Të gjithë duan të jetojnë të lumtur, por, kur duhet të qartësojnë se çfarë e bën jetën të lumțur, u vagëllohen sytë. Është kaq e vështirë të kalosh një jetë të lumtur, saqë sa më shumë mundohemi ta kërkojmë atë, aq më shumë na largohet, nëse nuk kemi zgjedhur rrugën e duhur. Kur rruga, pastaj, na çon në drejtim të kundërt, pikërisht shpejtësia bëhet shkas që të largohemi akoma më shumë nga lumturia. Prandaj, fillimisht duhet të vendosim se ku duam të shkojmë, pastaj të shohim se cilën rrugë të zgjedhim për ta gjetur sa më shpejt lumturinë. Gjatë udhëtimit do ta kuptojmë, se sa ecim çdo ditë dhe sa i jemi afruar asaj drejt të cilës na shtyn dëshira e natyrshme, nëse kemi zgjedhur rrugën e duhur.
Patjetër që, derisa të endemi poshtë e lart, duke ndjekur jo një prijës, por zhurmën e papërputhshme të atyre që na thërrasin nga të gjitha anët, jeta do të kalojë, e shkurtuar nga gabimet, edhe sikur ne të mundohemi ditë e natë për të ndjekur mendimin e drejtë.
Atëherë, le të vendosim se ku duam të shkojmë dhe nga cila rrugë do kalojmë, por jo pa patur një prijës i cili ta njohë rrugën që do fillojmë të përshkojmë, sepse nuk është si në udhëtimet e tjera që, pasi gjejmë rrugën, i kërkojmë informacione udhëtarëve e nuk mund të gabohemi. Në këtë rast, përkundrazi, janë pikërisht rrugët me më shumë gjurmë e më të rrahura ato që na mashtrojnë.
Mbi të gjitha, duhet të kemi kujdes që të mos ndjekim, si delet, turmën e atij që është para nesh, sepse kështu nuk shkojmë atje ku duhet, por atje ku shkojnë të gjithë. Tek e fundit, nuk ka gjë më të keqe sesa të përshtatemi me thashethemet, duke quajtur si gjënë më të mirë atë që pranohet nga pjesa më e madhe e njerëzve. E, duke qenë se nuk na mungojnë shembujt, atëherë jetojmë jo sipas arsyes sonë, por duke imituar të tjerët. Për këtë arsye ka kaq shumë njerëz që bien mbi njëri tjetrin.
Ashtu siç ndodh në një masakër, kur turma e njerëzve shtypet (askush nuk bie pa tërhequr të paktën edhe një tjetër dhe ata që bien të parët janë shkatërrimi i atyre që vijnë më pas), ndodh edhe në jetë: askush nuk gabon vetëm për vete, por bëhet shembull dhe shkas gabimi edhe për të tjerët. Është e dëmshme të mbështetesh tek ai që ke përpara dhe, meqenëse secili prej nesh dëshiron më mirë t'u besojë të tjerëve sesa të shprehë mendimin e tij, sidomos në lidhje me jetën nuk shprehet asnjëherë një mendim, atëherë u besojmë gjithmonë të tjerëve.
Kështu na turbullon dhe na bën të rrokullisemi një gabim që kalon dorë pas dore. Shkatërrohemi duke ndjekur shembullin e të tjerëve. E vetmja mënyrë për të shpëtuar është të qëndrojmë sa më larg nga turma.
E vërteta është se kundër arsyes ngrihet turma e njerëzve, e cila mbron ligësinë e saj.
Kështu që ndodh ashtu si në një miting, ku vetë ata që i kanë votuar habiten se si janë zgjedhur disa njerëz, kur miratimi i popullit, i cili është i ndryshueshëm, bën një rrotullim në vetvete. Tani aprovojmë diçka e, sa hap e mbyll sytë, e
kundërshtojmë: ky është përfundimi i një mendimi të shprehur në bazë të opinionit të shumicës.
Meditim
Kur bëhet fjalë për jetën e lumtur, mos m'u përgjigjni si në rastin e votimeve: "Shumica është nga kjo anë."
Ajo është ana e gabuar. Për çështjet njerëzore
gjërat nuk janë kaq të lehta: gjërat më të mira nuk u pëlqejnë të gjithëve. Turma është vërtetimi më i keq.
Atëherë, le të kërkojmë të bëjmë atë që është më e mirë, jo atë që është më e zakonshme; atë që na sjell një lumturi më të madhe, jo atë që fiton aprovimin e popullit, i cili e shpreh të vërtetën më keq se çdokush. E me "popull" nënkuptoj si ata që kanë mantel ashtu edhe ata që kanë kurorë. Unë nuk ua vë veshin ngjyrës së rrobave që shërbejnë për të mbuluar trupin. Nuk i besoj pamjes së jashtme. Kam një llampë më të mirë dhe më të besueshme se sytë e cila më lejon të dalloj të vërtetën nga e rrema: të mirën e shpirtit e gjen vetë shpirti. Ai, nëse do të ketë një çast për të marrë frymë dhe për t'u mbledhur në vetvete, patjetër që do ta pranojë të vërtetën, pasi të ketë torturuar veten.
Dhe do të thotë: “Do doja të mos e kisha bërë kurrë atë që kam bërë, nëse risjell ndër mend ato që kam thënë, ndiej zili për memecët, gjithçka që kam dëshiruar të kem tani e quaj mallkim të armiqve të mi, gjithçka që kam patur frikë, o njerëz të mirë, ka dalë më e lehtë nga ato që kam dëshiruar! Kam qenë armiku i shumë njerëzve dhe nga urrejtje u ktheva në simpati, nëse ka simpati mes të ligëve. Por ende nuk jam mik i vetvetes. Kam bërë ç'është e mundur që të veçohesha nga masa dhe të dallohesha për ndonjë cilësi e ç'kam nxjerrë në dritë përveçse u kam kthyer gjoksin thumbave dhe zilisë?
I shikon këta që lëvdojnë elokuencën, shkojnë pas pasurisë, lakmojnë politikën, kërkojnë pushtet? Të gjithë këta ose janë armiq, ose ka mundësi që të bëhen të tillë dhe kjo është e njëjta gjë. Ka po aq admirues sa edhe ziliqarë në botë. A nuk është më mirë të kërkoj të bëj diçka të mirë, që ta ndiej brenda meje e jo ta nxjerr në pah? Të gjitha këto gjëra që na terheqin vëmendjen, para të cilave ndalemi dhe ua tregojmë të tjerëve me kënaqësi, shkëlqejnë nga jashtë por në brendësi janë të varfëra.
Meditim
Duhet të kërkojmë një të mirë jo të dukshme por të fortë, të qëndrueshme dhe të bukur mbi të gjitha në brendësi: le ta nxjerrim në pah atë. Nuk është larg.
Ne do ta gjejmë, mjafton vetëm të dimë se ku të shtrijmë dorën për ta kërkuar. Tani për tani po ecim në errësirë dhe mund të na rastisë që ta prekim përciptazi atë që dëshirojmë, ose të përplasmi me të.
Po, për mos u zgjatur, do t'i lë mënjanë mendimet e të tjerëve (ndryshe do të zgjatesha shumë edhe po t'i radhisja edhe po t'i kundërshtoja ato). Dëgjo mendimin tonë. E kur them "mendimin tonë" nuk bashkohem me asnjë nga stoikët e mëdhenj: kam edhe unë të drejtë të shpreh mendimin tim. Kështu që dikë do e ndjek, dikujt tjetër do t'i kërkoj që të sqarohet më mirë dhe ndoshta, edhe pse jam i fundit që jap një mendim, unë mund të mos kundërshtoj asnjë nga gjykimet e dhëna nga paraardhësit e mi dhe mund të them: "Sidoqoftë unë jam i këtij mendimi."
Ndërkaq, unë ndjek natyrën, e këtë e pranojnë të gjithë stoikët: të mos largohesh dhe të përshtatesh me ligjet dhe shembullin e saj, kjo është urtësi.
Pra, është e lumtur një jetë që përputhet me natyrën e saj. Kjo gjë mund të ndodhë vetëm nëse, para së gjithash, mendja është e shëndetshme dhe i zotëron plotësisht aftësitë
e saj, nëse është me të vërtetë e vendosur dhe e duruar, nëse i përshtatet rrethanave, nëse kujdeset për trupin e saj dhe gjithçka që ka të bëjë me të, por pa ankth dhe, së fundi, nëse është e vëmendshme ndaj përfitimeve të tjera që përmirësojnë cilësinë e jetës, e gatshme për të përdorur dhuratat e fatit, por pa u bërë rob i tyre.
Nuk është nevoja që unë të shtoj gjë tjetër sepse ti e kupton vetë që pastaj do të kesh një liri dhe një qetësi që do të zgjasë nëse do të jenë larguar shkaqet e acarimit dhe frikës. Vendin e kënaqësive dhe tundimeve që janë të vogla, kalimtare dhe të dëmshme, do ta zerë një gëzim i pafund, i patundur dhe i vazhdueshëm e më pas do të vijë paqja dhe harmonia e shpirtit dhe madhështia bashkë me mirësinë.
Ligësia, në të vërtetë, lind gjithmonë nga dobësia.
Meditim për mirësinë
Mund të japim përkufizime të tjera për mirësinë tonë, domethënë i njëjti koncept mund të shprehet me fjalë të tjera. Një ushtri mund të rreshtohet herë në një front të gjerë lufte e herë në një hapësirë të ngushtë, në gjysmërreth ose në vijë të drejtë, por, cilidoqoftë organizimi i tyre, nuk ndryshon as forca dhe as vullneti për të luftuar për të njëjtën çështje; po kështu edhe përkufizimi i kulmit të mirësisë mund të jetë i gjerë dhe i hollësishëm ose i shkurtër dhe i përmbledhur.
Pra, është njësoj si të them: "E mira do të jetë brenda nesh nëse shpirti përbuz tekat e çastit dhe kënaqet me virtytin ", po ashtu edhe po të them: "E mira do të jetë brenda nesh nëse forca shpirtërore do të jetë e pamposhtur, me përvojë, e qetë në të vepruar dhe do të bashkohet me një ndjenjë të madhe njerëzore dhe përkujdesjeje për të tjerët." Mund të themi edhe që është i lumtur njeriu për të cilin nuk ekzistojnë e mira dhe e keqja, por vetëm shpirti i mirë ose i lig, njeriu i dhënë pas nderit, që kënaqet me virtytin, që nuk e lë veten të entuziazmohet e as të ligështohet nga ngjarjet e rastësishme, që nuk njeh të mirë më të madhe se ajo që mund ta sigurojë vetë dhe që
mendon se kënaqësia e vërtetë është përbuzja e kënaqësisë.
Nëse do të zgjatesh, mund të shprehim të njëjtin mendim me forma gjithnjë të ndryshme pa ndryshuar aspak thelbin e asaj që duam të themi: çfarë na ndalon, në të vërtetë, të përkufizojmë si jetë të lumtur një shpirt të lirë, të lartësuar, të patrembur dhe të qëndrueshëm, një shpirt që qëndron përmbi çdo frikë, përmbi çdo dëshirë, një shpirt për të cilin e vetmja e mirë është ndershmëria dhe e vetmja e keqe lakmia, ndërsa moria e gjërave të tjera të përçmuara nuk i heq e as i shton gjë jetës së lumtur, që venë e vijnë pa e shtuar e pa e pakësuar të mirën?
Një shpirt me themele kaq të qëndrueshme, do apo s'do, sjell një qetësi të vazhdueshme, një gëzim të pafund dhe që vjen nga thellësia e tij sepse kënaqet me atë që ka dhe nuk do më shumë nga ajo që ka. Të gjitha këto mund t'i zëvendësojnë fare mirë shtysat meskine, të padobishme dhe të paqëndrueshme të trupit
tonë të mjerë. Ditën që ai do të mposhtet nga kënaqësia do të mposhtet edhe nga dhimbja. Shiko se me ç'robëri të tmerrshme është dënuar ai që i nënshtrohet kënaqësive dhe dhimbjeve, të cilat janë zotëruesët më urdhërues dhe tekanjozë. Prandaj duhet të fitosh lirinë.
E ka vetëm një mënyrë për ta fituar atë: duke mos përfillur fatin. Atëherë do të lindë ajo e mirë e paçmuar, qetësia e një vullneti të mbrojtur dhe fisnik, një kënaqësi e madhe dhe e qëndrueshme, e cila vjen nga njohja e së vërtetës, mungesa e frikës dhe nga një qetësi e madhe. Shpirti do të kënaqet me gjithë këto të mira jo sepse ato janë të tilla, por sepse lindin nga e mira e vërtetë që ai vetë zotëron.
Meditim rreth virtytit
Meqenëse tashmë fillova ta shtjelloj gjerësisht çështjen, mund të quajmë të lumtur atë që, falë
arsyes, nuk ka as frika as dëshira. Në të vërtetë, as gurët e as kafshët nuk ndiejnë frikë apo trishtim në sytë tanë: por kjo nuk është një arsye për të thënë se ata janë të lumtur ngaqë u mungon vetëdija e lumturisë.
Disa njerëz mund të krahasohen me kafshët për nga budallallëku dhe papërgjegjësia e tyre. Nuk
ka asnjë ndryshim midis tyre dhe kafshëve: në të vërtetë, kafshët nuk kanë arsye, po ashtu edhe këta njerëz kanë shumë pak arsye dhe, për më tepër, atë e përdorin në dëm të tyre. Askush nuk mund të quhet i lumtur nëse del jashte të vërtetës.
Pra, e lumtur është ajo jetë që bazohet vazhdimisht në një gjykim të drejtë dhe të vendosur. Atëhere mendja është e kthjellët, e lirë nga çdo e keqe, e zonja per t'iu shmangur si plagëve të thella ashtu edhe gërvishtjeve, e vendosur për të qëndruar atje ku është dhe për të mbrojtur gjendjen e saj edhe kundër fatkeqësive dhe mundimit të fatit.
Përsa i përket pastaj kënaqësisë, edhe sikur të përhapet kudo përreth dhe të futet në çdo vrimë, ajo na miklon shpirtin me lajkat e saj dhe na vë përpara tundimet njëri pas tjetrit për të na joshur krejtësisht ose të paktën pjesërisht; po atëherë a ka ndonjë burrë që t’i ketë mbetur ende ndonjë fije njerëzimi? Ai do të dojë të argëtohet ditë e natë dhe ta lerë pas dore shpirtin për t'iu përkushtuar vetëm trupit.
"Po edhe shpirti" thotë ai "do të ketë kënaqësitë e tij.". Po le t'i ketë, le të ulet si gjykatës i luksit
dhe kënaqësive, le të ngopet me gjithçka që zakonisht të ngazëllen ndjesitë, pastaj le të mendojë për të shkuarën dhe, duke sjellë ndër mend kënaqësitë e kaluara, le të gëzohet për to dhe të shijojë me mend kënaqësitë e së ardhmes, të verë në vend shpresat e tij dhe, ndërsa trupi shtrihet në kënaqësitë e majme, ai le të mendojë për të nesërmen: prandaj nuk më duket i lumtur ky njeri, sepse të zgjedhësh të keqen në vend të së mirës, kjo është çmenduri. Askush nuk mund të jetë i lumtur nëse nuk ka një mendje të shëndoshë dhe askush nuk ka mendje të shëndoshë nëse dëshiron diçka që do ta dëmtojë atë.
I lumtur është ai që ia beson arsyes gjithë drejtimin e jetës së tij; i lumtur është ai që është i kënaqur me gjendjen e tij, cilado qoftë ajo, dhe i mjaftojnë ato që ka.
Edhe ata që kanë thënë se mirësia ndodhet
te kënaqësitë e kanë mbyllur atë në një vend të turpshëm. Prandaj thonë se kënaqësia nuk mund të ndahet nga virtyti e pohojnë se nuk jeton me nder kush nuk jeton edhe me kënaqësi dhe se nuk jeton me kënaqësi kush nuk jeton edhe me nder. Unë nuk e kuptoj se si mund të shkojnë bashkë dy gjëra kaq të ndryshme. Po ju pyes përse nuk mund të ndahet kënaqësia nga virtyti? Apo ndoshta ngaqë çdo parim i së mirës vjen nga virtyti dhe nga rrënjët e tij lind edhe ajo që doni dhe dëshironi ju? Po sikur kënaqësia dhe virtyti të mos ishin të ndarë nuk do të ekzistonin gjëra të këndshme, por të pandershme, as gjëra shumë të nderuara, por të vështira dhe që mund të arrihen vetëm duke i paguar me vuajtje.
Shto pastaj edhe faktin se kënaqësia shkon edhe me një jetë të turpshme, kurse virtyti nuk e pranon jetën e pandershme; se disa njerëz nuk janë të lumtur jo sepse nuk kanë kënaqësi
por, pikërisht për shkak të kënaqësive, gjë kjo që nuk do të ndodhte nëse virtyti do të përzihej me kënaqësinë, që shpesh i mungon virtytit, por ai asnjëherë nuk ndien nevojën e saj.
Përse doni të bashkoni dy gjëra kaq të ndryshme nga njëra - tjetra, madje të kundërta? Virtyti është diçka e lartë, e shkëlqyer, mbretërore, e pathyeshme, e palodhshme, kurse kënaqësia është diçka e ulët, servile, e dobët, e padobishme që strehohet në shtëpitë publike dhe në pijetore. Virtytin do ta gjesh në tempull, në forum, në kurie, në mbrojtje të
mureve, të pluhurosur, të nxehur nga dielli, me duart me kallo. Kënaqësia rri pothuajse gjithnjë e fshehur, në kërkim të errësirës përreth banjove dhe stufave, në vende që kanë frikë nga idili, e plogësht, e shkalafitur, e qullur me verë dhe parfume, e zbehtë, e kallajisur dhe e balsamuar si një kufomë.
Mirësia është e pavdekshme, nuk njeh fund, nuk ndien as ngopje, as brejtje ndërgjegjeje sepse mendja e drejtë nuk shndërrohet, nuk ndien urrejtje për vetveten, nuk ndryshon ngaqë është tashmë e shkëlqyer. Përkundrazi, kënaqësia shuhet pikërisht kur arrin kulmin, është e kufizuar prandaj ngopet menjëherë, mërzitet dhe pas hovit të parë flashket.
Nuk mund të jetë e qëndrueshme ajo që është e lëvizshme nga natyra. Po kështu nuk mund të ketë asnjë vlerë ajo që vjen e ikën sa hap e mbyll sytë, që mbaron pikërisht atëherë kur është duke u kryer: në të vërtetë, është e prirur që të arrijë cakun dhe, kur fillon, shikon drejt fundit.
Pastaj, përse vallë kënaqësia ndodhet si te
njerëzit e mirë ashtu edhe te të këqijtë dhe njerëzit e ulët kënaqen me turpin e tyre ashtu siç kënaqen njerëzit e ndershëm me veprimet e mira që bëjnë? Për këtë arsye të parët tanë na kanë mësuar të ndjekim jetën më të mirë, jo atë më të këndshme, në mënyrë që kënaqësia të jetë mike dhe jo prijëse e një vullneti të drejtë dhe të mirë. Në të vërtetë, duhet të ndjekim natyrën sepse asaj i drejtohet arsyeja, asaj i kërkon këshilla.
Atëherë, të jetosh i lumtur dhe në përputhje me natyrën, është e njëjta gjë. Po të shpjegoj se ç'dua të them: nëse do të dimë t’i ruajmë me kujdes dhe qetësi dhuntitë e trupit dhe ato që na ka dhënë natyra si të mira të një dite dhe kalimtare, nëse nuk do të bëhemi rob i tyre dhe nuk do t'u nënshtrohemi gjërave të huaja, nëse
kënaqësitë e rastësishme të trupit për ne do të kenë të njëjtin vend me forcat ndihmëse të ushtrisë dhe ato të armatosura lehtë (duhet të shërbejnë e jo të komandojnë), vetëm atëherë
do të jenë të dobishme për vullnetin tonë.
Njeriu nuk duhet të korruptohet nga ngjarjet e jashtme dhe duhet t'i besojë vetëm vetes, të jetë i sigurt në vetvete dhe i gatshëm per gjithçka, pra, të jetë zot i jetës së tij. Besimi i tij të mos jetë i ndarë nga ndërgjegjja dhe ndërgjegjja të mos jetë e ndarë nga forca shpirtërore. Duhet të ketë gjithnjë parime te qëndrueshme dhe vendimet që merr të mos ndryshojnë asnjëherë. Kuptohet, edhe pse nuk e them shprehimisht, se një njeri i tillë do të jetë i rregullt dhe i matur në çdo veprim qe bën, bujar dhe dashamirës.
Arsyeja le të kërkojë atë që ndodhet jashtë saj e shtyrë nga shqisat dhe t'i marrë ato si pikënisje (fundja nuk ka se nga t'ia nisë tjetër për të marrë hov drejt së vërtetës), por pastaj le të kthehet në vetvete. Edhe gjithësia që mbështjell gjithçka është e prirur për të kërkuar atë që ndodhet jashtë saj, por, sidoqoftë, kthehet gjithnjë në vetvete. Kështu duhet të veprojë edhe mendja jonë: edhe kur, duke ndjekur shqisat, shtyhet për të dalë jashtë vetes, duhet të përmbajë ato dhe veten.
Në këtë mënyrë do të fitojë vetëm një forcë dhe një pushtet në harmoni me vetveten dhe do të
lindë ai racionalitet i vendosur, pa kundërshti e pa pasiguri për mendimet, njohjet dhe bindjet e tij, ai racionalitet i cili, kur është në rregull dhe në përputhje me të gjitha pjesët e tij e, si të thuash, vepron njëzëri, atëherë e ka arritur mirësinë. Se nuk ka më asgjë të dënueshme, asgjë të pasigurt, asgjë që ta bëjë të pengohet e të rrëshqasë.
Ai do të bëjë gjithçka sipas vullnetit të tij dhe nuk do t'i ndodhë asgjë e papritur. Gjithçka që do të ndërmarrë do të përfundojë mirë, lehtë dhe pa dredhuar: në të vërtetë, përtacia dhe pavendosmëria tregojnë kundërshtim dhe paqëndrueshmëri. Prandaj mund të pohojmë pa frikë se mirësia është harmonia e shpirtit; virtytet duhet të qëndrojnë atje ku ka mirëkuptim dhe bashkim: janë veset ato që nuk janë në harmoni.
Ndalo dhe medito
"Po edhe ti" mund të më thuash "e ushqen virtytin vetëm sepse shpreson të nxjerrësh ndonjë kënaqësi prej tij".
Pikësëpari, edhe sikur virtyti të na sjellë kënaqësi, nuk është kjo arsyeja për të cilën e kërkojmë atë. Në të vërtetë ai nuk sjell kënaqësi, dhe nuk lodhet për këtë, por lodhja e tij, edhe pse synon për lart, ka si pasojë edhe këtë gjë.
Në një fushë të mbjellë me grurë, lindin tek tuk
lule, por gjithë ajo lodhje nuk është bërë për këto bimëza (edhe pse janë të bukura për t'u parë), tjetër gjë kishte ndërmend ai që e ka mbjellë atë fushë, të tjerat erdhën vetë. Po ashtu edhe kënaqësia nuk është cmimi dhe as shkaku i virtytit, por është diçka që i shtohet atij, dhe nuk pranohet sepse sjell kënaqësi, por, nëse pranohet, sjell edhe kënaqësi.
Mirësia qëndron pikërisht në bindjen dhe në sjelljen e një vullneti të përkryer i cili, pasi e ka përshkuar rrugën e tij dhe ka caktuar kufijtë që i takojnë, e ka arritur plotësisht kulmin e së mirës dhe nuk dëshiron më asgjë tjetër: përtej
plotësimit nuk ka më asgjë, nuk ka asgjë përtej fundit.
Prandaj gabon kur më pyet se çfarë më shtyn të dëshiroj virtytin: kërkon diçka që ndodhet përmbi kulmin. Ti do të dish se çfarë pres unë nga virtyti? Virtytin.
Në të vërtetë, nuk ka asgjë më të çmuar, ai është shpërblimi i vetvetes. Të duket pak kjo gjë? Po nëse të them: "Mirësia është vendosmëria e një shpirti të pathyeshëm, parandjenja, lartësia, baraspesha, liria, harmonia dhe dinjiteti i tij", ende do të kërkosh diçka më të madhe së cilës t’i besosh këto të
mira? Përse më përmend kënaqësinë?
Unë kërkoj të mirën e njeriut dhe jo të barkut, i cili është më i gjerë te kafshët.
Mund të më thuash: "Ti bën sikur nuk kupton se çfarë të them. Unë them se nuk mund të jetosh
me kënaqësi, nëse nuk jeton edhe me nder, gjë kjo që nuk mund t'u ndodhë as kafshëve dhe as atyre që e matin lumturinë me ushqimin. Jam shumë i qartë kur pohoj se jeta, të cilën unë e quaj të këndshme, nuk mund të kalohet veçse bashkë me virtytin!".
Po kush është ai që nuk e di se janë pikërisht njerëzit më të marrë ata që janë të velur nga kënaqësitë tuaja, se ligësia është shumë e pasur me kënaqësi dhe se vetë shpirti shkakton shumë lloje kënaqësish të turpshme? Para së gjithash, fodullëku dhe vlerësimi i tepruar i vetvetes, krenaria, e cila i përbuz të gjithë, dashuria e verbër dhe e shkujdesur për gjërat e veta, entuziazmi për gjëra të parëndësishme dhe të padobishme, thashethemet dhe mburrja, të cilat kënaqen me fyerjet, plogështia dhe përtacia e një shpirti të cilin, i ligështuar nga bollëku i kënaqësive, e zë gjumi mbi veten e tij.
Të gjitha këto vese i zhduk virtyti, ai na shkul ca veshin, i vlerëson mirë kënaqësitë para se t'i pranojë ato as dhe nuk i merr shumë parasysh ato qe i pranon: në të vërtetë, ai nuk gëzohet sepse do t'i përdorë kënaqësitë por, përkundrazi, sepse do dijë të jetë i përmbajtur me to. Mos vallë vetëpërmbajtja, meqënëse kufizon kënaqësitë, është një fyerje që i bëhet mirësisë? Ti kënaqësinë e mban fort se mos të ikën, unë për vete e mbaj nën kontroll. Ti e shijon kënaqësinë, unë e përdor atë. Ti e quan
mirësi, unë nuk e quaj as një të mirë. Ti bën gjithçka për kënaqësinë, unë atë që duhet.
Kur them se nuk bëj asgjë për kënaqësinë, e kam fjalën për atë njeriun e urtë, që është i vetmi njeri të cilit ia lejojmë kënaqësinë. Por unë nuk quaj të urtë atë që ka diçka mbi veten, e aq më pak kënaqësinë. Si do t'ia bëjë ai që është i pushtuar prej saj që të durojë lodhjen, rrezikun, varfërinë dhe shumë gjëra të tjera që kërcënojnë jetën njerëzore? Si do të mund ta durojë vdekjen, dhimbjet, zhurmën e botës dhe të armiqve aq të dhunshëm nëse dorëzohet para një kundërshtari aq të dobët siç është
kënaqësia?
“Do të bëjë gjithçka që do t'i këshillojë kënaqësia.".
Posi, nuk e shikon se sa shurnë gjëra do t'i
këshillojë ajo?
"Ajo nuk mund t'i këshillojë asgjë të turpshme" mund të thuash ti "sepse ka në krah virtytin.".
Po ç'mirësi është ajo nëse ka nevojë për një roje që të jetë e mirë? Si mund ta drejtojë virtyti kënaqësinë kur është duke e ndjekur atë, ndërkohë që të ndjekësh dikë është tipike e atij që bindet, ndërsa të drejtosh është tipike e atij që urdhëron? Sipas teje virtyti ka një detyrë me të vërtetë shumë fisnike: të shijojë kënaqësitë!
Do të shikojmë nëse ka ende virtyt tek ata që janë sjellë keq me të, sepse virtyti nuk mund ta ruajë emrin nëse ka braktisur vendin që i takon
atij.
Ndërkaq, për të mbetur në temë, do të tregoj shumë njerëz të rrethuar nga kënaqësitë, të cilëve fati u ka dhënë të giitha dhuntitë e tij, por që janë shpirtligj, këtë duhet ta pranosh.
Shiko Nomenatnon dhe Apiçon, të cilët shkojnë në kërkim të të mirave (siç i quajnë ata) të tokës dhe të detit dhe në mensën e tyre gjen çdo lloj kafshe. I shikon që froni i zbukuruar me trëndafilë soditin tavolinën e tyre dhe kënaqin veshët me tingujt e këngëve, sytë me shfaqje dhe gjuhën me gjëra të shijshme. Trupi i tyre është i përkëdhelur nga stofa të buta e të lehta.Vendin ku kalohet jeta e shthurur e nginjin me parfume nga më të ndryshmet që, ndërkohë, edhe hundët të mos rrinë pa punë. Ti mund të thuash se ata ndodhen mes kënaqësive, por gjërat nuk do të shkojnë mirë për ta sepse nuk kanë një të mirë.
Ndalo dhe medito
Për virtytin dhe kënaqësinë
"Për ta gjërat do të shkojnë keq" do të
thuash " sepse do të ndodhin shumë gjëra të cilat do t’u trazojnë shpirtin dhe bindjet e kundërta që kanë do t'i shkaktojnë shqetësim vullnetit." E pranoj që gjërat janë kështu siç thua ti, por, sidoqoftë, janë pikërisht njerëzit e marrë, të paqëndrueshëm dhe ata që janë të prirur për t'u penduar të cilët do të ndiejnë kënaqësi të mëdha, aq sa duhet pranuar se janë larg nga shqetësimi po aq sa edhe nga qetësia dhe, ashtu siç ndodh me shumicën e tyre, luajnë mendsh nga një marrëzi gazmore dhe çmenden nga të qeshurat.
Kënaqësitë e njerëzve të urtë, përkundrazi, janë të qeta dhe të shtruara, pothuajse të mekura, të përmbajtura dhe mezi përceptohen sepse vijnë pa i kërkuar njeri e, megjithëse vijnë vetvetiu, ato nuk priten me nder e as me ndonjë gëzim të
veçantë nga ai që i merr. Në të vërtetë, njeriu i urtë i përzjen ato me jetën ashtu siç bën edhe me lojën, argëtimin dhe gjërat serioze.
Atëherë mjaft bashkuan gjëra që nuk përputhen me njëra - tjetrën, mjaft ngatërruan kënaqësinë me virtytin. Është një gabim i arsyeshëm ky me të cilin ua bëjnë qejfin njerëzve më të këqij. Kush e lë veten të shfrehet në kënaqësi dhe ecën duke gromësitur gjithnjë i dehur, kujton se po jeton me virtytin, ngaqë jeton me kënaqësinë. Në të vërtetë, ai dëgjon të thuhet se kënaqësia nuk mund të ndahet nga virtyti, e kështu që i zbukuron veset e tij duke i quajtur ato të pjekura dhe nxjerr në pah atë që duhet ta fshehë.
Nuk i shtyn askush të jenë të shthurur, janë ata vetë që, të dhënë pas vesit, e fshehin në gjirin e filozofisë jetën e shthurur që bëjnë dhe shkojnë me vrap atje ku dëgjojnë se kënaqësia lëvdohet. Nuk vlerësojnë se sa e matur dhe e përmbajtur është kënaqësia (ky, për besë, është mendimi im), por rendin si erë vetëm pas emrit, duke shpresuar se do të gjejnë ndonjë shfajësim dhe mbrojtje për shthurjen e tyre.
Në këtë mënyrë ata humbin edhe të vetmen të mirë që kanë mes gjithë atyre të këqijave: turpin
e mëkatit. Në të vërtetë, ata lëvdojnë atë që i bëntë të skuqeshin dhe mburren me vesin. Prandaj nuk mund të rizgjohet as pendimi tek ata sepse i është dhënë një emër fisnik një plogështie të turpshme. Mburrja e kënaqësisë është e rrezikshme sepse mësimet e nderueshme qëndrojnë të fshehura dhe dalin në dritë burimet e korruptimit.
Unë për vete jam i mendimit (dhe do ta shpreh edhe pse shokët tanë nuk janë dakord) që mësimet e Epikurit janë të nderueshme, të drejta e, po t’i shikosh mirë, të rrepta. Në të vërtetë, kënaqësia e tij është e pakësuar në diçka të vogël, të matur e të pakët dhe ligji që ne caktojmë për virtytin, ai e cakton për kënaqësinë: t'i bindet natyrës. Por ajo që i mjafton natyrës, për vesin, është shumë pak.
Atëherë? Kushdo që e quan lumturi plogështinë e kotë dhe rrezikun e kënaqësive të shqisave dhe tekave, kërkon një këshillues të mirë për sjelljen e tij të keqe dhe, kur afrohet, i tërhequr nga emri i bukur, nuk ndjek atë kënaqësi për të cilën ka dëgjuar të flitet por atë që sjell me vete. E kur pastaj fillon të kujtojë se veset e tij përputhen me mësimet që ka marrë, jepet pas
tyre jo më me ndrojtje dhe fshehtas, përkundrazi, e lë veten në dorë të tyre pa patur turp. Prandaj nuk do të them atë që thonë pjesa më e madhe e shokëve tanë se filozofia e Epikurit të mëson të shkatërrohesh, por se i ka dalë boja dhe ka nam të keq.
Po kush mund ta dijë këtë nëse nuk ka qenë në brendësi të saj? Është pamja e tij e jashtme që i lë vendin thashethemeve dhe ngjall shpresa të mbrapshta. Kjo gjë është si një burrë i fuqishëm që vishet si grua: nderi yt është i paprekur, burrëria jote e pacënuar, trupi yt i lirë nga çdo lloj joshje e pahijshme, por ke në dorë dajren. Prandaj duhet gjetur një emër i nderuar dhe një shenjë që në vetvete ta nxitin shpirtin sepse ajo që ka tani tërheq veset.
Kushdo që i afrohet virtytit tregon se ka një natyrë fisnike, ndërsa kush ndjek kënaqësinë është i shkatërruar nga nervat, i ligështuar, i çoroditur, i gatshëm për ta lënë veten në dorë
të veseve më të turpshme nëse dikush nuk i tregon ndryshimin midis kënaqësive, në mënyrë që ta dijë se cilat mund të ndalen brenda nevojave natyrore e cilat janë të pandalshme e të pafundme dhe, sa më shumë të përpiqesh
t'i përmbushësh, aq më shumë janë të pangopura.
Atëherë, le të na prijë virtyti, kështu çdo hap do të jetë i sigurt. Pastaj, kënaqësia është e dëmshme nëse është e tepruar, ndërsa për virtytin nuk ka rrezik që të jetë i tepruar sepse mban në vetvete masën e duhur: nuk mund të jetë një e mirë ajo që lodhet nga madhësia e saj. Për më tepër, ç'gjë më të mirë se arsyeja mund t'u japësh atyre që kanë patur fatin të kenë një natyrë të arsyeshme?
Nëse pranojmë këtë lidhje, nëse pranojmë të shkojmë drejt jetës së lumtur me këtë shoqëri, atëherë le të na prijë virtyti dhe le të jetë i ndjekur nga kënaqësia që do t'i qëndrojë pranë si hija trupit. Por, ta bësh virtytin, gjënë më të nderuar nga të gjitha, shërbëtor të kënaqësisë, kjo gjë i shkon për shtat atij që nuk di të mbajë asgjë madhështore brenda vetes.
Le të ecë përpara virtyti, ai le t'i mbajë flamujt,:
prapëseprapë ne do ta kemi kënaqësinë, por do ta sundojmë dhe përmbajmë atë. Ndonjëherë mund të na bindë t'i dorëzohemi asaj, por asnjëherë nuk mund të na detyrojë. Ndërsa ata që kanë vënë në vend të parë kënaqësinë nuk do të kenë as njërën mundësi e as tjetrën: virtytin e humbin, kurse kënaqësinë nuk janë në gjendje ta mbajnë në grusht, përkundrazi është kënaqësia ajo që i mban ata në grusht, se, nëse mungon, i torturon, e nëse është e tepruar, i mbyt. Nuk janë të lumtur nëse ajo i braktis e janë akoma më të palumtur nëse ajo i përfshin. Është njësoj si dikë që e kap shtrëngata në cekëtinat e Sirteve: herë do të dalë në breg si një mbeturinë, herë do të jetë në mëshirë të dallgëve të dhunshme.
Kjo është ajo që ndodh për shkak të teprisë së
papërmbajtur dhe dashurisë së verbër për diçka. Në të vërtetë, ai që dëshiron të keqen në vend të së mirës është në rrezik nëse e arrin qëllimin e tij. Me shumë mund dhe rrezik shkojmë për gjah të kafshëve të egra e, edhe pasi ti kemi kapur, duhet të jemi shumë të kujdesshëm sepse shpesh ato e bëjnë copë e çikë të zotin. Kështu janë edhe kënaqësitë e mëdha: përfundojnë në fatkeqësi të mëdha dhe ai që i sundon ato është i sunduar prej tyre. Pastaj, sa më të shumta e të mëdha të jenë ato, aq më shpirtvogël është ai të cilin populli e quan të lumtur dhe aq më shumë padronëve duhet t'u shërbejë ai.
Më pëlqen të ndalem akoma te metafora e gjahut: ai që nxjerr nga strofulla kafshët, që i jep shumë rëndësi faktit se “i kap ato me lak" dhe "rrethon me qenë një lirishtë të gjerë" për të ndjekur gjurmët e tyre, braktis punë shumë më të rëndësishme dhe lë mënjanë shumë detyrime. Kështu, ai që ndjek kënaqësinë e vë atë para gjithçkaje, lë pas dore lirinë, të parën, duke e lidhur atë me barkun dhe nuk i ble kënaqësitë, por i shet ato.
"Megjithatë, - do thuash ti, - çfarë e ndalon virtytin që të bashkohet me kënaqësinë në mënyrë që mirësia të jetë njëkohësisht e ndershme dhe e këndshme?". Po një pjesë e nderit nuk mund të jetë e ndershme e mbi të
gjitha mirësia nuk do të jetë më e plotë nëse do të shikojë në vetvete diçka që nuk është e shkëlqyer.
As gëzimi që vjen nga virtyti, edhe pse është një e mirë, nuk bën pjesë tek e mira e përgjithshme, po kështu edhe hareja dhe qetësia, edhe pse lindin nga shkaqe më fisnike. Në të vërtetë, këto patjetër që janë të mira, por nuk përbëjnë mirësinë, as nuk janë pasoja e saj.
Kush përzjen virtytin me kënaqësinë (edhe pse ato nuk janë njësoj) dobëson forcën që ndodhet te një e mirë me brishtësinë e një tjetre dhe lirinë, e cila është e pamposhtme nëse nuk njeh diçka më të çmuar se vetja, e vë në zgjedhë. Në të vërtetë, ai do fillojë të ketë nevojë për fat dhe kjo është robëria më e imadhe. Pas kësaj vjen një jetë e plot ankthe, dyshime dhe shqetësime, që i trembet asaj çka mund të ndodhë dhe është e kushtëzuar nga rrethanat.
Ti nuk i jep virtyrit një themel të fortë dhe të qendrueshëm, përkundrazi, e fton atë në një gjendje të paqëndrueshme. E ku ka gjë më të paqëndrueshme se pritja e ngjarjeve të rastësishme, ndryshimit të trupit dhe të asaj që ndikon mbi të? Si është e mundur që ky njeri t'i bindet Zotit, të pranojë me dëshirë gjithçka që ndodh, të mos ankohet për fatin e tij dhe të gjejë anën më të mirë në çdo situatë, kur atë e trondit edhe ngacmimi më i vogël, i këndshëm apo i dhimbshëm qoftë ai? E nuk mund të jetë as një mbrojtës dhe shpëtimtar i mirë për atdheun e tij; nëse është, shikon kënaqësitë.
Pra, mirësia duhet të hipë deri atje nga ku nuk mund ta rrëzojë asgjë dhe ku nuk mund të arrijë as dhimbja, as shpresa, as frika dhe asnjë ndjenjë tjetër e cila mund të cënojë vlerën e mirësisë. Por vetëm virtyti mund të ngjitet deri atje. Ai duhet ta fitojë këtë ngjitje me hapin e tij, do të qëndrojë i fortë dhe do të durojë gjithçka, jo me nënshtrim por me gjithë qejf, duke e ditur mirë se vështirësitë e jetës janë ligj i natyrës dhe, si një ushtar i mirë, do t'i durojë plagët, do të numërojë shenjat e, i goditur nga shigjetat, edhe në prag të vdekjes, do ta dojë komandantin për të cilin ra në luftë. Ai do të ketë gjithmonë në mendje parimin e vjetër: ndiq Zotin.
Ndërsa kushdo që ankohet, qan dhe dëshpërohet, është i detyruar të ndjekë urdhrat dhe të bindet, me dashje apo pa dashje. Po çfarë çmendurie është kjo që të jesh i tërhequr në vend që të ndjekësh? Kështu, për besë, duhet të jesh pa mend dhe i papërgjegjshëm të hidhërohesh për gjendjen tënde, nëse të mungon diçka apo e ke të vështirë për ta duruar dhe të habitesh ose zemërohesh për ato që u ndodhin njerëzve të mirë apo atyre të këqij: e kam fjalën për sëmundjet, zitë, fatkeqësitë dhe gjithë hallet e tjera të jetës njerëzore.
Prandaj, le të përballojmë me një forcë të madhe shpirtërore gjithçka që duhet të durojmë, në sajë të ligjit të gjithësisë: ky është një detyrim që kemi pra, të pranojmë vuajtjet njerëzore dhe të mos tronditemi nga ajo që nuk e kemi ne në dorë ta shmangim. Kemi lindur nën një mbretëri: t'i bindemi Zotit, kjo është liria jonë e vetme.
Pra, lumturia e vërtetë qëndron te virtyti. Po ç'këshilla do të japë ky virtyt? Që ta quash të mirë atë që ka lidhje me virtytin dhe të keqe atë që ka lidhje me ligësinë, së dyti, të qëndrosh i patundur si përballë së keqes ashtu edhe përballë së mirës, në mënyrë që, të ndjekësh Zotin, brenda mundësive.
Çfarë çmimi të premtohet për këtë gjë? Përparësi të mëdha që i kanë hak vetëm të lartësuarit: nuk do të jesh më i detyruar për të bërë asgjë, nuk do të kesh nevojë për asgjë, do të jesh i lirë, i sigurt dhe i pacënueshëm, nuk do të bësh asgjë më kot dhe nuk do të kesh pengesa, do të shkojë gjithçka ashtu siç e dëshiron ti, asgjë nuk do të të kundërvihet, asgjë nuk do të shkojë kundër qëllimit dhe vullnetit tënd.
Po atëherë mjafton virtyti për të qenë i lumtur? Përse nuk duhet të mjaftojë, aq i përkryer dhe hyjnor sa ç'është? Madje është mëse e mjaftueshme. Në të vërtetë, çfarë mund t’i mungojë atij që qëndron përmbi çdo dëshirë? Çfarë gjëje e jashtme mund t'i nevojitet atij që ka përmbledhur gjithçka në vetvete? Ai që ka bërë shumë rrugë por nuk e ka arritur ende virtytin, ka nevojë për fat përderisa vazhdon të përpëlitet mes të metave të njeriut, përderisa nuk e zgjidh dot këtë nyjë dhe çdo detyrim njerëzor. Po atëherë çfarë ndryshimi ka? Që këta janë të lidhur ngushtë, si me zinxhirë, me njëri - tjetrin, ndërsa kush ka kërkuar të arrijë sa më lart i është liruar zinxhiri e, megjithëse nuk është ende i lirë, është njësoj sikur të ishte.
Atëherë, dikush nga ata që lehin kundër filozofisë, do të përsëritë refrenin e zakonshëm: "Përse bisedat e tua janë më të guximshme se jeta jote? Përse e ul zërin perpara njerëzve të tu, përse e quan të nevojshme paranë, përse shqetësohesh nga humbjet, përse qan nëse të vdes dikush i afërt, përse do që të kesh nam të mirë dhe përse je i ndjeshëm ndaj sharjeve?
Përse tokat e tua prodhojnë më shumë nga ç'duhet? Përse vaktet e tua nuk përputhen me teoritë e tua? Përse ke orendi kaq të shkëlqyeshme? Përse në shtëpinë tënde e
pihet një verë që është më e vjetër se ty? Përse ke ndërtuar një kafaz zogjsh? Përse ke mbjellë pemë që do të japin vetëm hije? Përse jot shoqe ka futur në gisht një vlerë që është e
barabartë me gjithë pronën e një fisi të pasur? Përse shërbëtorët e tu të rinj veshin rroba kaq elegante? Përse në shtëpinë tënde të shtrosh tavolinën është një art dhe argjendaria nuk vihet sipas rastit por me mjeshtëri të madhe, madje ka një ekspert për hapjen e pijeve ?". E po të duash mund të vazhdosh: "Përse ke prona përtej detit dhe nuk e di as se sa ke? Çfarë turpi: o je aq i shkujdesur sa nuk i njeh skllevërit e tu të paktë, ose je aq i pasur sa ke aq shumë gjëra sa nuk i mban dot mend. ".
Më vonë do të jap unë shkas për sharje dhe do të bëj një listë aq të madhe të të metave të mia saqë nuk ta merr mendja, por tani për tani do të
përgjigjem kështu: "Unë nuk jam i urtë dhe, që të të bëhet qejfi ty, as nuk do të jem ndonjëherë. Prandaj nuk mund të më kërkosh të jem në lartësinë e njerëzve më të mirë, por më mirë se të këqijtë. Mua më mjafton të heq një pjesë të veseve të mia çdo ditë dhe të ndëshkoj të metat e mia.
Unë nuk jam shëruar e as nuk do të shërohem ndonjëherë. Në të vërtetë, unë nuk përgatis ilaçe për ta shëruar cermën, por qetësues, duke qenë mjaft i lumtur nëse krizat e saj janë më të rralla dhe dhimbjet më të lehta. Patjetër që, në krahasim me ritmin tuaj, edhe pse jam i pamundur, unë jam vrapues i shpejtë. Por nuk e kam fjalën për veten time që jam në një det me vese, flas për atë që ka arritur tashmë ndonjë përfundim.
Ti do të thuash: "Ndryshe flet e ndryshe bën." Kështu e kundërshtuan edhe Platonin, Epikurin,
Zenonin, o gjuhë me dy maja, helmuese dhe armiqësore: të gjithë këta nuk flisnin për mënyrën se si jetonin vetë, po për mënyrën se si duhej të jetonin. Unë flas për virtytin, jo për veten time dhe kur dënoj veset, dënoj në radhë të parë të miat: kur të kem mundësi do të jetojë ashtu siç duhet.
Nuk do të ma prishë mendjen kjo ligësia juaj helmuese për të arritur gjërat më të mira. As helmi që hidhni mbi të tjerët, por që ju vret juve, nuk do të më ndalë për të lëvduar jetën që e di farë mirë se duhet të bëj e jo jetën që, në të vërtetë, unë bëj; nuk do të më ndalë të nderoj virtytin dhe ta ndjek atë nga larg edhe sikur të jem duke u zvarritur me vështirësi.
Mos vallë duhet të pres që t'i shpëtojë diçka asaj ligësie që nuk kurseu as Rutilin dhe as Katonin? Por, a ia vlen të mos hiqesh si shumë i pasur për ata që Demetrion e quanin cinik dhe aspak të varfër? Edhe për një njeri kaq të vendosur në luftën kundër të gjitha nevojave të natyrshme dhe më të varfër nga të gjithë cinikët e tjerë, sepse jo vetëm që nuk zotëronte shumë, por as nuk kërkonte, thonë se nuk është shumë i varfër! Ti e shikon vetë: ai nuk ka ndjekur teorinë e virtytit, por atë të varfërisë.
Ndalo dhe medito
Për Diodorin, filozofin epikurian, i cili kanë thënë se vrau veten, thonë se nuk u soll në përputhje me mësimet e Epikurit kur preu fytin: ka nga ata që thonë se veprimi i tij duhet parë si një çmenduri e të tjerë që thone se duhet parë si i papeshuar. Ndërkohë ai, i lumtur dhe me ndërgjegje të qetë, i dëshmoi diçka vetvetes duke u larguar nga jeta, lavdëroi qetësinë e ekzistencës së tij të kaluar në port dhe, kur ishte duke hedhur spirancën, tha disa fjalë që ju do t'i keni dëgjuar pa dëshirë, pothuajse me zor: “Jetova dhe e përshkova rrugën që Zoti më kishte caktuar."
Ju jeni duke folur për jetën e një njeriu dhe vdekjen e një tjetri dhe, kur dëgjoni të flitet për dikë, i cili e ka merituar t'i thonë se ishte i madh, lehni si qenushët kur shikojnë se po afrohet ndonjë i huaj. E vërteta është se juve ju bëhet mirë që asnjë të mos dalë i mirë se ju duket sikur virtyti i të tjerëve ju plas fajet në fytyrë. Krahasoni, nga zilia, madhështinë e tyre me shpirtvogëlsinë tuaj dhe nuk e kuptoni se sa iu dëmton paturpësia juaj. Tani, nëse njerëzit që ndjekin virtytin janë kurrnacë, të shthurur dhe ambiciozë, çfarë jeni ju që virtytit nuk i dëgjoni dot as emrin?
Ju thoni se askush prej tyre nuk bën atë që thotë dhe nuk jeton në përputhje me fjalët e tij. Këtu nuk ka asgjë për t'u çuditur: fjalët e tyre janë të guximshme, madhështore dhe qëndrojnë përmbi të gjitha ngjarjet njerëzore. Edhe nëse nuk arrijnë të shkëputen dot nga kryqet, mbi të cilat secili prej jush ngul gozhdët e tij, prapëseprapë, kur janë duke shkuar drejt ekzekutimit, secili varet vetëm nga njëri dru.
Ndërsa, ata që kujdesen vetëm për veten e tyre, kanë nga një kryq për çdo dëshirë. Por janë thashethemexhinj të gëzuar kur fyejnë të tjerët. Mund ta besoja se nuk e kanë këtë të metë sikur të mos kishte nga ata që i pështyjnë njerëzve edhe nga trekëmbëshi.
"Filozofët apo mendimtarët nuk bëjnë atë që thonë." Por ata bëjnë shumë sepse thonë ato që thonë dhe mendojnë ndershmërisht. Po kush do ishte më i lumtur se ata, pastaj, sikur edhe sjellja e tyre të ishte në lartësi të fjalëve? Ndërkaq, nuk duhen përbuzur fjalët e mira që thonë dhe shpirti i tyre i mbushur me qëllime të mira. Nga mësimet e dobishme duhet lavdëruar edhe shtjellimi i tyre, pavarësisht nga përfundimi.
Nuk ka asgjë për t'u çuditur nëse nuk arrin dot në majë ai që është munduar në një ngjitje të vështirë. Nëse je burrë nderoje atë që e vë veten përballë provave të vështira, edhe nëse ai dështon. Është diçka fisnike, të mos shikosh mundësitë e tua por ato që të jep natyra, të synosh majën dhe të ndërtosh plane të cilat janë të parealizueshme për atë që nuk ka një shpirt vërtet të madh.
Kush i ka vënë vetes si synim këtë gjë: “Do ta shikoj në sy vdekjen me të njëjtin guxim që kam kur dëgjoj të flitet për të, do duroj çdo lodhje duke e mbajtur trupin me shpirt në dhëmbë, do përbuz pasuritë, pavarësisht nëse ato janë pranë apo larg meje, dhe nuk do jem, më i mërzitur apo më i guximshërn, nëse ato do të shkëlqejnë përreth meje apo gjetkë. Unë nuk do ta përfill fatin as kur të vijë e as kur të largohet. Do t'i shikoj të gjitha tokat sikur të ishin të miat dhe, të miat, sikur të ishin të të gjthëve. Do të jetoj me bindjen se kam lindur për të tjerët dhe do ta falenderoj Zotin për këtë gjë. Vetëm mua më dhuroi të gjithë të tjerët dhe gjithë të tjerët m'i dhuroi mua.
E pastaj, nëse do të kem diçka në dorë, nuk do të jem as dorështrënguar e as shkapërderdhës. Do t'i quaj vërtet të miat ato gjëra që kam dhuruar dhe nuk do t'i vlerësoj veprat e mira as nga numri, as nga pesha e tyre dhe as nga ndonjë vlerësim tjetër përveç vlerësimit të atij që i meriton ato: nuk do të jetë asnjëherë shumë ajo që do kem mundësi t'i jap atij që e meriton atë. Nuk do të bëj asgjë për famë, do të bëj gjithçka që më thotë ndërgjegjja ime. Do sillem sikur mund të më shikojnë të gjithë, edhe sikur të jem vetëm unë ai që do e dijë se çfarë bëj.
Kufiri i së ngrënës dhe së pirës, për mua, do jetë shuajtja e nevojave të mia të natyrshme e jo mbushja e zbrazja e stomakut. Do jem i dashur dhe i respektueshëm me miqtë dhe i qetë e i drejtë me armiqtë. Do mundohem të dal përpara çdo kërkese të hijshme dhe të jem përpara çdo lutjeje. Unë e quaj botën vendlindjen time dhe ndërgjegjen udhërrëfyesin tim. Ajo është gjithnjë të pranishëm dhe e gjykon çdo veprim që bëj dhe çdo fjalë që them. E kur mysafiri do vijë të marrë përsëri shpirtin tim do vendos ta lërë të lirë atë duke shpresuar ta lë me besim, atëherë do të largohem nga jeta duke dëshmuar se e kam dashur gjithnjë ndershmërinë morale dhe qëllimet fisnike, pa
kufizuar asnjëherë lirinë apo cënuar të drejtat e të tjerëve e aq më pak timen."
Sa për ju, që urreni virtytin dhe lëvruesit e tij, nuk po bëni ndonjë gjë të re. Edhe ai që ka probleme me sytë nuk e duron dot dritën, edhe kafshët e natës i shmangen dritës së ditës. Ata sapo del dielli vrapojnë të fshihen në strofkat e
tyre dhe, nga frika e dritës, strehohen në ndonjë vrime. Ankohuni, harxhoni frymën duke sharë njerëzit e mirë; shqyeni gojën, kafshoni fort: do t'iu thyhen dhëmbët para se t'i ngulni ata.
Ndalo dhe medito
Për pasurinë, varfërinë dhe bujarinë
"Si ka mundësi që ai njeri është i dhënë pas dijes dhe është kaq i pasur? Përse thotë që pasuritë duhen përbuzur, kur ai vetë ka shumë pasuri? Thotë që jetës nuk i duhet dhënë shumë rëndësi, por është gjallë. Thotë që shëndetit nuk i duhet dhënë shumë rëndësi, por mundohet ta ruajë atë të përkryer. Përse e quan mërgimin një fjalë pa
kuptim dhe thotë: "Ç'të keqe ka të ndryshosh krahinë?", por, nëse ka mundësi, plaket në vendindje?". Thotë se nuk ka asnjë ndryshim midis jetës së gjatë dhe të shkurtër, por do mundohet të jetojë sa më gjatë, nëse nuk do të ketë pengesa, dhe të jetë i fuqishëm e i qetë në pleqëri.
Ai pohon se të gjitha këto gjëra janë të përbuzshme, jo në kuptimin se nuk di t'i zotërosh ato, por t'i zotërosh pa ankth; ai nuk i dëbon ato, por nëse largohen, i shoqëron pa u shqetësuar. Fundja, në ç'vend më të sigurt mund t'i vendosë fati pasuritë sesa atje ku mund të shkojë t'i tërheqë pa iu ankuar ai që do t'ia kthejë mbrapsht ato?
Mark Katoni, edhe pse lavdërontë Kurion, Korunkanin dhe kohët e bukura kur, të kishe ndopak pasuri, ishte krim i ndëshkueshëm nga censorët, vetë kishte pa dyshim me
pak se Krasi, por më shumë se Katoni i rreptë. Për të bëre një krahasim ai ia kishte kaluar stërgjyshit të tij më shume sesa Krasi ia kishte kaluar atij e, sikur t'i kishin ardhur pasuri të tjera, patjetër që do t’i kishte pranuar ato.
Në të vërtete, njeriu i urtë mendon se i meriton dhuratat e fatit: ai nuk i do pasuritë, por i pranon ato me kënaqësi, i hap atyre derën e shtëpisë, por jo atë të shpirtit dhe nuk i kthen mbrapsht ato, përkundrazi, i mban dhe i vë në shërbim të virtytit.
Pa dyshim që njeriu i urtë ka më shumë raste për të zhvilluar aftësitë e tij si në pasuri ashtu edhe në varfëri. Në varfëri i vetmi virtyt qëndron në faktin që të mos dorëzohesh e të mos nënshtrohesh, kurse në pasuri kanë fushë të lirë vetëpërmbajtja, bujaria, zgjuarësia, rregulli dhe zemërgjerësia.
Njeriu i urtë nuk do ta përbuzë veten nëse
do të jetë shtatulët, por, sidoqoftë, do dëshirojë të jetë i gjatë. Edhe nëse do të jetë i dobët dhe do t'i mungojë njëri sy, do jetë i ndërgjegjshëm për vlerën e tij, por, sidoqoftë,
do dëshirojë të jetë i fuqishëm, pa harruar ama se ai ka vlera të tjera brenda vetes.
Ai do ta durojë sëmndjen, por do t'i urojë vetes shëndet. Ka shumë gjëra, të cilat edhe nëse në përgjithësi duken si të parëndësishme dhe mund të mungojnë pa e dëmtuar të mirën parësore, prapëseprapë i japin ndonjë epërsi qetësisë së vazhdueshme që vjen nga virtyti. Njeriu i urtë i pranon pasuritë ashtu si lundruesit erën e mbarë, si dimri një ditë me diell.
Askush nga njerëzit e ditur (e kam fjalën për njerëzit tanë, të cilët të mirë të vërtetë kanë
vetëm virtytin) nuk thotë se edhe ato përfitime, që ne i quajmë të parëndësishme, janë pa vlerë dhe se disa prej tyre nuk pëlqehen më shumë se disa të tjera. Disa prej tyre ne i quajmë më me vlerë e disa të tjera më pak. Mos u gënje: pasuria bën pjesë te përfitimet më të dëshirueshme.
Ti do të thuash: "Po atëherë përse tallesh me mua nëse edhe per ty pasuria është po aq e rëndësishme sa edhe për mua? Do ta dish se nuk është kështu? Sikur pasuria ime të zhdukej ajo nuk do të merrte me vete asgjë tjetër veçse veten e saj, ndërsa ti do mbeteshe i trullosur dhe do ndiheshe sikur të
mungon vetvetja, sikur të të braktiste pasuria: për mua pasuritë kanë njëfarë rëndësie, për ty ato kanë shumë rëndësi. Së fundi, mua më përket pasuria, kurse ti i përket asaj.
Prandaj, mjaft u mundove të ndalosh të diturit që të kenë para: askush nuk e ka dënuar dijen me varfëri. I dituri mund të ketë pasuri të mëdha, mjafton që ato të mos jenë të vjedhura, të njollosura me gjak, fryt i padrejtësive apo i fitimeve të pista. Fitimet duhet të jenë të pastra ashtu si edhe shpenzimet, në mënyrë që askush të mos ankohet, përveç njerëzve të ligj. Shtoji sa të duash pasuritë e tua: ato janë të pastra sepse askush nuk mund të thotë se janë të tijat, edhe pse do të ketë shumë gjëra që çdokush do të donte të ishin të tijat.
Përsa i përket njeriut të urtë, ai nuk do ta refuzojë dashamirësinë e fatit, nuk do të mburret e as nuk do të ketë turp nga një pasuri të cilën e ka vënë me nder. Përkundrazi, ai do të ketë pse të lëvdohet
me to nëse, pasi të ketë hapur derën e shtëpisë dhe të ketë ftuar gjithë qytetin për të parë pasuritë e tij, mund të thotë: "Nëse ndonjëri nga ju njeh diçka të tijën, le ta marrë me vete". O njeri i madh dhe ndershmërisht i pasur, patjetër që pas kësaj ftese do të kesh gjithçka nga ato që kishe. Dua të them që, nëse me qetësi të plotë dhe pa shqetësime do t'i kesh dhënë të tjerëve mundësinë që të hetojnë me kujdes dhe nëse askush nuk ka kërkuar që t'i kthehej asgjë, atëherë mund të jesh krenar dhe ta mbash kokën lart që je i pasur.
Njeriu i urtë nuk do të lejojë që në shtëpinë e tij të hyjnë para të pandershme, por njëkohësisht, nuk do t'i refuzojë pasuritë e mëdha, të cilat janë dhuratë dhe fryt i virtytit të tij. Përse ai të mos i rregullojë ato siç duhet? Le të vijnë: janë të mirëpritura. Ai nuk do t'i nxjerrë në pah ato, kjo është tipike e njerëzve të marrë, por as nuk do ti fshehë, kjo është tipike e njerëzve shpirtngushtë dhe frikacakë, të cilët kujtojnë se kanë nëpër duar ndonjë pasuri të madhe, megjithatë siç thashë, nuk do t'i dëbojë nga shtëpia e tij.
Çfarë duhet të thotë ai: "Nuk më hyni në punë" apo “Unë nuk jam i zoti të mbarështoj pasuritë"? Edhe po të kishte mundësi të bënte një copë rruge me këmbë, do të dëshironte ta bënte me mjet, po kështu edhe ashtu siç do të dëshironte ta bënte një copë rruge me mjet, edhe po të kishte mundësi ta bënte atë me këmbë, po ashtu nuk do të dëshirojë të jetë i varfër nëse ka mundësi të jetë i pasur. Por, ai do t'i mbajë pasuritë e tij duke qenë i ndërgjegjshëm se mund të jenë të lehta dhe kalimtare dhe nuk do të lejojë që ato të bëhen peshë as për të e as për të tjerët.
Ai do të jetë bujar, por ju mos i mbyllni veshët dhe mos e shtrini dorën, sepse ai do të jetë bujar me njerëzit e mirë ose me ata që kanë mundësinë të bëhen të tillë, duke i zgjedhur me kujdesin më të madh sepse e di që duhen mbajtur parasysh si fitimet ashtu edhe shpenzimet. Do të jetë bujar atëherë kur duhet, në të vërtetë një dhuratë e gabuar shkon dëm, do të jetë dorëhapët, jo dorëshpuar; nga dora e tij do të dalë shumë, por nuk do të bjerë asgjë.
Gabon kush mendon se është e lehtë të dhurosh: kjo është diçka shumë e vështirë, nëse bëhet në sajë të arsyetimit dhe jo rastësisht apo instinktivisht. Do të fitoj dashamirësinë e këtij, atij tjetrit do t'i jap atë që i detyrohem, këtë do ta ndihmoj, kurse për atë kam mëshirë. Ndihmoj atë i cili nuk e meriton që urija ta ndalojë të mendojë, ndërsa këtij nuk do t'i jap asgjë edhe sikur të kishte nevojë sepse çfarëdo që t'i jap unë, atij do t'i mungojë gjithmonë diçka. Me dikë, pastaj, do të kufizohem t'i ofroj diçka, me të tjerë, do të ngul këmbë që të pranojnë. Nuk
mund të jem i pakujdesshëm: kur dhuroj diçka bëj investimentin më të mirë.
Ti do të thuash: "Po atëherë, ti jep që të marrësh?". Jo, që të mos humbas: dhurata nuk duhet bërë që të ta përmendin, por që të ta kthejnë. Vepra e mirë është si një thesar që duhet mbajtur fshehur me kujdes të madh dhe nuk i duhet treguar askujt, veçse nëse është vërtet e nevojshme.
Pastaj, edhe shtëpia e një njeriu të pasur ka mundësi të pafundme për të bërë mirë! Kush thotë se duhet të jesh bujar vetëm me njerëzit e rangut të lartë? Natyra më fton t'u bëj mirë njerëzve, robër apo të lirë qofshin ata, nga një familje fisnikësh apo ish robërish. Ç'ndryshim ka nëse ajo është një liri e ligjshme apo e dhënë për miqësi? Atje ku ka njerëz, ka vend edhe për të bërë mirë.
Kështu mund të shpërndahen dhurata buajre edhe brenda mureve të shtëpisë dhe të ushtrohet liria, e cila nuk quhet kështu sepse i drejtohet njerëzve të lirë, por sepse buron nga një shpirt i lirë. Njeriu i urtë nuk është asnjëherë bujar me atë që nuk e meriton, por burimi i tij është i pashtershëm
sa herë që takon dikë që, përkundrazi, e meriton.
Prandaj, mos i keqkuptoni fjalët e thëna me nder, forcë dhe guxim nga ai që merret me dituri. Por kini kujdes: tjetër gjë është njeriu që dëshiron të bëhet i ditur, tjerër ai që është i tillë. I pari do të thotë: “Unë flas mirë, por përpëlitem ende mes shumë vështirësive. Nuk mund të më krahasosh me parimet e mia: unë tani po bëj ç'është e mundur, po përpiqem të përmirësohem dhe synoj për një ideal shumë të madh. Kur të kem bërë ato përparime që po kërkoj të bëj, mund të krahasosh atë që them me atë që bëj". Ndërsa ai që e ka arritur majën e përsosmërisë do të flasë ndryshe: "Para së
gjithash, ti nuk mund të japësh gjykime mbi ata që janë më të mirë se ty". Unë tani nuk u pëlqej njerëzve të ligj dhe kjo tregon se jam në rrugën e duhur.
Por, për të të dhënë një shpjegim, i cili nuk i mohohet askujt, dëgjo çfarë do të të them dhe se si i vlerësoj gjërat. Unë them se pasuria nuk është një e mirë: në të vërtetë, sikur të ishte, do të na përmirësonte. Tani, unë nuk mund ta quaj një të mirë atë që mund ta gjesh edhe tek njerëzit e ligë. Nga ana tjetër, jam i bindur se të zotërosh pasuri është e ligjshme, e dobishme dhe se ato përmirësojnë cilësinë e jetës.
Atëherë, dëgjoni përse unë nuk i përfshij pasuritë te të mirat dhe përse sillem ndryshe nga ju në lidhje me to (tani që e pranuam se është e drejtë t'i zotërosh pasuritë). Më vër të banoj në shtëpinë më të pasur, atje ku ari dhe argjendi janë gjëra të zakonshme: nuk do të mendoj se vlej më shumë. Në të vërtetë, pasuritë ndodhen rreth e rrotull meje, por ato nuk janë pjesë e imja. Tani më ço diku, mes të varfërve: nuk do të mendoj se vlej më pak vetëm sepse jam mes atyre që kërkojnë lëmoshë. Po atëherë, ç'rëndësi ka nëse nuk kanë një kothere buke ata që kanë mundësi të jetojnë? Kështu që unë dëshiroj shtëpinë e shkëlqyer, jo vendin e lypsarëve.
Më rretho me orendi të çmuara, me pajisje elegante: nuk do mendoj se jam më me fat sepse mund të rehatohem në një vend të butë apo sepse i vë të ftuarit e mi të ulen mbi purpur. Më ndrysho dyshekun: nuk do të jem më fatkeq nëse mund të shtrij gjymtyrët e lodhura mbi pak bar të thatë dhe nëse mund të fle mbi një dyshek kashte të cirkut që ndoshta i dalin fijet nga arnimi i vjetër i pëlhurës. Edhe në këtë rast, dëshiroj t'i shpreh ndjenjat e mia më mirë i veshur me mantel sesa me shpatullat jashtë.
Ta zëmë se të gjitha ditët e mia do të shkojnë ashtu si shpresoja dhe se do të më shtohen gjithmonë gëzime të reja: nuk do të kënaqem me veten për këtë arsye. Ndryshoje tani këtë gjendje dhe shpirti im le të goditet tejpërtej nga fatkeqësi, zi dhe prapësi të çdo lloji, çdo çast të jetë shkak për të lotuar: nuk do të mendoj se jam fatkeq, edhe pse më ndodhin gjëra kaq të trishtuara, nuk do të mallkoj as edhe një ditë nga jeta ime. E kam përgatitur shpirtin para kohe në mënyrë që edhe dita më e errët të mos e turbullojë atë. Megjithatë, dëshiroj më mirë të ndryshoj kënaqësinë sesa të zbus dhimbjen.
Sokrati do të thotë: “Më bëj fitimtar të të gjithë botës ndërsa karroca elegante e Liberos më çon në ngadhënjim nga Orienti deri në Tebe dhe mbretërit të më pyesin për rregullat e drejtësisë: unë nuk do të harroj se jam njeri ndërkohë që më ngrenë në qiell. Papritur, nga kjo lartësi, më rrëzo në shkatërrimin më të madh: më vër mbi një karrocë dore si stoli për parakalimin e një fitimtari krenar e mendjemadh: pas karrocës së një tjetri nuk do të ndihem më i ulët sesa
kur rrija në këmbë mbi timen. Megjithatë dëshiroj më mirë të fitoj sesa të jem i burgosur.
Do ta shikoj nga lart gjithë mbretërinë e fatit, por, nëse do kem mundësi, do të marr pjesën më të mirë nga ai. Çfarëdolloj gjëje të më ndodhë për mua do të jetë mirë, por do të jetë akoma më mirë nëse do të bëhet fjalë për ngjarje të lumtura, të këndshme dhe që të sjellin sa më pak shqetësime. Mos kujto se ka virtyt pa lodhje, vetëm se me disa virtyte duhen përdorur shpore, me të tjera, frena.
Ashtu siç duhet mbajtur trupi në zbritje, ndërsa në ngjitje, përkundrazi, duhet shtyrë, ashtu edhe disa virtyte ndodhen në zbritje e të tjera në ngjitje. Pa dyshim vendosmëria, këmbëngulja dhe durimi duan lodhje, mundim dhe qëndrueshmëri, ashtu si edhe çdo virtyt tjetër, i cili i kundërvihet fatkeqësive dhe përpiqet të nënshtrojë fatin.
Po atëherë? A nuk është e qartë se liria, vetëpërmbajtja dhe urtësia shkojnë në zbritje? Në këtë ras duhet ta përmbajmë shpirtin që të mos rrëshqasë, në tjetrin duhet ta shtyjmë dhe ta nxisim atë me forcë. Pra, për varfërinë duhet të përdorim virtytet më të të fuqishme per të dylyftuar, kurse për pasuritë virtytet më të kujdesshme, të cilat ecin në majë të gishtave dhe e frenojnë peshën e tyre.
Tani që e caktuam këtë ndryshim, dëshiroj më mirë të kem të bëj me ato virtyte të cilat mund të zhvillohen me qetësi sesa me ato të cilat kërkojnë djersë dhe gjak. “Prandaj, thotë njeriu i urtë, - nuk jam unë ai që ndryshe flet e ndryshe bën, jeni ju që i kuptoni gjërat tjetër për tjetër: dëgjoni vetëm tingullin e fjalëve pa kuptuar kuptimin e tyre.
Ndalo dhe medito
"Po atëherë, ç'ndryshim ka midis meje që jam budalla dhe teje që je i ditur, përderisa që të dy kemi si synim të zotërojmë sa më shumë?" Ka shumë ndryshim: në të vërtetë pasuritë janë në shërbim të njeriut të ditur dhe nën urdhrat e budallait. I dituri nuk lë asgjë në dorë të pasurisë, kurse për ju pasuria është gjithçka. Ju mësoheni me të sikur dikush t'ua kishte premtuar në përjetësi, kurse i dituri, pikërisht kur ndodhet mes pasurisë, mendon për varfërinë.
Një gjeneral nuk i beson asnjëherë paqes deri në atë pikë sa të mos jetë gati për një luftë, e cila, edhe pse nuk zhvillohet, është shpallur tashmë. Për t'u bërë mendjemëdhenj ju mjafton një shtëpi e bukur, a thua se ajo nuk mund të marrë flakë apo të rrëzohet. Pasuritë ju dehin sepse kujtoni se me to mund të kaloni çdolloj pengese dhe se fati nuk ka armë për t'i asgjësuar ato.
Ju dëfreheni të shkujdesur mes pasurive pa asnjë parandjenjë rreziku, ashtu siç bëjnë zakonisht barbarët e rrethuar të cilët, duke mos njohur përdorimin e makinerive të luftës, bëjnë sehir me mospërfillje mundin e rrethuesve dhe nuk e kuptojnë përse shërbejnë ato ndërtime të përgatitura që larg. Po kështu ju ndodh edhe juve: flashkeni mes gjërave tuaja dhe nuk mendoni sesa ngjarje i kërcënohen ngado dhe janë tashmë duke iu zhvatur gjahun e çmuar.
Kushdo mund t'ia marrë pasuritë njeriut të ditur, por nuk mund t'i marrë dot të mirat e tij të vërteta sepse ai jeton i lumtur në të tashmen dhe mospërfillës për të ardhmen. Sokrati, ose ndonjë tjetër që ka po të njëjtën të drejtë dhe fuqi përballë gjërave njerëzore
thotë: "Jam plotësisht i bindur se sjellja ime nuk mund të jetë e kushtëzuar nga gjykimet tuaja. Më sulmoni si zakonisht, po të doni, unë nuk do të mendoj se më fyeni, por se qurraviteni si foshnje gjiri".
Kështu do të flasë ai që e ka arritur urtësinë sepse, i lirë nga veset, ndihet i shtyrë për të qortuar të tjerët, jo për inat, por, përkundrazi, me qëllimin e mirë. Dhe do të shtojë: “Gjykimi juaj më shqetëson, por jo për vete, për ju, sepse, nëse do të vazhdoni të mallkoni virtytin dhe ta bezdisni atë, atëherë nuk ju mbetet asnjë shpresë. Mua nuk më bëni asnjë fyerje. As ai që shkatërron besimtarët nuk i bën asnjë dëm Zotit, por qëllimet e tij të këqija janë mëse të qarta, edhe pse mund të mos dëmtojë askënd.
Unë i duroj idiotësitë tuaja ashtu si Maksimi budallallëqet e poetëve: kush i vë krahë, kush brirë, një e paraqet si një shkelës të besnikërisë bashkëshortore që endet natën lart e poshtë, një tjetër të pamërshirshëm me besimtarët, dikush të padrejtë me njerëzit apo grabitës i njerëzve të lirë e, madje, i të afërmëve, njëri atvrasës dhe pushtues i mbretërisë atërore. Këta nuk bënë gjë tjetër veçse u hoqën njerëzve turpin e mëkatit.
Por, edhe pse mua as nuk më gërvshtni, e them për ju: shikojeni me ëndje virtytin, kini
besim tek ata të cilët, pasi e kanë ndjekur atë për një kohë të gjatë, pohojnë se bëhet fjalë për diçka madhështore, që zmadhohet çdo ditë e më shumë. Madje nderojeni ashtu siç nderoni dikë, nderoni ata që e bëjnë profesion atë, si teologët, e, sa herë që të flitet për tekstet e shenjta, pranojini ato në qetësi. Kjo nuk duhet marrë, siç kujtojnë disa, në kuptimin që t'i pranoni me të vërtetë, por thjesht imponon qetësinë, në mënyrë që riti të zhvillohet sipas rregullave dhe pa zhurma poshtëruese. Në të vërtetë, është e nevojshme që të imponohet, kështu, kur të marrësh ndonjë përgjigje, mund të dëgjoni me vëmendje dhe me gojën mbyllur.
Kur dikush i bie daulles dhe dokrra tregon
me thasë, kur ndonjë mashtrues shtiret sikur plagoset dhe i ejakosen fare pak krahët dlhe shpatullat, kur një grua zvarritet
me gjunjë në rrugë e ulërin ose një plak i pispillosur me lino dhe parfume, me një kandil në dorë, në dritën e ditës, ulërin që Zoti është i zemëruar, atëherë ju rendni të dëgjoni dhe jini gati për t'u betuar se është i frymëzuar nga tronditja e besimit duke ushqyer kështu ndërsjelltas një mahnitje të heshtur".
E ja Sokrati, i cili, nga burgu i pastruar për shkak të pranisë së tij dhe i nderuar më shumë se çdo gjykatës, thërret: "Çfarë çmendurie është kjo që thotë se natyra është armike e Zotit, se duhet çnderuar virtyti dhe me zëra të liga duhen përdhosur gjëra të shenjta? Nëse keni mundësi
lavdërojini njerëzit e virtytshëm, ndryshe rrini urtë. Nëse iu pëlqen të nxirrni në pah pafytyrësinë tuaj të turpshme shani njëri - tjetrin. Kur nxeheni me Zotin, nuk them se sakrifikoni, por se lodheni më kot.
Thotë Seneka: Njëherë i dhashë mundësinë Aristofanit që të tallej me mua. Gjithë ajo turmë poetësh komikë më vërsuli fjalë me helm: por virtyti doli në dritë pikërisht falë goditjeve që u munduan ta plagosnin. Virtytit i bëhet mirë të dalë para të gjithëve dhe të vihet në provë; askush nuk e ka kuptuar vierën e tij aq sa ai që ka shqyrtuar fuqinë e tij, duke e ndjekur atë këmba - këmbës. Askush nuk e njeh fortësinë e gurit më mirë se gurëgdhendësit.
Unë kështu tregoj se jam një shkëmb i vetëm mes një deti të cekët, te cilin e fshikullojnë vazhdimisht dallgët nga çdo anë, por as shekuj sulmesh të vazhdueshëm nuk mund ta lëvizin nga vendi apo ta gërvishtin. Pra, më mësyni, më sulmoni: do t'ju mposht duke ju duruar. Kush ngrihet kundër një shkëmbi të palëvisshëm dhe të pakalueshëm e drejton fuqinë në dëm të vetvetes. Prandaj, më mirë kërkoni një shënjestër të dobët dhe që thyhet lehtë ku të futni shigjetat tuaja.
Por juve ju pëlqen të gërmoni të metat e të tjerëve dhe të jepni gjykime mbi këdo: "Përse kỵ filozof ka një shtëpi kaq të madhe? Përse ky shtron darka kaq të bollshme?".
Shikoni puçrrat e të tjerëve, ju që jeni plot plagë? Është njësoj sikur një njeri, të cilin e ka përpirë një zgjebe e tmerrshme, të tallte nishanet dhe lythet e një trupi të përsosur.
Ju qortoni Platonin sepse ka kërkuar para, Aristotelin sepse i ka pranuar, Demokritin sepse nuk i ka patur fare ndër mend, Epikurin sepse nuk i shpenzoi kot, kurse mua më përplasni në fytyrë Alçibiadën dhe Fedron, por do të ishit të lumtur sapo të kishit mundësi të imitonit veset tona!
Po pse nuk shikoni më mirë të metat tuaja, të cilat ju mundojnë, herë ju godasin nga jashtë e herë ju djegin në bark. Jeta njerëzore nuk zgjat aq shumë (edhe pse ju nuk jeni të ndërgjegjshëm për gjendjen tuaj) sa ju të keni kohë të lirë për të lëvizur gjuhën në gojë dhe të shani ata që janë më të mirë se ju.
Kjo është diçka që ju nuk e kuptoni dhe silleni në një mënyrë të tillë që nuk përshtatet me gjendjen tuaj, si ata që rrinë pa bërë asgjë në cirk apo në teatër dhe nuk e dinë ende se, ndërkohë, shtëpia e tyre është në zi.
Kurse unë, që shikoj nga lart, shoh se sa shtrëngata kërcënojnë të përplasen nga një çast në tjetrin mbi ju me breshëri ose, tashmë kaq praņë, janë duke ju marrë me vete juve dhe pasuritë tuaja. E jo pas pak, por tani, edhe pse ju nuk e kuptoni, një vorbull është duke përfshirë shpirtrat tuaja, të cilët megjithëse mundohen të shpëtojnë, prapë nuk heqin dorë nga dëshirat e tyre dhe herë ngrihen në ajër e herë fundosen në humnerë.
