Ti, më pyete përse vallë u ndodhin kaq shumë fatkeqësi njerëzve të mirë, nëse bota drejtohet nga Caktimi hyjnor. Kjo temë kërkon një shtjellim më të gjerë, sepse më parë duhet treguar se është e vërtetë që Caktimi hyjnor drejton gjithësinë dhe se ka një Zot që kujdeset për ne, por meqënëse ti më kërkon të trajtoj vetëm një pjesë të çështjes, për t'iu përgjigjur pyetjes tënde, pa shkuar në thellësi të krejt çështjes, do të bëj diçka shumë të thjeshtë.
Para së gjithash, është e kotë të tregosh, tani për tani, se si një vepër kaq e madhe siç është gjithësia mund të mbahet në këmbë pa ndihmën e dikujt dhe se si lëvizja e harmonishme e yjeve nuk mund të jetë e rastësishme, sepse gjithçka që është krijuar rastësisht pëson luhatje të shpeshta dhe ndryshime të papritura; ndërsa kjo lëvizje e pandryshueshme e gjithësisë, e cila sjell një sasi të pafund frymorësh e jofrymorësh në tokë dhe në det, dhe përshkëndit në qiell një numër të madh yjesh të shkëlqyeshëm, sipas një rregulli që e vendos secilin në një vend të caktuar, patjetër që kryhet sipas parimeve të një ligji të përjetshëm. Kỵ rregull nuk mund të rrjedhë nga një materie e verbër, e cila vagëllon rastësisht dhe nuk ka mundësi që elementët e bashkuar rastësisht të krijojnë një ekuilibër kaq organik sa t'i lejojnë masës së rëndë tokësore të qëndrojë e palëvizur në mes të qiellit që rrotullohet rreth saj, aq sa detet të depërtojnë nëpër lugina për të zbutur tokën dhe të thithin ujin e lumenjve pa tejbajtur, e aq sa të lejojnë lindjen e krijesave të mëdha nga fara të vogla.
Por edhe dukuritë, në dukje të shthurura dhe të çrregullta - si shirat, retë, shpërthimi i dhunshëm i vetëtimave, llavat që dalin nga
majat e vullkaneve, lëkundjet e tërrmetit dhe të gjitha turbullimet e shkaktuara nga lëvizja e atmosferës që rrethon tokën - megjithëse janë të paparashikueshme, nuk ndodhin pa një arsye. Të gjitha kanë shkaqet e tyre, ashtu siç i kanë ato dukuri, të cilat, duke u shfaqur atje ku ne nuk i presim, na duken të mrekullueshme: për shembull, burimet e ujit të ngrohtë në mes të detit dhe ishujt e rinj që lindin papritur në oqeanin e pafund.
Fundja, nëse vërejmë se si brigjet dalin në sipërfaqje për shkak të tërheqjes së detit dhe pastaj përmbyten përsëri në një hapësirë të shkurtër kohe, mos vallë duhet menduar për ndonjë impuls të verbër, në sajë të të cilit dallgët herë përmblidhen dhe tërhiqen, herë ngrihen dhe marrin përsëri vendin e tyre në një kohë të shkurtër? Përkundrazi, ato ngrihen dhe ulen në orë e në ditë të caktuara, më shumë a më pak sipas ndikimit të hënës, e cila sjell vërshimin e oqeanit. Por, le t'i lëmë për më vonë bisedimet mbi këto dukuri, aq më tepër sepse ti nuk ke asnjë dyshim mbi ekzistencën e Zotit, vetëm se ankohesh për të.
Unë dua të të pajtoj me Zotin dhe të të tregoj sa ai nuk është i padrejtë me njerëzit. Është ligj i natyrës: një e mirë nuk mund t'i bëjë dëm njerëzve të ndershëm. Mes njerëzve të virtytshëm ka një marrëdhënie të
ngushtë miqësie, të bazuar mbi virtytin, madje më shumë se një lidhje miqësie ka një lidhje farefisnore, një ngjashmëri, sepse njeriu i drejtë ndryshon nga i padrejtë vetëm nga rrugët që ndjekin, dua të them ngaqë ai nuk është i përjetshëm si Zoti ka nevojë për këtë Zot. Kỵ i fundit, si Qënie Absolute që është, por edhe i kërkueshëm, kur bëhet fjalë për virtytin, e edukon atë në mënyrën e duhur , pasues e kundërshtar, e edukon më rreptë sesa të tjerët, siç bëjnë të gjithë baballarët e ashpër por të drejtë.
Prandaj, kur të shikosh njerëzit e mirë dhe të
dashur, të lodhen, të djersitin dhe të ngjitin tatëpjeta të vështira, ndërsa të këqijtë argëtohen dhe notojnë në kënaqësitë e paturpshme të turpit, kujto se ajo që na gëzon te fëmijët tanë është thjeshtësia e tyre, përballë pafytyrësisë së fëmijëve të shërbëtorëve dhe ndërsa tanët i mbajmë nën frerë me një disiplinë të rreptë, ushqejmë kështu pafytyrësinë e të tjerëve. Në këtë mënyrë sillet edhe Zoti: ai nuk e përkund njeriun e virtytshmë në kënaqësi, por e vë në provë, e kalit, e bën atë të denjë për vetveten.
"Po atëherë përse u ndodhin kaq shumë fatkeqësi njerëzve të mirë?". Para së gjithash, njeriut të mirë nuk mund t'i ndodhë asgjë vërtet e keqe: gjërat e kundërta nuk mund të përzihen mes tyre. Sasia e lumenjve dhe i shirave që bien nga qielli, si edhe burimet e shumta mjekësore, nuk e ndryshojnë shijen e kripur të detit, e aq më tepër nuk e ëmbëlsojnë atë: po ashtu edhe sulmi i fatkeqësive nuk e cënon shpirtin e njeriut të fortë. Ai qëndron i palëkundur në gjendjen dhe në bindjet e tij, sepse është më i fuqishëm se ato që ndodhin rreth tij.
Ai patjetër që është i ndjeshëm ndaj fatkeqësive, por fiton mbi to e, megjithëse është i qetë dhe i shtruar nga natyra, ai di të ngrihet kundër tyre. Për atë të gjitha fatkeqësitë janë prova. Kush është ai i cili, i
ndershëm dhe i denjë për t'u quajtur njeri, nuk është i gatshëm për t'u vënë në provë dhe për të përmbushur detyrën e tij duke përballuar edhe rreziqet më të mëdha? Plogështia është vuajtje për njeriun e zellshëm.
Shiko atletët, të cilët janë gjithnjë të kujdesshëm për fuqitë e tyre: ata maten me më të fuqishmit dhe u kërkojnë trajnerëve që
t'i përgatitin sa më mirë për garën dhe t'u japin gjithë gjallërinë e duhur; ata marrin goditje njëra pas tjerës dhe, nëse nuk gjejnë një kundërshtar në lartërsinë e tyre, ndeshen
njëkohësisht me më shumë se një.
Guximi zbutet pa kundërshtarë dhe vetëm kur tregon se sa peshë mund të mbajë, atëherë mund të nxjerrë në pah se sa i madh e i fuqishëm është. Kështu duhet të sillen edhe njerëzit e virtytshëm, pra të mos kenë frikë nga provat e ashpra dhe të vështira e të mos ankohen për fatin e tyre. Ata, përkundrazi, duhet të dinë të përshtaten me atë që u ndodh dhe ta kthejnë në dobi të tyre. Nuk ka rëndësi se çfarë duhet të durosh, por se si di ta durosh atë.
Shiko sesa e ndryshme është dashuria e nënës dhe ajo e babës. Babai i zgjon fémijët
herët në mëngjes që të merren me punët e tyre dhe nuk do që të pushojnë as në ditët e festave, ai i bën ata të derdhin lot e djersë; kurse nëna dëshiron t'i ketë gjithmonë pranë
vetes, të jetë mburoja e tyre, t'i mbrojë nga trishtimi, nga lotët dhe lodhja.
Zoti, njerëzit e mirë i do shumë, por nuk ka dobësi dhe thotë: "Lodhjet, dhimbjet dhe fatkeqësitë i ndihmojnë që t'i kenë gjithnjë sytë hapur, kështu ata do të jenë vërtet të fortë". Kafshët që shëndoshen nga plogështia, dobësohen dhe jo vetëm që nuk janë më në gjendje të bëjnë asgjë, por nuk arrijnë as të lëvizin dhe të mbajnë peshën e trupit të tyre. Një lumturi e cila nuk është vënë asnjëherë në provë lëkundet që me goditjen e parë, ndërsa kush është ndeshur gjithnjë me vështirësitë, është mësuar dhe nuk rrëzohet përballë asnjë të keqeje, edhe sikur të rrëzohet vazhdon të luftojë në gjunjë.
Tani, ti habitesh përse Zoti, i cili i do kaq shumë njerëzit e mirë dhe dëshiron që ata të jenë gjithnjë më të mirë e të përsosur, u cakton atyre një fat që i vë përballë provave të vështira? Unë, për vete, nuk habitem aspak nëse, herë pas here, ai dëshiron të shikojë njerëz fisnikë të përballen me ndonjë vështirësi.
Edhe ne na pëlqen ndonjëherë të shikojmë një djalosh të guximshëm, i cili, me shtizën në dorë, përballon sulmin e një kafshe të egër dhe, pa iu dridhur qerpiku, duron egërsinë e një luani. E, sa më i guximshëm të jetë ai që lufton, aq më shumë na pëlqen
shfaqja. Por nuk janë këto gjëra, argëtime fëmijërore, të cilat i shkojnë për shtat mendjelehtësisë njerëzore, ato që bien në sy. Ja një shfaqje e cila kënaq Zotin: një njeri i fuqishëm i cili matet me fatin e keq, duke treguar bindjen dhe besimin ndaj Tij që kjo sprovë është në të mirën e tij.
Katoni, megjithëse pësoi humbje të vazhdueshme, qëndron kryelartë mes gjithë atij shkatërrimi. Duket sikur thotë: “Edhe pse çdo gjë është nën zotërimin e Çezarit dhe tashmë legjionët e tij kryesojnë tokën e anijet e tij, detin, dhe ushtarët e tij u janë vënë pas dyerve të qytetit, Katoni prapëseprapë di se si t'ia dalë mbanë: vetëm me një dorë do dijë ta hapë rrugën drejt lirisë. Kjo shpatë, e cila ka qëndruar e pastër dhe e panjollosur edhe në mes të luftës civile, do bëjë më në fund një vepër të mirë dhe bujare: do t'i japë Katonit atë liri që nuk ka mundur t'i japë vendlindjes. Bëje, shpirti im, atë që ke menduar prej kohësh, tërhiqu nga çështjet njerëzore! Petreio dhe Xhuba janë ndeshur dhe tani prehen të vrarë nga dora e njëri - tjetrit: marrëveshje për një vdekje fisnike dhe të guximshme, por që nuk i shkon për shtat madhështisë së Katonit. Për Katonin, t'i kërkosh vdekjen dikujt tjetër nuk është më pak e turpshme sesa t'i kërkosh jetën.".
Jam i bindur që e kanë parë me kënaqësi të madhe këtë njeri, hakmarrës krenar i vetvetes. Ai, pasi u kujdes që të tjerët të shpëtonin dhe organizoi nisjen e të arratisurve, i kushtoi natën e fundit leximeve dhe, së fundi, futi shpatën në gjoksin e tij fisnik, hapi barkun me duart e tij për të liruar kështu shpirtin e tij. Zoti nuk u kënaq që ai veproi në këtë mënyrë sepse ai kërkoi vdekjen nga dora e tij, shfaqi dobësi nga sprovat, prandaj plaga e shkaktuar nga shpata nuk ishte e saktë dhe e vlefshme, por shërbeu për të treguar vlerat e tij në sytë e njerëzve. Të përballesh me vdekjen për së dyti, kërkon më shumë guxim sesa hera e parë. Përse Zoti nuk duhej ta shikonte me kënaqësi pasuesin e tij, i cili dilte nga skena e botës me një vdekje të tillë të paharrueshme? Një vdekje e tillë e largon nga urtësia e Zotit dhe nga një përjetësi e lëvduar edhe nga ata që kanë frikë prej saj.
Urtësia e sprovës qëndron në kuptimin e caktimit të saj !
Vazhdimi i esesë së djeshme
Përcaktimi hyjnor
Po, duke vazhduar bisedën time, do të të tregoj se si ato gjëra që duhen si të këqija, në të vërtetë nuk janë të tilla. Si fillim, duhet të dish se ato ngjarje që ti i quan të vështira, të këqija dhe të urryera, janë të dobishme, mbi të gjitha, për ata njerëz që i pësojnë ato, por edhe për njerëzimin, të cilin Zoti e shikon më shumë në tërësinë e tij sesa një nga një në përbërësit e tij. Këto gjëra i ndodhin atij që është i gatshëm t'i pranojë ato sepse, sikur të mos i pranonte, atëherë do t'i meritonte. Për të sqaruar më mirë bindjen time do të shtoj se ngjarje të tilla, të caktuara nga fati, u bien për pjesë njerëzve të mirë pikërisht sepse janë të mirë. Pastaj do të të bind që të mos ia qash hallin njeriut të ndershëm sepse ai mund të duket i mjerë, por, në të vërtetë, nuk mund të jetë i tillë.
Nga të gjitha çështjet e sipërpërmendura, më e vështira për t'u vërtetuar më duket e para, pra fakti se të gjitha këto ngjarje të frikshme e të tmerrshme mund të kthehen në dobi të atij që i ndodhin. Ti do të më thuash: "A mund të më bëjë mirë të jem i mërguar, i varfër, të jem i detyruar të shikoj fëmijët dhe bashkëshorten që vdesin, të damkosur nga poshtërsia dhe të rraskapitur
nga sëmundjet?". Nëse habitesh se si këto ngjarje mund t'i bëjnë mirë dikujt, atëherë duhet të habitesh edhe se si disa të sëmurë shërohen me zjarr e me hekur, ose me uri dhe etje. Nëse mendon pastaj se disave, për t'i shëruar, u presin ose u heqin kockat, u heqin venat e u cungojnë gjymtyrët, të cilët po të qëndronin të bashkuar me trupin do të
shkaktonin vdekjen, duhet të pranosh se edhe disa fatkeqësi janë të dobishme për ata të cilëve u ndodhin, ndërsa disa ngjarje të këndshme, edhe pse lëvdohen dhe dëshirohen, janë në dëm të atij që i ka shijuar ato, si për shembull, mostretjet e ushqimit, dehjet dhe gjithë gjërat e tjera të tepruara, të cilat vrasin nëpërmjet kënaqësisë.
Ndër thëniet e njohura të Demetrios, është edhe kjo, e lexuar para pak kohësh: "Askush nuk është më fatkeq se ai që nuk ka kaluar asnjëherë ndonjë fatkeqësi." Në të vërtetë ky njeri nuk ka patur asnjëherë mundësi ta vërë veten në provë. Si mund të krijosh një mendim të mirë për atë njeri të cilit i shkon çdo gjë vaj, që i plotësohen të gjitha dëshirat, madje edhe para kohe!? Ai e quan atë njeri të padenjë për të mundur fatin, atë fat që strehohet gjithnjë te më të dobëtit e duket sikur thotë: "Përse vallë duhet të zgjedh këtë për kundërshtar? Ai do dorëzohej menjëherë. Nuk hyn në punë fuqia ime kundër tij, mjafton një kërcënim për ta mposhtur. Ai nuk mund të durojë dot as shikimin tim. Është më mirë të luftoj me dikë tjetër: më vjen zor të matem me dikë që dorëzohet që në fillim."
Për një gladiator është e turpshme të vihet
përballë një kundërshtari më të dobët se ai, sepse e di mirë që nuk ka lavdi në një fitore pa rreziqe. Të njëjtën gjë bën edhe fati: kërkon gjithnjë kundërshtarë të denjë për të. Disa njerëz i shikon me përbuzje dhe vazhdon më tej, sulmon vetëm më të vendosurit dhe më të vullnetshmit për të shpalosur kundër tyre gjithë fuqinë e tij: me Mucion përdor zjarrin, me Fabricion varfërinë, me Rutilin mërgimin, me Regolin torturën, me Sokratin helmin, me Katonin vetëvrasjen. Shembujt e mëdhenj i nxjerr në dritë vetëm fatkeqësia.
Mos vallë është fatkeq Mucio sepse e djathta e tij mëshon mbi mangallin e armikut duke e dënuar kështu për gabimin e bërë? Ajo dorë, e cila, e armatosur, nuk diti ta
vriste mbretin dhe, tani, e djegur, arrin ta dëbojë atë? Po atëherë? Mos vallë do të kishte qenë më i lumtur nëse atë dorë do ta kishte ngrohur në gjoksin e një dashnoreje?
A është vallë fatkeq Fabricio kur punon me bel kopshtet e tij në atë pak kohë të lirë që i mbetet nga punët e shtetit? Apo sepse i shpall luftë si Pirros ashtu edhe pasurive? Apo ngaqë, edhe pse është fitimtar i lavdishëm, në mbrëmje ulet pranë zjarrit dhe ha ato perime e rrënjë që ka mbjellë vetë nga
kopshti i tij? Mos vallë do të kishte qënë më i lumtur nëse do të ishte majmur me peshq të peshkuar në plazhe të largëta, me zogj ekzotikë, nëse do ta kishte nxitur stomakun
e tij dembel me stridhet e Adriatikut ose te Tirenit, nëse do ta kishte stolisur me një mal frutash gjahun e çmuar, të kapur duke e paguar me shumë jetë njerëzore?
Po Rutili mos është vallë fatkeq sepse gjykatësit që e dënuan duhet t'i përgjigjen Historisë për të gjithë shekujt e ardhshëm? Ai që e pranoi me më shumë qetësi faktin se do ta shkëputnin nga vendlindja sesa faktin që do të ishte i lirë në mërgim! E, sẽ fundi, sepse ishte i vetmi që i tha jo diktatorit Silla e, kur ai e thirri të vinte në vendlindje, jo vetëm që nuk u kthye në Romë, por iku akoma më larg? "T'i hapin sytë mirë ata që në Romë u joshën nga fati yt i mirë, ai fat prej të cilit ti përfitove, duke i bërë të tjerët të të quanin Felix! Le të shikojnë lumenjtë e gjakut në forum, kokat e prera të senatorëve mbi shatërvanin e Servilias (që u bë streha makabre e dëbimit të Sillës), bandat e vrasësve të paguar që shëtisin nëpër qytet dhe mijëra romanët e therur në masë, pas dëshmisë së paprekshmërisë, madje pikërisht për këtë.
Le t'i shikojnë këto tmerre ata që nuk qenë të zotët të shkonin në mërgim!".
Po atëherë? Mos është vallë fatkeq vetë Silla sepse, kur zbret në Forum, duhet ta hapë rrugën me goditje shpate, kur i tregojnë kokat e prera të konsujve e i urdhëron kuestorët të paguajnë me paratë e shtetit çmimin e këtyre masakrave? E gjithë këto mizori i bëri pikërisht ai, që nxori ligjin Kornelia kundër vrasësve me pagesë dhe helmuesve!
Tani le të kalojmë te Regoli: ç'dëm i bëri fati kur e mori si shembull të ndershmërisë dhe guximit? Gozhdët i çajnë mishin dhe, ngado të kthehet, trupi i tij i dërrmuar mbështetet mbi një plagë; sytë të mbyllur në një gjumë të përjetshëm, por, sa më e madhe të jetë vuajtja, aq më e madhe do të jetë lavdia e tij. Do të dish nëse është penduar që e pagoi me atë çmim virtytin e tij? Ringjalle dhe dërgoje përsëri në Senat: do të jetë gjithnjë i
të njëjtit mendim.
Ti e quan më fatkeq Mecenatin, kur, në ankth nga epshet e tij dashurore dhe i egërsuar nga kundërshtimet e përditshme të një bashkëshorteje grindavece, përpiqet të ndjellë gjumin me tingujt e ëmbël të melodive të largëta? Le të trulloset me verë, po të dojë, le ta humbasë mendjen me zhaurimën e ujërave të një shatërvani, le ta gënjejë me një mijë kënaqësi ankthin e shpirtit të tij, ai do të mbetet gjithnjë i zgjuar mbi nënkresat me pupla, tamam si Regoli mbi trekëmbësh. Por Regolin e lehtëson fakti se të gjitha këto i vuan në emër të ndershmërisë së tij dhe ndërsa vuan mund ta shikojë arsyen e vuajtjes së tij; ndërsa Mecenati, i shkatërruar nga nervat për shkak të kënaqësive dhe rob i lumturisë së tepërt, e
torturon më shumë nga arsyeja për të cilën janë shkaktuar vuajtjet sesa vetë ato.
Veset nuk e sundojnë ende aq shumë botën sa të bëjnë të dyshosh se shumë njerëz do të dëshironin më mirë të lindnin si Regoni sesa si Mecenati, nëse çdokush do të kishte mundësi të zgjidhte fatin e tij. Ose, nëse dikush do të guxonte të pohonte se pëlqen më shumë Regolin sesa Mecenatin, në të vërtetë, do të donte të kishte lindur si Terencia.
Mendon se fati ka qenë i padrejtë me Sokratin, i cili piu helmin që i dha Shteti me detyrim sikur të ishte një ilaç magjik për pavdekësinë dhe luftoi me vdekjen derisa ajo e rrëmbeu? Mos duhet ta mëshirojmë ngaqë i ngriu gjaku dhe, pasi iu përhap i ftohti pak nga pak në trup, jeta iu shua nëpër vena?
Ai është për të patur zili më shumë se ata që pijnë nektare të zgjedhura në kupa të zbukuruara, ndërkohë që një i ri plot epsh, i gatshëm për të bërë gjithçka, i tredhur ose me burrëri të dyshimtë, u shtie dëborë të shkrirë nga një gotë e artë! Njerëz të tillë nxjerrin, vjellin gjithçka që kanë pirë, duke ndierë përbuzje për tëmthin e tyre, kurse Sokrati e piu helmin e tij i qetë dhe pa u ankuar.
Fola shumë për Katonin dhe të gjithë do ta pranojnë që meritoi maksimumin e lumturisë, sepse natyra e vuri përballë një prove të tmerrshme: “Është e rrezikshme të
kesh armiq të fuqishëm? Atëherë le të jetë edhe armik i Pompeut, Çezarit dhe Krasit. Është e vështirë të shikosh se po ta kalojnë ata që vlejnë më pak se ty? Ta vëmë pas Vatininit. Është e vështirë të ndodhesh mes një lufte civile? Le të luftojë, atëherë, me gjithë botën për një çështje të drejtë, me aq këmbëngulje sa edhe pa sukses. Është e vështirë të vrasësh veten? Le ta bëjë. Po çfarë do të fitojë nga të gjitha këto? Faktin se të gjithë do ta dinë se këto gjëra nuk mund të quhen të këqija, përderisa Katoni qe i denjë për prova të tilla".
Meditim për vështirësitë e jetës
Mendimi pozitiv është ilaçi i mërzisë, ndërsa sprova është ilaçi i plogështisë.
Edhe njerëzit e zakonshëm dhe të thjeshtë mund të jenë fatmirë, por të përballosh vështirësitë dhe fatkeqësitë, kjo është tipike e njerëzve të mëdhenj. Të jesh gjithnjë i lumtur dhe ta kalosh jetën pa njohur dhimbjen do të thotë të mos përfillësh gjysmën e jetës.
Nga e di se je një njeri i madh apo jo nëse fati nuk të jep mundësinë për të treguar vlerën tënde? Nëse shkon në lojërat olimpike pa patur kundërshtarë, mund të marrësh medalje por nuk do të fitosh. Kështu që unë nuk mund të të përgëzoj ashtu siç bëhet me një njeri të madh, por vetëm mund të të shtrëngoj dorën, ashtu siç ndodh me dikë që ka fituar postin në konsullatë apo në prefekturë: një dekoratë, asgjë më shumë.
Mund të them të njëjtën gjë për një njeri të virtytshëm nëse nuk ka patur asnjëherë mundësinë të tregojë kurajon e tij sepse nuk është ndodhur asnjëherë në një gjendje të vështirë: "Unë të quaj fatkeq pikërisht sepse nuk ke qenë asnjëherë fatkeq. Ke kaluar një jetë të tërë e nuk je përballur asnjëherë me vështirësi. Askush nuk mund ta dijë se sa vlen ti në të vërtetë, as ti vetë.". Për të njohur vetveten duhet të vihesh në provë; vetëm kështu një njeri mund ta dijë se sa vlen. Për këtë arsye disa njerëz, në vend që të rrinë e t'i
presin vështirësitë, u dalin përballë atyre dhe kërkojnë mundësinë për të nxjerrë në pah një virtyt që, ndryshe, do të rrinte në errësirë.
Njerëzit e mëdhenj ndonjëherë gëzohen me vështirësitë ashtu siç gëzohen ushtarët e guximshëm që ka luftë. Në kohën e perandorit Tiberio, gladiatori Triumf të ankohej për garat e pakta: "Ditë të bukura që shkojnë dëm kot!". Guximi ka etje për rreziqe dhe mendon për qëllimin që i ka vënë vetes jo për ato që duhet të durojë, sepse edhe dhimbjet janë pjesë e lavdisë. Ushtarët e vërtetë janë krenarë për plagët e tyre dhe e tregojnë me krenari të hareshme gjakun që i rrjedh nga mburoja. Edhe pse kanë marrë pjesë në të njëjtën luftë, kush kthehet i plagosur nga lufta shikohet me admirim më të madh se ai që kthehet i pacenuar prej saj.
Siç e thashë, Zoti kujdeset, mbi të gjitha, për ata njerëz të cilët dëshiron t'i bëjë të përsosur, duke u dhënë mundësinë të veprojnë me guxim dhe vendomëri, por kjo gjë sjell edhe disa vështirësi. Timonieri i mirë dallohet në stuhi, ushtari i mirë në beteja. Si mund ta di se sa guxim ke për të përballuar varfërinë, nëse ti noton në pasuri? Si mund ta di sesa vendosmëri do të kesh përballë poshtërsisë, turpit dhe mungesës së popullaritetit, nëse ti plakesh mes duartrokitjeve, nëse vazhdon të kesh gjithnjë sukses dhe të kesh një simpati të natyrshme? Si mund ta di se sa forcë do të kesh për të duruar humbjen e njërit prej fëmijëve të tu, nëse fëmijët që ke sjellë në jetë janë të gjithë shëndoshë e mirë pranë teje? Të kam dëgjuar që ngushëllon të tjerët, por, a je në gjendje të ngushëllosh veten dhe të mos vuash
më kot?
Ju lutem, mos kini frikë nëse Zoti përdor këto prova për të nxitur shpirtin tuaj! Fatkeqësia nuk është gjë tjetër veçse një rast i mirë për të nxjerrë në pah virtytin. Me të drejtë duhet të quhen fatkeqë ata që mpihen nga fati i tepërt, të paralizuar nga plogështia sikur të ishin në det të qetë. Janë fatkeqë sepse jo vetëm e keqja por gjitthçka i gjen të papërgatitur: fatkeqësitë, në të vërtetë, i bëjnë më shumë dëm atyre që nuk i kanë kaluar asnjëherë ato. Zgjedha i rëndon më shumë qafave të brishta; rekruti zbehet vetëm kur mendon për plagën, kurse veterani e shikon me guxim gjakun e tij ngaqë e di se shpesh, pas gjakut, vjen fitorja.
Prandaj Zoti i forcon, i vë në provë dhe i ushtron vazhdimisht ata që do, ndërkohë që i lë të pambrojtur përballë fatkeqësive ata që duket sikur i do më shumë dhe i mbron. Gaboni nëse mendoni se dikush mund t'i shpëtojë fatkeqësive: edhe ai që ka qenë i lumtur për një kohë të gjatë do ta marrë pjesën e fatkeqësisë që i takon. Do mendojë se ia ka hedhur, por është vetëm një shtytje afati. Po përse gjithë këto sëmundje, gjithë kjo zi, gjithë kto dhimbje u ndodhin pikërisht njerëzve më të mirë? Sepse edhe në luftë gjërat më të vështira u besohen më të fuqishmëve; komandanti dërgon ushtarët më të shkathët për të sulmuar armikun natën, për të kërkuar rrugën, ose për të përforcuar një pozicion. E askush nga ata që nisen për misione të tilla nuk thotë: “Komandanti e ka kapur me mua", por, përkundrazi, thotë: "Ai më respekton.". Kështu duhet të flasin edhe ata që duhet të durojnë prova të dhimbshme, përballë të cilave dorëzohen vetëm frikamanët dhe njerëzit e ulët. "Zoti na ka quajtur të denjë për t'i treguar botës se sa e fortë është natyra njerëzore."
Largojuni kënaqësive të tepruara, o njerëz, largojuni plogështisë së ëmbël, e cila e dobëson shpirtin dhe e trullos atë në njëfarë dehjeje të përhershme, nëse nuk has në diçka që ta zgjojë dhe t'i kujtojë atij brishtësinë e fatit të njeriut! Atij që i mban gjithnjë mbyllur dritaret për t'u mbrojtur nga era, që i mban këmbët gjithnjë të ngrohta dhe ha drekë në salla të ngrohura nga tuba që kalojnë mbi mure apo nën dysheme, do t'i mjaftojë një erë e lehtë për t'u sëmurë rëndë.
Gjichçka që e kalon masën e duhur bën dëm, por më e dëmshme është teprica e mirëqenies: ajo të merr mendtë, ngjall në shpirt fantazi të çuditshme, krijon një mjegull të rrezikshme mes të vërtetës dhe të rremës. A nuk është më mirë të durojmë vështirësi të vazhdueshme, me ndihmën e virtytit, në vend që të pëlcasim nga pesha e një mirëqenieje të përhershme dhe të tepruar? Më mirë të vdesësh nga urija sesa nga nga mostretja e ushqimit.
Zoti sillet me njerëzit ashtu si mësuesi me nxënësit e mirë: kërkon më shumë prej tyre sepse tek ata ka më shumë shpresa. Spartanët nuk i rrihnin fëmijët e tyre në publik sepse i urrenin, por për të kalitur karakterin e tyre. Janë vetë baballarët ata që u japin zemër atyre për të
duruar me forcë dhe guxim goditjet me kamzhik, e edhe kur trupat e tyre janë plot plagë dhe në fund të jetës, i bindin ata që të durojnë goditje dhe plagë të tjera.
Pra, ç'të keqe ka nëse Zoti i vë përballë provave kaq të vështira shpirtrat fisnikë? Nuk është e lehtë të tregosh se ke virtyt. Fati na godet dhe na vë nën kamzhik? Le ta durojmë atë: nuk është mizori, është një betejë e cila do të na bëjë gjithnjë e më të fortë sa më shpesh do ta përballojmë atë. Pjesa më e fuqishme e trupit tonë është ajo që stërvitet vazhdimisht. Nuk duhet t'i fshihemi fatit, sepse duke luftuar kundër tij do të dalim më të fortë: pak nga pak, do të jemi në gjendje ta përballojmë dhe, duke vazhduar ta pranojmë rrezikun, do të mësojmë ta përçmojmë atë.
Kështu forcohet edhe trupi i marinarëve për të duruar vështirësitë e detit, kështu u bëhen duart me kallo puntorëve. Shpirti, duke duruar, arrin të fitojë kundër dhimbjes dhe, nëse do të kuptosh se sa i duruar është njeriu, shiko sesa shumë përfitojnë nga lodhja ata popuj që janë privuar nga gjithçka dhe të forcuar nga nevoja.
Shiko të gjithë ata njerëz që ndodhen në kufijtë e civilizimit, ata popujt endacakë që ua zë frymën dimri i vazhdueshëm, qielli gri, toka jopjellore që mezi i ushqen; për t'u strehuar nga shiu qëndrojnë poshtë kashtës dhe degëve me gjethe; duhet të ecin mbi moçale të ngrira dhe, për t'u ushqyer, gjuajnë kafshë të egra.
Po të duken fatkeq ata? Jo, nuk është fatkeqësi ajo që zakoni e ka kthyer në një mënyrë jetese të natyrshme, aq sa ajo që ke filluar ta bësh nga nevoja pak nga pak bëhet madje e këndshme. Ata nuk kanë tjetër shtëpi, tjetër strehë veç asaj në të cilën i çon, nga një ditë në tjetrën, zhvendosja e tyre e vazhdueshme; ushqimet janë të pakta dhe ata duhet t'i marrin me duart e tyre; ashpërsia e klimës është e tmerrshme dhe ata nuk kanë asgjë për t'u mbuluar; megjithatë ajo që ty të duket fatkeqësi, është jeta e shumë popujve.
Përse çuditesh nëse njerëzit e virtytshëm, për të kalitur karakterin e tyre duhet të kalojnë shumë prova? Pema nuk bëhet e qëndrueshme dhe e fortë nëse nuk tundet vazhdimisht nga era: janë pikërisht këto vrulle ere që e bëjnë trungun më të fortë dhe i futin rrënjët e saj më thellë në tokë; kurse ato pemë që rriten në lëndina të qeta e me diell janë më të brishta. Pra, është në të mirën e vetë njerëzve të virtytshëm, të kalojnë shpesh përvoja të frikshme, sepse ato të mësojnë të mos kesh frikë nga asgjë dhe të durosh me qetësi ato ngjarje që në vetvete nuk janë të dhimbshme por bëhen të tilla kur nuk durohen ashtu siç duhet.
Mbyllja e meditimit rreth sprovës
Pastaj, është në të mirën e të gjithëve që të mirët të jenë, si të thuash, gjithnjë me pushkë në dorë. Urtësia që përputhet me qëllimin e njeriut të ditur, është që të tregojë se gjithçka që dëshirojmë ose kemi frikë, në vetvete nuk është as e mirë e as keqe. E mirë duhet të jetë vetëm ajo që Zoti i lejon njerëzve të mirë dhe e keqe ajo që ai i cakton të këqijve.
Por ne do ta urrenim verbërinë nëse do të humbisnin shikimin vetëm ata që e meritojnë, prandaj le ta humbin shikimin edhe ai e ky. As pasuritë nuk përbëjnë mirësinë, prandaj i zotëroi edhe Faraoni. Kështu, njerëzit që vënë paranë para çdo gjëje mund ta gjejnë atë edhe në shtëpitë publike. Zoti ka caktuar mënyrën me të mirë për të zhvlerësuar gjërat që dëshirojnë njerëzit, duke ia dhënë ato të këqijve e duke ia mohuar më të mirëve.
" Po është e padrejtë që një njeri i ndershëm të humbasë një këmbë, të goditet, të prangoset, ndërsa njerëzit e ligj të ecin të lirë e të qetë e shëndoshë e mirë". Po atëherë është e drejtë që njerëz e guximshëm të marrin armët, të vigjëlojnë natën nëpër kampe dhe të lënë rojën me plagët ende të fashuara, ndërkohë që në qytet njerëz të ulët rrinë rehat duke ushtruar zanatin e tyre të ndyrë? Është e drejtë që virgjëreshat fisnike të ngrihen natën për të bërë rite të shenjta, ndërsa prostitutat të flenë gjumë për shtatë palë qejfe?
Lodhja nxit më të mirët. Shpesh Senati i zgjat seancat gjatë gjithë ditës, kurse vegjëlia, duke mos patur asgjë për të bërë, e humb kohën te fusha Marcio ose mbyllet në pijetore e klube. E njëjta gjë ndodh edhe në këtë shtet të madh që quhet botë: njerëzit e mirë lodhen, mundohen dhe sakrifikohen me dëshirë. Ata nuk i detyron fati t'i bëjnë këto gjëra, por i shkojnë pas duke e përshtatur hapin e tyre me atë të fatit. Madje sikur të dinin rrugën do t'ia kalonin atij.
Mbaj mend se kam lexuar këtë fjali plot guxim nga Demetrio, një njeri kaq fisnik: “Vetëm për një gjë thellohem shumë o Zot i pavdekshëm: që nuk më lejove të njoh para kohe vullnetin tënd, sepse do të kisha qenë unë i pari që do të lëvizja për të kaluar ato prova që ti po më bën të kaloj tani. Do fëmijët e mi? Unë i kam rritur ata për ty. Do një pjesë nga trupi im? Merre: nuk po ju jap ndonjë gjë të madhe, por pas pak kohe do të ta jap të gjithin. Do jetën time? Përse mos të të kthej menjëherë atë që ti më ke dhënë? Do e jap me dëshirë gjithçka që dëshiron duke e vënë në shërbim të qëllimit tënd.
Unë nuk ndihem i detyruar nga asgjë dhe askush, nuk bëj asgjë kundër vullnetit tim sepse vullneti im është vullneti i Zotit, me të
cilin unë jam plotësisht dakord dhe nuk ndihem i pakënaqur sepse e di që gjithçka zhvillohet sipas një ligji të përcaktuar dhe të planifikuar në përjetësi.
Është fati ai që na drejton dhe është e paracaktuar që nga lindja se sa kohë i mbetet secilit prej nesh për të jetuar. Nga një çështje varet një tjetër; të gjitha ngjarjet, të veçanta apo të përgjithshme, janë të lidhura ngushtë midis tyre. Duhet të pranojmë gjithçka me guxim, sepse asgjë nuk ndodh rastësisht, ashtu siç mendojmë ne por çdo gjë vjen si rrjedhojë e një proçesi të paracaktuar. Prej kohësh është caktuar se çfarë do të shijosh e për çfarë do të vuash e, megjithëse jeta e një njeriu është e ndryshme nga ajo e një tjetri, gjithçka lidhet me një parim të vetëm: ne, ashtu si edhe ato që na kanë dhënë, do të harrohemi shpejt.
Po atëherë përse të zemërohemi? Përse të ankohemi? Kemi lindur për të vdekur: natyra le të vendosë çfarë të dojë për këta trupa, të cilët i përkasin asaj, por ajo që është e jona - e kam fjalën për shpirtin - nuk do të vdesë kurrë dhe pikërisht kjo bindje duhet të na bëjë të jemi të fortë dhe të qetë përpara gjithçkaje. Njeriu i virtytshëm i besohet fatit. Është një ngushëllim i madh të mendosh se ne lëvizim bashkë me gjithësinë; cilado qoftë ajo forcë që na sjell në jetë e na merr prej saj. Një rrjedhë e pashmangshme shtyn gjërat njerëzore dhe natyrore. Edhe vetë Zoti që ka krijuar botën dhe e drejton atë, i.ndjekë ligjet që ai vetë ka caktuar: pasi i ka caktuar, me drejtësinë e tij po i respekton ato deri në fund.
"Po atëherë përse Zoti është treguar kaq i padrejtë kur ka caktuar fatin e njerëzve, aq sa të mirëve u ka dhënë varfëri, pakënaqësi dhe vdekje të parakohshme?"
Puna është kështu: mjeshtri nuk e ndryshon materialin mbi të cilin po punon. Kështu është caktuar: ka gjëra që nuk mund të ndahen nga të tjerat, por duhet të qëndrojnë bashkë për të formuar një tërësi. Kështu për shembull, njerëzit me karakter të dobët, që janë gjithnjë të përgjumur ose të braktisur në një zgjim që i ngjan gjumit, janë të përbërë nga elementë të plogët; kurse, për të krijuar një njeri të vërtetë, që e meriton repektin, nevojitet një brumë shumë më i ngjeshur. Për të është parashikuar një rrugë e vështirë, duhet të ngjitet dhe të zbresë, të jetë në dorë të dallgëve dhe të qëndrojë në anije gjatë shtrëngatës, duhet të dijë ta mbajë kursin kundër fatit të keq. Do të përballojë shumë vështirësi, shumë pengesa, por do t'ia dalë mbanë t'i zgjidhë dhe t'i kalojë ato.
Ari provohet me anë të zjarrit, njerëzit e fuqishëm me anë të fatkeqësive. Shiko se në ç'lartësi duhet të ngjitet virtyti dhe do ta kuptosh sesa e rrezikshme është rruga që ai duhet të përshkojë.
"E vështirë është rruga në fillim, aq sa, në mëngjes, lodh edhe kuajt që janë ende të freskët. Pastaj tatëpjeta bëhet aq e madhe saqë, nganjëherë, kam frikë të shikoj detin dhe tokën; dhe zemra mbushet me ankth. Ndërsa pjesa e fundit e rrugës është në zbritje dhe kërkon një udhëheqje të sigurt; atëherë edhe thellësia, që më pret gjithnjë krahëhapur në fund të detit, dridhet kur mendon se do të më shikojë duke rënë."
Pasi dëgjoi këto fjalë të Febos, Fetoni i guximshëm thirri: "Më pëlqen kjo rrugë. Unë ngjitem dhe ia vlen ta bësh këtë edhe pse rrezikon të biesh.". Por i ati nuk pushoi së frikësuari atë shpirt të patrembur: Edhe sikur së ecësh pa gabuar rrugën, përsëri dubet të kalosh mes brirëve të Demit, mes harqeve të Emonit ose gojës së Luanit krenar." Dhe i biri përgjigjet gjakftohtë: "Mbreji kuajt në karrocë. Ajo që duhet të më tmerrojë, në të vërtetë më entuziazmon. Unë dua të arrij atje ku dielli shkëlqen." Le t'ua lemë njerëzve të ulët dhe të dobët rrugën e sigurt: virtyti kërkon shtigje të larta dhe të thikta.
Tani, përsa i përket pyetjes "Përse Zoti lejon që njerëzve të ndershëm t'u ndodhë diçka e keqe?", në të vërtetë, ai nuk e lejon këtë, përkundrazi, mban larg tij të gjitha të këqiat, paudhësitë, poshtërsitë, mendimet e këqija, ambiciet e tepruara, pasionin e verbër, zilinë për të mirat e të tjerëve.
Demokriti i hoqi qafe pasuritë sepse i shikonte ato si peshë për shpirtin e njeriut të ditur. Kështu që përse habitesh nëse Zoti lejon që njeriut të mirë t'i ndodhë ajo që ai vetë dëshiron t'i ndodhë? Njeriu i mirë mund ta humbasë fëmijën e tij, madje mund të ndodhë që ai vetë ta çojë atë drejt vdekjes. Atë mund ta dëbojnë në mërgim ose ta lerë vetë vendlindjen për të mos u kthyer kurrë më. Mund ta vrasin ose të vrasë.
Po përse ata duhet të kalojnë prova kaq të vështira? Që të mësojnë të tjerët t'i durojnë ato: ata kanë lindur për t'u bërë shembull për të tjerët. Zoti do t'u ketë thënë: "Përse ankoheni ju që keni zgjedhur rrugën e duhur? Të tjerët janë rrethuar me të mira të rreme dhe e kanë gënjyer shpirtin e tyre me
premtimin e një ëndrre të gjatë; janë mbuluar me ar, argjend dhe mëndafsh, por brenda ata nuk kanë asgjë të mirë.
Mos i shikoni nga pamja e jashtme, por shikojini nga brenda: janë të mjerë, të rëndomtë, të poshtër. Ata janë si muret e shtëpisë së tyre: të përkryer nga jashtë, por jo nga brenda...! Por nuk është kjo lumturia e vërtetë; është vetëm një shtresë, e për më tepër një shtresë e hollë. Për këtë arsye, ata, për aq kohë sa arrijnë të mbahen në këmbë dhe të duken ashtu siç kanë dëshirë, shkëlqejnë dhe ua punojnë të tjerëve; por, nëse ndodh diçka që i nxjerr në dritë ata dhe i zbulon, atëherë del menjëherë në pah që pas atij shkëlqimi artificial fshihet një papastërti e thellë dhe reale.
Kurse, juve njerëzve të mirë ju dhashë të mira të sigurta, të cilat zgjasin në kohë dhe, sa më shumë t'i rrotullosh nga çdo anë për t'i
parë, aq më shumë ato bëhen të mëdha dhe të rëndësishme. Juve ju mësova të përbuzni gjithçka që ngjall frikë dhe çdo objekt dëshire. Ju nuk shkëlqeni nga jashtë sepse drita juaj vjen nga brenda. Po kështu edhe qielli nuk kujdeset për pamjen e tij të jashtme, por për thelbin e tij. Unë çdo gjë të
mirë e kam vendosur brenda jush; fati juaj qëndron në faktin se nuk keni nevojë për atë që kanë të tjerët."
- E megjithatë, juve ju ndodhin shumë fatkeqësi të dhimbshme dhe të vështira për
t'u duruar -. "Unë, meqë e kam caktuar fatin tuaj, ju kam dhënë dhe armët për ta jetuar dhe ndryshuar atë. Durojini me guxim vështirësitë: për këtë gjë ju ia kaloni edhe ëngjëjve vetë.
Përbuzni varfërinë: askush nuk jeton aq i varfër sa ç'ishte kur ka lindur.
Përbuzni dhimbjen: o do të mbarojë ajo o do të mbaroni ju.
Përbuzni vdekjen: ajo nuk është gjë tjetër veçse përfundimi i diçkaje ose kalimi nga një gjendje në një tjetër.
Përbuzni fatin: unë nuk i kam dhënë atij asnjë armë për të përbuzur shpirtin tuaj.
Por, mbi të gjitha jam treguar i kujdeshëm që askush të mos ju mbante kundër dëshirës suaj.
Për ju dera e lirisë është gjithnjë e hapur: nëse nuk doni të luftoni, mund t'ia mbathni. Prandaj, nga gjitha provat që kam menduar se janë të nevojshme që ju t'i kaloni, vdekjen e kam bërë më të thjeshtë nga të gjitha. E kam vendosur jetën tuaj në një pjerrësirë në mënyrë që ajo të rrëshqasë kur të dojë prej saj. Mendohuni fare pak dhe do ta kuptoni se sa e shkurtër dhe e shpejtë është rruga që ju çon drejt lirisë. Në hyrje të jetës nuk kam vendosur ato pengesa që kam vendosur në dalje të saj, sepse pushteti i fatit mbi ju do të kishte qenë shumë i madh nëse për të vdekur do të duhej aq shumë kohë sa edhe për të lindur.
Çdo çast, çdo vend ju mëson se sa e thjeshtë është të hedhësh poshtë natyrën dhe t'i kthesh asaj dhuratën që të ka dhënë. Ju, pikërisht kur ndodheni përpara altarëve,
gjatë riteve solemne të sakrifificave, ndërsa i bëhet thirrje jetës, mësoni të njihni vdekjen. Ju e shikoni se sa e lehtë është të shembësh përtokë një dem, mjafton një plagë e lehtë dhe kafshë të fuqishme bien përtokë nga dora e njeriut. Një thikë e hollë mjafton për të prerë qafën dhe, pasi këputet
nyjëzimi që e lidh atë me kokën, gjithë masa e madhe e trupit rrëzohet.
Jeta nuk fshihet në thellësi dhe nuk nevojiten hekurat për ta nxjerrë atë; nuk është nevoja ta thellosh plagën deri në zemër, vdekja është e lehtë për t'u arritur. Unë nuk kam vendosur as ndonjë pikë të caktuar për goditjen vdekjeprurëse: të gjitha rrugët janë të hapura. Vetë vdekja, pra çasti kur shpirti shkëputet nga trupi, është aq i shpejtë saqë është e pamundur ta kuptosh atë. Mund t'ju mbysë një lak, mund t'ju mbysë uji, mund të bini me kokë në tokë ose mund t'ju bllokohet frymëmarrja nga tymi i një zjarri: vdekja ka shumë mënyra për t’u afruar pranë jush. Eshtë turp të jeni të frikësuar përgjatë gjithë jetës suaj për atë që ndodh sa hap e mbyll sytë".
