e anës, nuk do të keni ku t'i vini gjithë këto zahire.
Prandaj, pse i mblidhni gjithë këto gjëra? Atëherë, me siguri që ishin fatkeqë të parët tanë (virtytet e të cilëve mbajnë ende në këmbë veset tona) të cilët e përgatitnin ushqimin me duart e tyre, kishin tokën si shtrat, kishin banesa që nuk shkëlqenin nga ari dhe tempuj që nuk vetëtinin nga xhevahirët. Atëherë disa nga njerëzit luteshin mbi hyjni prej argjili dhe ata që betoheshin në emër të tyre ktheheshin tek armiku dhe ishin gati të jepnin edhe jetën vetëm që të mos i tradhtonin ato.
Patjetër që diktatori ynë (i cili priti lajmëtarët samnitë ndërsa përgatiste në zjarr një drekë të varfër, me duart e tij, me ato duar që shpesh kishte goditur armikun dhe kishte vënë një kurorë dafine në qiellin e ndritshëm të kodrave të Kapitolit) duhej të kishte jetuar
më pak i lumtur se ç'jetoi Apiçi. Në atë qytet,
nga i cili filozofët kohë më parë kishin qenë të detyruar të largoheshin sepse shthurnin rininë, ai mësonte artin e gatimit dhe me mësimin e tij shthuri nje epokë të tërë!"
la vlen të dish se si përfundoi ai: pasi shpenzoi pa hesap në kuzhinë një milion sestercë e pasi përlau i zdërhallur dhuratat
bujare të princërve dhe haraçin e madh të Kampidolios, i mbytur në borxhe, u detyrua, për herë të parë, të bënte hesapet dhe llogariti se i mbeteshin vetëm dhjetë milionë
sestercë, e kështu u helmua, a thua se të jetoje me dhjetë milionë sestercë do të thoshte të vuaje për bukë.
Në ç'luks jetonte ky njeri që e quante varfëri të jetoje me dhjetë.milion sestercë? Tani ec e më thuaj, po të duash, se pasuria është e rëndësishme për gjërat, jo për shpirtin. Dikush pati frikë nga dhjetë milion sestercë dhe e largoi frikën me helm, ndërkohë që të tjerë i dëshironin me gjithë shpirt ato. Për atë njeri të sëmurë nga trutë, pija e fundit qe ajo me e shëndetshmja: por ai helmet i hante dhe i pinte, jo vetëm kur kënaqej me gostitë e tepruara, por edhe kur krenohej me to, kur nxirrte në pah veset që kishte, kur tërhiqte vëmendjen e qytetit te luksi i tij, kur i nxiste të rinjtë të bënin si ai, megjithëse ata ishin vetë të prirur për këtë edhe pse nuk kishin shembuj të këqij.
Kjo gjë i ndodh atij që nuk i vë një cak pasurive të tij, por ka zakone të gabuara, vullneti i të cilave është i pangopur dhe i pakufizuar. Lakmia nuk ngopet asnjëherë ndërsa natyra mjaftohet me pak. Pra, varfëria nuk e shqetëson mërgimtarin sepse, në të vërtetë, asnjë vend mërgimi nuk është aq i varfër sa të mos jetë aq pjellor për të ushqyer një njeri.
Këto dy pohime, edhe pse dikush, po t'i marrë një nga një, mund të mos i gjykojë si shumë të vlefshme, duhet thënë se për një mërgimtar, të marra bashkë, janë mëse të vlefshme. Në të vërtetë, sa pak humbasim! Dy gjëra na ndjekin kudo që të shkojmë dhe janë gjërat më të bukura që ekzistojnë: natyra, e përbashkët për të gjithë, dhe virtytet, të veçanta për secilin.
Besomë, këtë gjë e deshi ai që krijoi botën, një Zot që zotëron dhe sundon gjithçka, një mendje që krijon vepra të mrekullueshme, një fuqi hyjnore që shpërndan me drejtësi dhe urtësi kudo dhe tek kushdo, si te gjërat e mëdha ashtu edhe te të voglat. Fati dhe vazhdimësia e çështjeve që kanë lidhje midis tyre; kjo gjë, e përsëris, u dëshirua në mënyrë që në pushtetin e të tjerëve të
ndodheshin vetëm gjërat që Ai dëshironte.
Çdo gjë që ka njeriu ndodhet jashtë mundësive njerëzore dhe as nuk mund të hiqet e as nuk mund të jepet. Kjo botë, që është krijimi më madhështor dhe më i bukur dhe shpirti ynë, i cili botën e shikon me ëndje dhe e adhuron, se është pjesa më e mrekullueshme e saj, na përkasin neve dhe do të qëndrojnë me ne për aq kohë sa të
ekzistojmë me Lejen e Tij.
Prandaj, të shkathët dhe krenarë, le të nxitojmë për të shkuar kudo që të na çojë fati. Le të përshkojmë gjithë tokën: nuk ka asnjë vend mërgimi në këtë botë; asnjë vend nuk është i huaj për njeriun. Kudo e shikojmë
qiellin nga një largësi e barabartë; largësia që ndan njeriun nga qiejt është gjithmonë e njëjtë në çdo vend.
Prandaj, derisa sytë e mi të mos privohen nga ajo shfaqje, me të cilën nuk ngopen dot, derisa të më lejohet të shikoj diellin dhe hënën, derisa të mund t'ia ngul sytë yjeve dhe të studioj lindjen e perëndimnin e tyre, largësinë dhe shkaqet e lëvizjes së tyre, herë më e shpejtë e herë më e ngadaltë, dhe të sodis të gjithë yjet që vezullojnë natën, disa prej të cilëve qëndrojnë të palëvizshëm, disa zhvendosen, jo në një hapësirë të pafund, por duke ndjekur orbitën e tyre, disa shpërthejnë papritmas, të tjerë duket sikur të verbojnë nga një vezullim flake kur bien ose lënë një vazhdë shumë të shkëlqyeshme kur kalojnë: derisa të kem mundësi t'i kundroj të gjitha këto dhe të marr pjesë në jetën qiellore, për aq sa i lejohet njeriut, derisa shpirti im, i cili është i prirur të shikojë gjërat që janë të ngjashme me të, të drejtohet gjithmonë nga qielli, ç'më duhet se në cilën tokë do të shkel?
"Por kjo tokë nuk është pjellore me pemë frutore apo me degë me lule; nuk është e lagur nga lumenj të mëdhenj dhe të lundrueshëm; nuk prodhon asgjë nga ato që u duhen popullsive të tjera dhe mezi përballon mbijetesën e banorëve të saj; ajo nuk nxjerr mermer të çmuar, nuk ka miniera ari e argjendi".
Është i ngushtë shpirti i atij që kënaqet me të mirat tokësore: duhet ta shpiesh atë drejt
atyre gjërave që shfaqen dhe shkëlqejnë kudo njësoj. Duhet të mendojmë, gjithashtu, edhe se të mirat tokësore pengojnë të mirat e vërteta për shkak të paragjykimeve të gabuara që mbartin. Sa më të gjatë t'i bëjnë hajatet njerëzit, sa më të larta t'i ndërtojnë kullat, sa më të shumë t'i zgjerojnë lagjet, sa më të thella t'i gërmojnë shpellat për në verë, sa më të ngarkuar të jenë tavanët e sallave të tyre të ngrënies, aq më shumë këto gjëra do t'i pengojnë ata që të shikojnë
qiellin.
Fati të ka vërtitur në një krahinë ku strehimi më luksoz është një kasolle: ti ke një shpirt shumë të vogël që ngushëllohet me gjëra të ulëta, por i përballon ato me guxim sepse njeh kasollen e Romolos. Më mirë thuaj: “A nuk i mban, vallë, virtytet e mia kjo kasolle e varfër? Do të jetë gjëja më e bukur e çdo kohe nëse në të do të shquhet drejtësia, vetëpërmbajtja, urtësia, mëshira, aftësia për t'i shpërndarë njësoj të gjitha detyrat, njohja e gjërave njerëzore e hyjnore. Nuk është i ngushtë ai vend që mban kaq shumë virtyte,
asnjë mërgim nuk është i rëndë nëse ti shkon me një rezervë të tillë."
Bruto në librin e tij "Mbi virtytin" thotë se ka parë Marçelon, mërgimtar në Mitilenë, të jetonte i lumtur, aq sa i lejohet natyrës njerëzore, dhe t'i përkushtohej me gjithë shpirt, si asnjëherë më parë, arteve të bukura. Më tej ai shton se, duke u bërë gati të kthehej pa shokun e tij, iu duk sikur po shkonte ai në mërgim e jo sikur po linte Marçelon atje.
Marçelo qe shumë më i lumtur për mërgimin kur mori lëvdatat e Brutos sesa për konsullatën kur mori lëvdatat e shtetit! Sa njeri i madh qe ai që i tha dikujt se ndihej i mërguar sepse nisej përsëri për në vendin e tij duke lënë diku një të mërguar! Sa njeri i madh qe ai që ngjalli admirimin e dikujt që ishte i admiruar nga Katoni!
Më tej Bruto thotë se Çezari nuk u ndal në Mitilenë sepse nuk duronte dot të shikonte një njeri të tillë kaq të poshtëruar. E kur Senati, me anë të lutjeve publike, përgjëroi kthimin e tij, ishin të gjithë kaq në ankth dhe të trishtuar atë ditë, saqë dukej sikur ishin në të njëjtën gjendje shpirtërore me Bruton dhe nuk luteshin për Marçelon po për veten e tyre, që të mos vazhdonin të jetonin si të mërguar nga mungesa e tij. Por Marçelo arritjen e tij më të madhe e pati ditën që Bruto nuk qe në gjendje ta linte atë të mërguar, ndërsa Çezari nuk guxoi ta shikonte. Ai, në të vërtetë, pati një dëshmi të
dyfishtë: Brutos i erdhi keq të kthehej pa Marçelon, Çezarit i erdhi turp.
Nuk mund të dyshohet se një njeri i tillë në
këtë mënyrë ka marrë zemër për ta duruar me qetësi mërgimin: "Të jesh pa vendlindje nuk është diçka për t'u mëshiruar. Studimet që ke bërë, të kanë mësuar se njeriu i ditur e ka kudo një vendlindje. Po atëherë? A nuk ka qenë larg vendlindjes për dhjetë vjet ai që të ka bërë të mërgosh? Ai, pa dyshim, e ka bërë për të zgjeruar kufijtë e perandorisë, po sidoqoftë ka qenë larg vendlindjes.
Edhe tani atë e tërheq Afrika, në të cilën ka plot kërcënime për të rifilluar luftën, e tërheq Spanja, në të cilën forcohet përsëri partia kundërshtare e mundur dhe e poshtëruar, e tërheq Egjipti i pasigurt e, së fundi, atë e tërheq e gjithë bota që pret me ankth të ketë një çast të lumtur nga pushteti ynë i dobët. Me cilin do të përballet më parë ai? Kujt do t'i kundërvihet? Fitorja do ta çojë nga një tokë në tjetrën. Popujt le ta adhurojnë dhe lëvdojnë: ti jeto i kënaqur me caktimin e Zotit".
Pra, Marçelo e përballoi me guxim mërgimin dhe ndryshimi i vendlindjes nuk e ndryshoi fare shpirtin e tij, edhe pse varfëria e ndiqte nga pas. E që këtu nuk ka asgjë të keqe, këtë e kupton kushdo që nuk ka një lakmi të tillë kurnacërie dhe vesesh sa të përmbysë gjithçka. Sa pak gjëra i duhen njeriut për të mbijetuar! E si mund t'i mungojë kaq pak gjë atij që ka ndonjë virtyt?
Përsa më përket mua, ndiej se kam humbur sëkëllditë, jo pasuritë. Nevojat e trupit janë të pakta: ai kërkon vetëm që të mos ketë ftohtë dhe të ushqehet që të shuajë urinë dhe etjen; gjithçka tjetër që kërkon veç këtyre e kërkon nga veset, jo nga nevoja. Nuk është e nevojshme të gërmosh në thellësitë e detit, as të rëndosh stomakun me një mori kafshësh gjahu e as ti marrësh guaskat e oqeanit një plazhi të panjohur: të tjerët le ta shkatërrojnë këtë kënaqësi, në të cilën luksi i ka kaluar kufijtë e një perandorie që e kanë zili të gjithë!
Pretendojnë që të merret përtej Fazit ajo që u duhet për kuzhinën e tyre madhështore dhe nuk kanë turp t'u kërkojnë zogj Partëve", me të cilët ende nuk i kanë larë hesapet. U sjellin nga anës e anës ushqimet më të zgjedhura për të kënaqur qiellzën e tyre sqimatare; u sjellin pije nga oqeani më i largët për të kënaqur stomakun e tyre, i cili
mezi i tret ato ngaqë është shkatërruar prej sqimës. Vjellin për të ngrënë dhe hanë për të vjellur; nuk denjojnë as t'i tresin ushqimet që u vijnë nga e gjithë bota. Si mund ta dëmtojë varfëria atë që i përçmon të gjitha këto? Por varfëria është e dobishme për atë që i dëshiron këto gjëra me gjithë shpirt: ajo e mjekon atë kundër dëshirës së tij sepse, nëse ai nuk i ka pranuar mjekimet as atëherë kur nuk ka patur rrugëzgjidhje tjetër, pastaj kur ato nuk i nevojiten më, ngjan me atë që nuk i pranon ushqimet nga qejfi.
Jul Çezari, i cili për të treguar se ç'janë në gjendje të bëjnë veset e shumta të shoqëruara nga një fat i madh, brenda ditës, vetëm për një darkë, shpenzoi dhjetë milionë sestercë; e megjithëse për këtë i erdhi në ndihmë zgjuarsia e të gjithëve, prapëseprapë mezi e gjeti mënyrën që të shpenzonte për një darkë të vetme haraçin e tri krahinave.
Të shkretët ata që nuk vënë dot gjë në gojë nëse qiellëza e tyre nuk ka përpara ushqimet më të kushtueshme! Të kushtueshme jo për shijen e tyre të mrekullueshme ose për lezetin që i japin ushqimit, por për faktin se janë të rralla dhe të vështira për t'u gjetur. Sikur këta njerëz të vendosnin që të arsyetonin me mend në kokë, a do të ishte më nevoja për të vënë gjithë këtë mjeshtëri në shërbim të barkut? Përse hyjnë në punë tërë ato shkëmbime tregtare? Përse duhen shkatërruar tërë ato
pyje? Përse duhet rrëmuar fundi i detit? Ushqimet që natyra i ka shpërndarë në çdo vend gjenden kudo, kurse këta i kanë afër por nuk i kanë sytë në ballë për t'i parë ato, prandaj përshkojnë krahina e kalojnë dete, e ndërkohë që mund ta shuanin urinë me shumë pak gjëra, e nxisin atë duke paguar
shtrenjtë.
Më vjen të them: "Përse i vini anijet në det? Përse armatoseni si për kafshët e egra ashtu edhe për njerëzit? Përse endeni të shqetësuar sa andej - këndej? Përse mblidhni kaq shumë pasuri? Nuk doni të mendoni se sa i vogël është trupi juaj? A nuk është çmenduri, a nuk është dalldi të dëshirosh kaq shumë, kur ti ke mundësi të mbash kaq pak? Ju mund të shtoni të ardhurat që keni, mund të zgjeroni kufijtë, por nuk mund të zmadhoni trupat tuaj. Edhe kur tregtia t'ju ketë shkuar mbarë, edhe kur të keni fituar shumë gjëra nga lufta, edhe kur të keni mbledhur ushqime që t'ju vijnë nga ana e anës, nuk do të keni ku t'i vini gjithë këto zahire.
Prandaj, pse i mblidhni gjithë këto gjëra? Atëherë, me siguri që ishin fatkeqë të parët tanë (virtytet e të cilëve mbajnë ende në këmbë veset tona) të cilët e përgatitnin ushqimin me duart e tyre, kishin tokën si shtrat, kishin banesa që nuk shkëlqenin nga ari dhe tempuj që nuk vetëtinin nga xhevahirët. Atëherë disa nga njerëzit luteshin mbi hyjni prej argjili dhe ata që betoheshin në emër të tyre ktheheshin tek armiku dhe ishin gati të jepnin edhe jetën vetëm që të mos i tradhtonin ato.
Patjetër që diktatori ynë (i cili priti lajmëtarët samnitë ndërsa përgatiste në zjarr një drekë të varfër, me duart e tij, me ato duar që shpesh kishte goditur armikun dhe kishte vënë një kurorë dafine në qiellin e ndritshëm të kodrave të Kapitolit) duhej të kishte jetuar
më pak i lumtur se ç'jetoi Apiçi. Në atë qytet,
nga i cili filozofët kohë më parë kishin qenë të detyruar të largoheshin sepse shthurnin rininë, ai mësonte artin e gatimit dhe me mësimin e tij shthuri nje epokë të tërë!"
la vlen të dish se si përfundoi ai: pasi shpenzoi pa hesap në kuzhinë një milion sestercë e pasi përlau i zdërhallur dhuratat
bujare të princërve dhe haraçin e madh të Kampidolios, i mbytur në borxhe, u detyrua, për herë të parë, të bënte hesapet dhe llogariti se i mbeteshin vetëm dhjetë milionë
sestercë, e kështu u helmua, a thua se të jetoje me dhjetë milionë sestercë do të thoshte të vuaje për bukë.
Në ç'luks jetonte ky njeri që e quante varfëri të jetoje me dhjetë.milion sestercë? Tani ec e më thuaj, po të duash, se pasuria është e rëndësishme për gjërat, jo për shpirtin. Dikush pati frikë nga dhjetë milion sestercë dhe e largoi frikën me helm, ndërkohë që të tjerë i dëshironin me gjithë shpirt ato. Për atë njeri të sëmurë nga trutë, pija e fundit qe ajo me e shëndetshmja: por ai helmet i hante dhe i pinte, jo vetëm kur kënaqej me gostitë e tepruara, por edhe kur krenohej me to, kur nxirrte në pah veset që kishte, kur tërhiqte vëmendjen e qytetit te luksi i tij, kur i nxiste të rinjtë të bënin si ai, megjithëse ata ishin vetë të prirur për këtë edhe pse nuk kishin shembuj të këqij.
Kjo gjë i ndodh atij që nuk i vë një cak pasurive të tij, por ka zakone të gabuara, vullneti i të cilave është i pangopur dhe i pakufizuar. Lakmia nuk ngopet asnjëherë ndërsa natyra mjaftohet me pak. Pra, varfëria nuk e shqetëson mërgimtarin sepse, në të vërtetë, asnjë vend mërgimi nuk është aq i varfër sa të mos jetë aq pjellor për të ushqyer një njeri.
I mërguari ndien mungesën e një veshjeje
dhe të një shtëpie! Nëse ai do t'i dëshirojë këto gjëra vetëm ngaqë i duhen, nuk do t'i mungojë as një mbulesë e as një çati, sepse një trupi i duhet fare pak për t'u mbuluar dhe ushqyer. Zoti nuk e ka vështirësuar gjetjen e asaj që është e nevojshme për njeriun.
Por, nëse dikush do dëshirojë një veshje të ngarkuar me purpur, të thurur në ar ose të qendisur me shumë ngjyra dhe mjeshtëri, atëherë nuk është faji i fatit nëse ai është i varfër, është faji i tij. Edhe sikur t'i kthesh atij
gjithçka që ka humbur, përsëri nuk do të përfitosh gjë: në të vërtetë, ai do të dëshirojë gjëra të tjera që do ta bëjnë atë më të varfër nga ç'ishte në mërgim.
E nësë dikush dëshiron të ketë orendi që të shkëlqejnë në ar, argjend të punuar nga mjeshtrit më në zë të lashtësisë, bronze të bërë të çmuar nga çmenduria e pak njerëzve, mori skllevërish, që do ta ngushtonin edhe shtëpinë më të madhe, mushka me barkun plot, që do të shëndosheshin patjetër dhe mermer nga çdo vend i botës, atëherë edhe sikur t'i mbledhë të gjitha këto, shpirti i tij nuk do të ngopet dot kurrën e kurrës; ashtu siç nuk do të ketë ujë mjaftueshëm për të kënaqur atë, etja e të cilit nuk vjen nga nevoja për të pirë, por nga një zjarr flakërues që i djeg trupin. Ajo nuk është etje, por sëmundje.
Kjo gjë nuk ndodh vetëm për pasuritë dhe ushqimet. Është karakteristikë e çdo dëshirë të lindë jo nga nevoja por nga veset: nëse ti do ta pëmbushësh atë dëshirë, nuk do t’i japësh fund lakmisë, por do ta zhvillosh atë. Atë që do dijë të përmbahet brenda kufijve të natyrshëm, nuk do ta ndiejë varfërinë; atë që do t'i kaiojë këta kufij do ta ndjekë varfëria edhe kur të jetë mes pasurive më të mëdha. Gjërat e nevojshme është në gjendje t'i përballojë edhe mërgimi, të tepërtat nuk i përballon dot as një mbretëri.
Është shpirti ai që na pasuron. Ai na ndjek në mërgim dhe në shkretëtirat më të ashpra e kur e gjen atë që mjafton për të mbajtur trupin, ndihet i pasur dhe kënaqet me të. Pasuria nuk ka të bëjë me shpirtin ashtu siç nuk ka të bëjë as me veprat e pavdekshme.
Të gjitha këto gjëra, të cilat njerëzit e trashë dhe shumë të lidhur me trupin e tyre i adhurojnë, domethënë përmendoret, arin, argjendin, tavolinat e mëdha të rrumbullakëta dhe të lëmuara, janë pesha tokësore që, një shpirt i pastër dhe mirënjohës ndaj natyrës së tij, nuk mund t'i dëshirojë, duke qenë kaq i kulluar dhe i gatshëm për t'u sulur drejt hapësirave sapo të jetë i lirë. Ndërkohë, ai i vëzhgon gjërat hyjnore me mendimet e tij të mprehta dhe të larta, kuptohet, aq sa ia lejon pesha e gjymtyrëve dhe barra e rëndë që e rrethon.
Prandaj, shpirti që është i lirë dhe ndodhet pranë besimit, që bën pjesë në hapësirën e pafund dhe të përjetshme, nuk mund ta ndiejë veten asnjëherë të mërguar. Në të vërtetë, mendimi i tij depërton qiellin, të tanishmen dhe të ardhmen. Ndërsa ky trup i mjerë, që është burg dhe zinxhir i shpirtit, përplaset andej - këndej: mbi të bien torturat, dhuna, sëmundjet; kurse shpirti është i shenjtë dhe i përjetshëm, ai është i mbrojtur nga çfarëdolloj dhune.
Që ti të mos kujtosh se unë përdor vetëm mësimet e njerëzve të ditur për të lehtësuar vështirësitë e varfërisë (të cilat nuk i ndien askush, përveç atij që e quan atë të tillë), shiko, para së gjithash, pjesën më të madhe të të varfërve. Ata, nëse vëren me kujdes, nuk janë aspak më të pafat dhe më të shqetësuar se të pasurit, përkundrazi, janë më të lumtur, sepse shpirti i tyre është më pak mbase i torturuar nga shqetësimet.
Le t'i lemë të varfërit e të hidhemi te të pasurit: në sa shumë janë të ngjashëm ata me të varfërit! Kur udhëtojnë, janë të detyruar të përgjiysmojnë valixhet, e sa herë që u duhet të nxitojnë se kështu e kërkon udhëtimi, ndahen nga turma e hamejve. Sa pak gjëra marrin me vete kur shkojnë ushtarë ngaqë tradita ushtarake nuk lejon të kesh me vete gjëra të panevojshme?
Ata nuk ngjajnë me të varfërit vetëm në rrethana të caktuara dhe në toka të shkreta: nganjëherë, kur i kap mërzia për shkak të pasurive të tepërta, vendosin që të hanë përtokë, përbuzin arin dhe argjendin dhe përdorin enë argjili. Sa të çmendur! Kanë gjithmonë frikë nga ajo që dëshirojnë. Sa shumë mjegull që kanë në mendje, sa të verbuar janë nga padituria për të parë realitetin, të cilin ata e imitojnë nga qejfi!
Unë, sa herë që sjell ndër mend shembujt antikë, kam turp të ngushëlloj të varfërit, sepse luksi i kohëve tona ka arritur në atë pikë që ushqimi dhe pajisjet që i duhen për udhëtim një të mërguari janë më të mëdha nga ç'ishte më parë pasuria e një princi. E dimë mjaft mirë që Omeri kishte vetëm një skllav, Platoni tre dhe Zenoni, themeluesi i filozofisë stoike të fortë dhe burrërore, nuk kishte asnjë. Po kush vallë mund të thotë se ata jetuan në varfëri, pa u dukur, për këtë arsye, njerëzit më të varfër?
Menenio Agripa, i cili qe ndërmjetësi i paqes midis Senatit dhe popullit, u varros me paratë që u mblodhën për ndihma. Atilio Regolo, kur ishte në Afrikë dhe mundte kartagjenasit, i shkroi Senatit se i ishte larguar argati dhe i kishte braktisur çifligun; atëherë Senati vendosi që toka e tij të punohej me shpenzimet e shtetit, për aq kohë sa të mungonte Regolo. Se mos ishte ndonjë gjë e rëndë të mos kishe një skllav, kur bujkun e tij e zëvendësonte populli roman!
Vajzat e Shipionit e paguan pajën me paratë e arkës së shtetit sepse i ati nuk u kishte lënë asgjë: për hir të Zotit, ishte e drejtë që, të paktën një herë, populli roman t'i paguante një haraç Shipionit, ndërkohë që ato para nxirreshin vazhdimisht nga kartagjenasit. Sa me fat ata dhëndurë që patën për vjehërr popullin romak! Apo mendon se ata njerëz, valltaret e të cilëve martohen me një milion sestercë, ishin më të lumtur se Shipioni, vajzat e të cilit morën për pajë, nga Senati, kujdestari i tyre, një monedhe të bronztë?
Ka akoma ndonjë që përbuz varfërinë edhe duke patur shembuj kaq të qartë? Si mund të pezmatohet një mërgimtar nëse i mungon diçka kur Shipionit i mungonte paja e vajzave, Regolos argati që do t'i punonte çifligun, Menenios paratë për varrimin, kur të gjithë këtyre iu dha me nderim të madh ajo që u mungonte, pikërisht për faktin se kishin mbetur pa të? Me këto shembuj varfëria jo vetëm që jetohet me qetësi, por është edhe e këndshme dhe e pranueshme.
Mund të përgjigjemi: “Përse i ndan me mjeshtëri disa gjëra, të cilat, veç e veç, mund të durohen, por nëse bashkohen, nuk janë më të durueshme? Ndryshimi i vendbanimit mund të durohet nëse bëhet fjalë vetëm për ndryshim vendi: varfëria është e durueshme nëse nuk ka lidhje me pandershmërinë, e cila, vetë, mjafton për të poshtëruar shpirtin."
Kujtdo, që të më trembë me gjithë këto të këqija, duhet t'i them këto fjalë: “Nëse ke aq forcë sa t'i bësh ballë një fatkeqësie të çfarëdoshme, do të kesh forcë edhe për të
përballuar të gjitha të tjerat. Pasi virtyti ta forcojë shpirtin tënd, ai do të jetë gjithmonë i paprekshëm."
Nëse je liruar nga lakmia, plaga më e tmerrshme e racës njerëzore, nuk do të të pengojë ambicia. Nëse e shikon ditën e fundit të jetës tënde jo si një ndëshkim, por si një ligj hyjnor, në zemrën tënde, e cila nuk ka më frikë nga vdekja, nuk do të hyjë më asnjë frikë tjetër. Nëse mendon se seksualiteti nuk i është dhënë njeriut thjesht për të ndjerë kënaqësi, por për të shtuar racën, e nëse ky kamzhik tinëzar që fshihet thellë në shpirt nuk do të ketë njollosur, atëherë çdo dëshirë tjetër do të kalojë pranë pa të prekur. Arsyeja nuk i zbut veset një nga një, por njëherësh: kur fitohet, zakonisht, fitohet një herë e mirë.
Ti kujton se turpi mund ta shqetësojë njeriun e ditur, atë që nuk ka më pyetje brenda vetes, që është veçuar nga opinionet e vegjëlisë? Një vdekje e turpshme është shumë më e keqe se turpi. Megjithatë, Sokrati, me të njëjtën fytyrë, me të cilën më parë, kishte vënë në vijë tridhjetë tiranët, u fut në burg dhe e zhveshi atë vend nga çdo lloj turpi: nuk mund të dukej më burg ai vend në të cilin ndodhej Sokrati.
Kush është kaq i qorruar përpara të vërtetës sa ta quajë të turpshme humbjen e dyfishtë të Marko Katonit në kandidaturën për Gjykatën e Shkallës së Parë dhe konsullatës? Turp ishte për gjykatën dhe konsullatën, të cilat Katoni i kishte nderuar me kandidaturën e tij.
Askush nuk përçmohet nga të tjerët nëse nuk përçmon veten. Vetëm një shpirt i rëndomtë dhe i lig mund të jetë i prirur për një fyerje të tillë; ndërsa ai që arrin të ngrihet kundër rrethanave më mizore, në të cilat njerëzit e tjerë janë mposhtur, dhe i rrëzon ato të këqija, atëherë shpirti i tij nuk do të jetë më i prirur ndaj tyre. Në të vërtetë, ai është i mbrojtur prej kohësh ndaj çdo lloj dobësie tjetër.
Po çonin për të ekzekutuar në Athinë Aristidin, përpara të cilit të gjithë ulnin sytë dhe fillonin të vajtonin, sikur të ishin marrë masa jo kundër një njeriu të drejtë, po kundër vetë drejtësisë: e megjithatë doli dikush që e pështyu në fytyrë. Aristidi mund edhe të mërzitej, sepse e dinte se asnjëri nga ata që e kishin gojën e pastër nuk do të
kishte paturpësinë të bënin këtë gjë: por ai pastroi fytyrën dhe, duke buzëqeshur, i tha gjykatësit që e shoqëronte: "Kujtoji atij që të mos e hapë më gojën aq shumë". Kjo do të thoshte të fyeje pikërisht fyerjen.
E di që disa njerëz thonë se nuk ka asgjë më të rëndë sesa të të shpërfillin, dëshirojnë më mirë të vdesin. Këtyre unë u përgjigjem se edhe në mërgim të përbuzin ndonjëherë: nëse një njeri i madh ka rënë, prehet në tokë, nuk është më i përçmuar se rrënojat e shkelura të tempujve, të cilat besimtarët shkojnë bëjnë adhurime sikur të ishin ende në këmbë.
dhe të një shtëpie! Nëse ai do t'i dëshirojë këto gjëra vetëm ngaqë i duhen, nuk do t'i mungojë as një mbulesë e as një çati, sepse një trupi i duhet fare pak për t'u mbuluar dhe ushqyer. Zoti nuk e ka vështirësuar gjetjen e asaj që është e nevojshme për njeriun.
Por, nëse dikush do dëshirojë një veshje të ngarkuar me purpur, të thurur në ar ose të qendisur me shumë ngjyra dhe mjeshtëri, atëherë nuk është faji i fatit nëse ai është i varfër, është faji i tij. Edhe sikur t'i kthesh atij
gjithçka që ka humbur, përsëri nuk do të përfitosh gjë: në të vërtetë, ai do të dëshirojë gjëra të tjera që do ta bëjnë atë më të varfër nga ç'ishte në mërgim.
E nësë dikush dëshiron të ketë orendi që të shkëlqejnë në ar, argjend të punuar nga mjeshtrit më në zë të lashtësisë, bronze të bërë të çmuar nga çmenduria e pak njerëzve, mori skllevërish, që do ta ngushtonin edhe shtëpinë më të madhe, mushka me barkun plot, që do të shëndosheshin patjetër dhe mermer nga çdo vend i botës, atëherë edhe sikur t'i mbledhë të gjitha këto, shpirti i tij nuk do të ngopet dot kurrën e kurrës; ashtu siç nuk do të ketë ujë mjaftueshëm për të kënaqur atë, etja e të cilit nuk vjen nga nevoja për të pirë, por nga një zjarr flakërues që i djeg trupin. Ajo nuk është etje, por sëmundje.
Kjo gjë nuk ndodh vetëm për pasuritë dhe ushqimet. Është karakteristikë e çdo dëshirë të lindë jo nga nevoja por nga veset: nëse ti do ta pëmbushësh atë dëshirë, nuk do t’i japësh fund lakmisë, por do ta zhvillosh atë. Atë që do dijë të përmbahet brenda kufijve të natyrshëm, nuk do ta ndiejë varfërinë; atë që do t'i kaiojë këta kufij do ta ndjekë varfëria edhe kur të jetë mes pasurive më të mëdha. Gjërat e nevojshme është në gjendje t'i përballojë edhe mërgimi, të tepërtat nuk i përballon dot as një mbretëri.
Është shpirti ai që na pasuron. Ai na ndjek në mërgim dhe në shkretëtirat më të ashpra e kur e gjen atë që mjafton për të mbajtur trupin, ndihet i pasur dhe kënaqet me të. Pasuria nuk ka të bëjë me shpirtin ashtu siç nuk ka të bëjë as me veprat e pavdekshme.
Të gjitha këto gjëra, të cilat njerëzit e trashë dhe shumë të lidhur me trupin e tyre i adhurojnë, domethënë përmendoret, arin, argjendin, tavolinat e mëdha të rrumbullakëta dhe të lëmuara, janë pesha tokësore që, një shpirt i pastër dhe mirënjohës ndaj natyrës së tij, nuk mund t'i dëshirojë, duke qenë kaq i kulluar dhe i gatshëm për t'u sulur drejt hapësirave sapo të jetë i lirë. Ndërkohë, ai i vëzhgon gjërat hyjnore me mendimet e tij të mprehta dhe të larta, kuptohet, aq sa ia lejon pesha e gjymtyrëve dhe barra e rëndë që e rrethon.
Prandaj, shpirti që është i lirë dhe ndodhet pranë besimit, që bën pjesë në hapësirën e pafund dhe të përjetshme, nuk mund ta ndiejë veten asnjëherë të mërguar. Në të vërtetë, mendimi i tij depërton qiellin, të tanishmen dhe të ardhmen. Ndërsa ky trup i mjerë, që është burg dhe zinxhir i shpirtit, përplaset andej - këndej: mbi të bien torturat, dhuna, sëmundjet; kurse shpirti është i shenjtë dhe i përjetshëm, ai është i mbrojtur nga çfarëdolloj dhune.
Që ti të mos kujtosh se unë përdor vetëm mësimet e njerëzve të ditur për të lehtësuar vështirësitë e varfërisë (të cilat nuk i ndien askush, përveç atij që e quan atë të tillë), shiko, para së gjithash, pjesën më të madhe të të varfërve. Ata, nëse vëren me kujdes, nuk janë aspak më të pafat dhe më të shqetësuar se të pasurit, përkundrazi, janë më të lumtur, sepse shpirti i tyre është më pak mbase i torturuar nga shqetësimet.
Le t'i lemë të varfërit e të hidhemi te të pasurit: në sa shumë janë të ngjashëm ata me të varfërit! Kur udhëtojnë, janë të detyruar të përgjiysmojnë valixhet, e sa herë që u duhet të nxitojnë se kështu e kërkon udhëtimi, ndahen nga turma e hamejve. Sa pak gjëra marrin me vete kur shkojnë ushtarë ngaqë tradita ushtarake nuk lejon të kesh me vete gjëra të panevojshme?
Ata nuk ngjajnë me të varfërit vetëm në rrethana të caktuara dhe në toka të shkreta: nganjëherë, kur i kap mërzia për shkak të pasurive të tepërta, vendosin që të hanë përtokë, përbuzin arin dhe argjendin dhe përdorin enë argjili. Sa të çmendur! Kanë gjithmonë frikë nga ajo që dëshirojnë. Sa shumë mjegull që kanë në mendje, sa të verbuar janë nga padituria për të parë realitetin, të cilin ata e imitojnë nga qejfi!
Unë, sa herë që sjell ndër mend shembujt antikë, kam turp të ngushëlloj të varfërit, sepse luksi i kohëve tona ka arritur në atë pikë që ushqimi dhe pajisjet që i duhen për udhëtim një të mërguari janë më të mëdha nga ç'ishte më parë pasuria e një princi. E dimë mjaft mirë që Omeri kishte vetëm një skllav, Platoni tre dhe Zenoni, themeluesi i filozofisë stoike të fortë dhe burrërore, nuk kishte asnjë. Po kush vallë mund të thotë se ata jetuan në varfëri, pa u dukur, për këtë arsye, njerëzit më të varfër?
Menenio Agripa, i cili qe ndërmjetësi i paqes midis Senatit dhe popullit, u varros me paratë që u mblodhën për ndihma. Atilio Regolo, kur ishte në Afrikë dhe mundte kartagjenasit, i shkroi Senatit se i ishte larguar argati dhe i kishte braktisur çifligun; atëherë Senati vendosi që toka e tij të punohej me shpenzimet e shtetit, për aq kohë sa të mungonte Regolo. Se mos ishte ndonjë gjë e rëndë të mos kishe një skllav, kur bujkun e tij e zëvendësonte populli roman!
Vajzat e Shipionit e paguan pajën me paratë e arkës së shtetit sepse i ati nuk u kishte lënë asgjë: për hir të Zotit, ishte e drejtë që, të paktën një herë, populli roman t'i paguante një haraç Shipionit, ndërkohë që ato para nxirreshin vazhdimisht nga kartagjenasit. Sa me fat ata dhëndurë që patën për vjehërr popullin romak! Apo mendon se ata njerëz, valltaret e të cilëve martohen me një milion sestercë, ishin më të lumtur se Shipioni, vajzat e të cilit morën për pajë, nga Senati, kujdestari i tyre, një monedhe të bronztë?
Ka akoma ndonjë që përbuz varfërinë edhe duke patur shembuj kaq të qartë? Si mund të pezmatohet një mërgimtar nëse i mungon diçka kur Shipionit i mungonte paja e vajzave, Regolos argati që do t'i punonte çifligun, Menenios paratë për varrimin, kur të gjithë këtyre iu dha me nderim të madh ajo që u mungonte, pikërisht për faktin se kishin mbetur pa të? Me këto shembuj varfëria jo vetëm që jetohet me qetësi, por është edhe e këndshme dhe e pranueshme.
Mund të përgjigjemi: “Përse i ndan me mjeshtëri disa gjëra, të cilat, veç e veç, mund të durohen, por nëse bashkohen, nuk janë më të durueshme? Ndryshimi i vendbanimit mund të durohet nëse bëhet fjalë vetëm për ndryshim vendi: varfëria është e durueshme nëse nuk ka lidhje me pandershmërinë, e cila, vetë, mjafton për të poshtëruar shpirtin."
Kujtdo, që të më trembë me gjithë këto të këqija, duhet t'i them këto fjalë: “Nëse ke aq forcë sa t'i bësh ballë një fatkeqësie të çfarëdoshme, do të kesh forcë edhe për të
përballuar të gjitha të tjerat. Pasi virtyti ta forcojë shpirtin tënd, ai do të jetë gjithmonë i paprekshëm."
Nëse je liruar nga lakmia, plaga më e tmerrshme e racës njerëzore, nuk do të të pengojë ambicia. Nëse e shikon ditën e fundit të jetës tënde jo si një ndëshkim, por si një ligj hyjnor, në zemrën tënde, e cila nuk ka më frikë nga vdekja, nuk do të hyjë më asnjë frikë tjetër. Nëse mendon se seksualiteti nuk i është dhënë njeriut thjesht për të ndjerë kënaqësi, por për të shtuar racën, e nëse ky kamzhik tinëzar që fshihet thellë në shpirt nuk do të ketë njollosur, atëherë çdo dëshirë tjetër do të kalojë pranë pa të prekur. Arsyeja nuk i zbut veset një nga një, por njëherësh: kur fitohet, zakonisht, fitohet një herë e mirë.
Ti kujton se turpi mund ta shqetësojë njeriun e ditur, atë që nuk ka më pyetje brenda vetes, që është veçuar nga opinionet e vegjëlisë? Një vdekje e turpshme është shumë më e keqe se turpi. Megjithatë, Sokrati, me të njëjtën fytyrë, me të cilën më parë, kishte vënë në vijë tridhjetë tiranët, u fut në burg dhe e zhveshi atë vend nga çdo lloj turpi: nuk mund të dukej më burg ai vend në të cilin ndodhej Sokrati.
Kush është kaq i qorruar përpara të vërtetës sa ta quajë të turpshme humbjen e dyfishtë të Marko Katonit në kandidaturën për Gjykatën e Shkallës së Parë dhe konsullatës? Turp ishte për gjykatën dhe konsullatën, të cilat Katoni i kishte nderuar me kandidaturën e tij.
Askush nuk përçmohet nga të tjerët nëse nuk përçmon veten. Vetëm një shpirt i rëndomtë dhe i lig mund të jetë i prirur për një fyerje të tillë; ndërsa ai që arrin të ngrihet kundër rrethanave më mizore, në të cilat njerëzit e tjerë janë mposhtur, dhe i rrëzon ato të këqija, atëherë shpirti i tij nuk do të jetë më i prirur ndaj tyre. Në të vërtetë, ai është i mbrojtur prej kohësh ndaj çdo lloj dobësie tjetër.
Po çonin për të ekzekutuar në Athinë Aristidin, përpara të cilit të gjithë ulnin sytë dhe fillonin të vajtonin, sikur të ishin marrë masa jo kundër një njeriu të drejtë, po kundër vetë drejtësisë: e megjithatë doli dikush që e pështyu në fytyrë. Aristidi mund edhe të mërzitej, sepse e dinte se asnjëri nga ata që e kishin gojën e pastër nuk do të
kishte paturpësinë të bënin këtë gjë: por ai pastroi fytyrën dhe, duke buzëqeshur, i tha gjykatësit që e shoqëronte: "Kujtoji atij që të mos e hapë më gojën aq shumë". Kjo do të thoshte të fyeje pikërisht fyerjen.
E di që disa njerëz thonë se nuk ka asgjë më të rëndë sesa të të shpërfillin, dëshirojnë më mirë të vdesin. Këtyre unë u përgjigjem se edhe në mërgim të përbuzin ndonjëherë: nëse një njeri i madh ka rënë, prehet në tokë, nuk është më i përçmuar se rrënojat e shkelura të tempujve, të cilat besimtarët shkojnë bëjnë adhurime sikur të ishin ende në këmbë.
