Çdo veprim i yni dhe mendim qoftë, që të jenë më shumë a me pak të mira të përjetshme për të shpresuar, duhet të marrin rrugë kaq të ndryshme sa është e pamundur të ndërmerret diçka në mënyrë të matur dhe e gjykuar si duhet duke u nisur prej kësaj pike themelore. Për këtë shqetësimi ynë i parë dhe detyra jonë e parë është të kemi ide të qarta për diçka të tillë,pasi nga kjo varet jeta jonë dhe për këtë bëj një dallim ndërmjet atyre që nuk janë të bindur dhe atyre që impenjohen me të gjitha forcat për të kuptuar kush jeton pa u shqetësuar dhe pa u menduar. Mund të provoj veçse dhembshuri për ata që vajtojnë sinqerisht duke u gjendur në këtë dyshim, që e konsiderojnë si më të keqen e fatkeqësive dhe duke mos kursyer asgjë për të tentuar të dalin e bëjnë një kërkim të tillë, kohëmarrjen e tyre kryesore dhe më seriozen.
I konsideroj në mënyrë krejtësisht ndryshe ata që e kalojnë jetën e tyre pa menduar për momentin e fundit të vetë jetës së tyre dhe për faktin e vetëm se nuk gjejnë në vetvete shpjegimin e aftë t'i bind të përfundojnë duke e kërkuar tjetërkund dhe të konsiderojnë me kujdes nëse ky opinion i përket numrit të atyre që populli pranon për bestytni të thjeshta, ose i atyre që edhe pse të errëta, kanë gjithsesi një themel mjaft të fortë dhe të parrëzueshëm, sipas tyre. Zvarritja në një çështje me injorancë, kur bëhet fjalë për vetë ata, për përjetësinë e tyre, për tërësinë e tyre, më irriton shumë më tepër sesa më ngushëllon, më habit dhe më tremb; përsa më përket mua është një monstruozitet. Nuk e them për zellin hipokrit të një përkushtimi shpirtëror. Përkundrazi, këmbëngul, që duhet patur kjo ndjenjë për interesin e thjeshtë njerëzor, për një çështje të dashurisë vetjake: është e mjaftueshme për këtë të shohësh në mënyrën e vështrimit të gjërave të njerëzve më të thjeshtë. Nuk është e nevojshme të kesh një shpirt shumë më të ngritur për të kuptuar që këtu tek ne, nuk ka kënaqësi të vërtetë dhe të qëndrueshme në kohë, që gjithë kënaqësitë tona janë veçse kotësira, që mjerimet tona janë të pafundme dhe së fundmi vdekja që na kërcënon cdo moment, në harkun e pak viteve do të na vendosë në domosdoshmërinë e të të qënit përgjithmonë të argëtuar ose të palumtur. Asgjë nuk është më reale se kjo, asgjë më shumë e tmerrshme. Mund të ngulim kembë sa të duam: ja fundi që pret edhe jetën më të bukur të botës. Reflektohet mbi këtë dhe në vazhdim thuhet,nëse nuk është e padyshimtë që e mira e vetme e kësaj jete është shpresa
e një tjetre, kjo mund të jetë e lumtur veçse në masën kur ajo jetë na afrohet dhe meqenëse nuk do të ketë më fatkeqësira për ata që kanë qenë absolutisht të sigurtë për përjetësinë, kështu nuk ka lumturi për ata që nuk kanë asnjë lloj njohjeje. Eshtë një e keqe shumë e madhe të gjendesh pre e këtij dyshimi, por është një detyrë e domosdoshme, kur gjendesh i tillë, të kërkosh; kështu, ai që dyshon pa kërkuar është në të njëjtën kohë i mjerë dhe i padrejtë. Nëse më pas duke u ndodhur në
këtë gjendje është i qetë dhe i kënaqur, e pranon deri në pikën sa të mburret për këtë. Nëse arrin ta gëzojë dhe ta lavdojë, atëherë vërtet nuk gjej fjalë për të përcaktuar këtë krijesë kaq ekstravagante.
Prej nga mund të merren këto ndjenja? Ç'arsye gëzimi mund të ketë duke pritur mjerime pashërim? Me çfarë mund të mburresh duke parë veten të zhytur në errësira të depërtueshme? Si mundet një mendim i tillë t'i vijë një njeriu të arsyeshëm?
"Nuk e di kush më ka vënë në këtë botë dhe çfarë është bota dhe çfarë unë vetë. Gjendem në një padituri të tmerrshme për të gjitha gjërat dhe nuk di çfarë janë trupi im, ndjenjat e mia, shpirti im dhe po ajo pjesë e imja që mendon këto që them, që reflekton mbi gjithçka dhe mbi vetveten dhe nuk e rinjeh më veten aq sa dhe çdo gjë tjetër. Unë shoh këto hapsira të frikshme të universit brenda të cilit jam mbyllur dhe gjendem si i mbërthyer në një qoshe të kësaj shtrirjeje të madhe, pa e ditur pse gjendem këtu dhe jo tjetërkund, as pse ajo pak kohë që më është dhënë për të jetuar është një pikë në vend të një tjetre të gjithë kësaj përjetësie që më ka paraprirë dhe do të më ndjeki. Nuk shoh veçse pafundësi nga të gjitha anët, që më mbyll si një atom dhe si një hije që zgjat veçse një çast. Gjithë sa di është se së shpejti do të më duhet të vdesë, por ajo që më së shumti nuk di, është pikërisht ajo vdekje që mund ta shmang! Kështu si nuk di prej nga vij, nuk di as ku po shkoj, di vetëm që duke dalë nga kjo botë do të bie përgjithmonë në asgjënë, ose në duart e një Zoti të zemëruar me të drejtë për shkak të mohimit të Tij, pa e ditur se cila prej këtyre gjendjeve do të jetë fati im i përjetshëm. Ja gjendja ime, plot dobësi dhe pasiguri.Prej gjithë kësaj deduktoj që më duhet të kaloj çdo ditë të jetës sime
duke menduar për atë që do të më ndodhë, ndoshta mund të gjej ndonje qartësim për dyshimet e mia, por nuk dua të shqetësohem për to, as të bëj një hap të vetëm për të kërkuar; përkundrazi, duke përçmuar ata që do të torturohen me këtë shqetësim, do të shkoj, i pakujdesshëm dhe pa frikë, të përballem me këtë ngjarje të madhe, butësisht do ta lë veten t'i drejtohet vdekjes, i pasigurtë për përjetësinë e gjendjes time të ardhshme".
Kush do të uronte të kishte për mik një njeri që flet në këtë mënyrë? Kush do ta zgjidhte për t'i besuar problemet e veta? Kush do të vraponte tek ai në çastet e vështira? Dhe së fundmi, ç’detyrë mund të jetë përcaktuar të bëjë në jetë? Të thuash të vërtetën, feja mund të lëvdohet të ketë për armiq njerëz kaq të paarsyeshëm dhe kundërshtimi i tyre është kaq pak i rrezikshëm sa përkundrazi, shërben për të pohuar të vërtetat e saj: korruptimi i natyrës dhe çlirimi prej besimit. Tani, unë mbështes nëse ata nuk shërbejnë për të treguar të vërtetën e çlirimit nëpërmjet shenjtërisë së sjelljes së tyre ata shërbejnë në mënyrë shembullore për të treguar korruptimin e natyrës nëpërmjet ndjenjave kaq të panatyrshme. Asgjë nuk është kaq e
rëndësishme për njeriun sa gjendja e tij, asgjë kaq e tmerrshme sa përjetësia në vuajtje. Të jenë njerëzit mospërfillës për humbjen e vet qënies së tyre dhe ndaj rrezikut të një mjerimi të përjetshëm, kjo nuk është aspak e natyrshme. Sillen në mënyrë shumë më të ndryshme përsa i përket gjërave të tjera: edhe ato më të parëndësishmet i vënë në alarm, i parashikojnë, i paralajmërojnë.Është po i njëjti njeri që kalon ditë e natë në zemërim e në dëshpërim për humbjen e ndonjë pozite, ose për ndonjë fyerje të fantazuar ndaj nderit të tij, pikërisht ai edhe duke e ditur që me vdekjen
do të humbasë gjithçka, mbetet i qetë dhe mospërfillës. Është e pabesueshme të shohësh në të njëjtën zemër dhe në të njëjtën kohë një ndjeshmëri të tillë për gjërat më të vogla dhe një pandjeshmëri të çuditshme për më të mëdhatë. Bëhet fjalë për një magjepsje të pakuptueshme, plogështi të mbinatyrshme, që prodhon shenjën e forcës së mbinatyrshme që e shkakton. Nevojitet që të ketë një përmbysje të natyrës njerëzore që të lëvdohet, ose gjendet në një situatë të tillë, në të cilën ngjan e pabesueshme që mund të gjendet edhe një njeri i vetëm.
Gjithsesi kam përvojën të një numri kaq të madh njerëzish të tillë, që kjo do të ishte e habitshme, sikur të mos dinim që pjesa më e madhe e këtyre fshihen pas një maske, por nuk janë ashtu sikurse duken. Bëhet fjalë për njerëz që kanë dëgjuar të thuhet që për të ditur të qëndrosh në botë duhet të tregohesh rebel. Është kjo që quhet shkundje e zgjedhës dhe ata perpiqen ta imitojnë. Nuk do të ishte e vështirë t'i bësh të kuptojnë se sa mashtrohen nëse në këtë mënyrë përpiqen të jenë të vlerësuar.Nuk është kështu mënyra që do t'ia dalin mbanë dhe kjo vlen edhe për njerëzit e botës që gjykojnë në mënyrë të shëndetshme gjërat dhe që njohin si mjetin e vetëm për t'ia dalë mbanë atë që t'i bëjnë të besohet që janë të ndershëm, besnike , gjykues dhe të zotët të bëjnë shërbime të dobishme mikut, pasi natyrshëm njerëzit duan vetëm atë çfarë mund t'u jetë atyre e dobishme. Tashmë, ç'përparësi ka për ne të dëgjojmë të thuhet prej një njeriu që ka shkundur zgjedhën, që ai nuk beson se ka një Zot që ruan gjithë veprimet e tij, që ai e konsideron veten si zot të sjelljes së tij dhe nuk gjykon se duhet t'i japë llogari tjetërkujt veçse vetvetes? Mendon ndoshta të na ketë bindur në këtë mënyrë të kemi besim tek ai, të presim prej tij ngushëllime, këshilla dhe ndihmë me gjithë rrethanat e jetës? Besojnë ndoshta se na kanë gëzuar duke thënë se ata mendojnë për shpirtin tonë në të njëjtën mase sa pak erë e tym,duke e thene veç të tjerash me ze krenar e te kenaqur? Behet fjale per disa që mund te thuhet gezueshem? Nuk eshte ndoshta nje gje për t'u thene me trishtim si gjëja me e trishtuar e botës? Nëse do të mendonim seriozisht, do të shihnim se eshte nje pozicion i marre kaq keq, kaq i kundërt me mirekuptimin, kaq i kundert i idealit të sjellshëm dhe sidoqoftë aq larg asaj finese qe kerkojnë, që ata do të ishin të zote ta ridrejtonin më tepër sesa te korruptonin ata që do të kishin ndonje
përkulje në të ndjekur. Në të vërtetë, bëni qe te shprehin ndjenjat dhe arsyet në bazë të të cilave dyshojne në fe, do t'ju thonë aq gjera të qëndrueshme dhe vulgare qe do t'ju bindnin per te kunderten. Eshte si u thoshte atyre nje dite shumë të ngjajshme dikush: "Nëse do të këmbëngulni ne kete menyrë, në të vërtetë do të më bëni të besoj" Dhe kishte të drejtë, pasi kush nuk do të kishte tmerr të shkëmbente mendime me njerëz kaq të përçmueshëm?
Kështu që ata s'bëjnë gjë tjetër, veçse shtiren me këto ndjenja, duhet te jenë vërtet shumë fatkeqë, nëse s'forcohen jashtë natyrës së tyre për t'u bërë më këmbëngulësit ndër njerëzit. Nëse në thellësi të zemrës së tyre janë të trishtuar, që nuk kanë sikur edhe pakëz dritë, nuk shtiren : një parim i tillë nuk do të jetë sigurisht i turpshëm. Turpi i vetëm do të
ishte sikur të mos kishin turp. Simptoma më e keqe e një dobësie ekstreme shoqërore po rastis me paditurinë e asaj fatkeqësie, që është për një njeri të jetë pa Zotin; asgjë nuk tregon me shumë një prirje te keqe te zemrës sesa mosdeshira për të vërtetën e premtimeve te përjetshme. S'ka poshtërsi më të madhe se të sfidosh Zotin. T'ua lënë kështu këto herezi atyre që janë vërtetë dhe qysh prej lindjes të zotët, të jemi të paktën të ndershëm nëse nuk mundeni te jemi të paktën të besimtarë, të njohin se fundmi që ka dy lloje njerëzish që mund të quhen të arsyeshëm, ose ata që i shërbejnë Zotit me gjithë zemër sepse e njohin, ose ata që e kërkojnë me gjithë zemër, sepse nuk e njohin por, përsa i përket atyre që jetojnë pa e njohur e pa e kerkuar ata vetë e gykojnë veten pak të denjë për vëmendje, jo të denjë për vëmendjen e tjetrit dhe është e nevojshme gjithë mëshira e fesë, që ata e perçmojnë për të mos i përçmuar derisa të jenë të braktisur
në marrëzinë e tyre. Por prej çastit, kur kjo fe na detyron të përkujdesemi për ta derisa të kenë jetë, si të zotët për ta marrë hirin, që mund t'i ndriçojë, dhe të besojnë se në pak kohë mund të mbushen me besim edhe më tepër se ne, ndërsa pikërsisht ne , përkundrazi mund të gjendemi në verbërinë, ku gjenden tani ata, duhet të bëjmë për ta, atë që do të dëshironin të bëhej për ne, nëse do të gjendeshim në vendin e tyre dhe ti thërrasim për mëshirë ndaj vetvetes dhe të bëjnë të paktën ndonjë hap për të kërkuar pakëz dritë. T'i kushtojnë këtij leximi ndonjë orë prej atyre që e zënë me gjëra aq të padobishme: sado armiqësi të provojnë,
ndoshta do të gjejnë diçka dhe sidoqofte nuk do të humbasin shumë.
Por për ata që do të kenë një sinqeritet të plotë dhe një dëshirë të vërtetë për të gjetur të vërtetën, shpresoj do të mbeten të kënaqur, dhe se do të binden nga provat e një feje kaq hyjnore, prova që kam mbledhur këtu, dhe për të cilat kam ndjekur përafërsisht këtë rregull ...
Përpara se të përballemi me provat e besimit më duket e nevojshme të përshkruaj padrejtësinë e njerëzve, që jetojnë në mospërfillje ndaj kërkimit të së vërtetës të diçkaje, që është kaq e rëndësishme për ata dhe që i prek kaq për së afërmi.Ndërmjet gjithë bjerrjeve të tyre, ky është sigurisht ai që më së shumti denoncon marrëzinë dhe verbërinë dhe përsa i përket së cilës është më e lehtë t'i ngatërrosh me vëzhgimet më elementare të kuptimit të përgjithshëm dhe me ndjenjat e natyrshme. Prej momentit që është e padyshimtë koha e kësaj jete është vetëm një çast, që gjendja e vdekjes,cilado qoftë ajo është e përjetshme dhe që kështu çdo veprim yni dhe mendim duhet ta marrim sipas llojit të kësaj përjetësie, rrugë kaq te ndryshme, që është e pamundur të bësh diçka në mënyrë të kuptueshme dhe të gjykuar mirë veçse duke e rregulluar në atë pikëpamje, që duhet të përbëjë qëllimin tonë të fundmë.Nuk është asgjë më shumë e dukshme dhe kështu sipas parimeve të arsyes, nëse njerëzit nuk marrin një rrugë tjetër, sjellja e tyre është krejtësisht e paarsyeshme. Kështu mund të gjykohen nga kjo pikëpamje ata, që jetojnë pa menduar për çastin e fundit të jetës, që e lënë veten të
drejtohen prej dobësisë dhe kënaqësisë pa menduar dhe pa u shqetësuar dhe sikur të mund të fshihnin përjetësinë vetëm me shmangien e të menduarit, nuk shqetësohen përveçse të jenë të lumtur vetëm në
momentin e tanishëm. Por, gjithsesi përjetësia ekziston dhe vdekja, që duhet ta hapë plotësisht dhe që i kërcënon në çdo moment, do t'i vendosë për një kohë shumë të shkurtër në nevojën e tmerrshme e të qënit përjetësisht të shkatërruar ose fatkeqë, pa e ditur se cila prej këtyre do t'u jetë shënjuar atyre përgjithmonë.Ja një dyshim, që ka pasojë të tmerrshme. Ata rrezikojnë një mjerim
të përjetshëm por, sikur kjo gjë të mos ia vlente, zvarritin të sigurohen nëse kjo është ashtu rastësisht një prej atyre mendimeve të mbledhura prej popullit për shkak të një teprie bestytnie, apo të jetë prej atyre, që të
errëta në vetvete, kanë një themel të fortë, edhe pse të fshehur. Kështu nuk dinë, nëse kjo është e vërtetë ose jo, as nëse provat janë të dobëta
apo të sigurta. Ndodhen para syve të tyre, por refuzojnë të shohin dhe në këtë padituri, vendosin të bëjnë gjithçka që shërben për të rënë në fatkeqësi dhe nëse është rasti të presin vdekjen për ta patur si përvojë dhe të ndjehen sidoqoftë shumë të kënaqur nga kjo gjendje, të krijojnë një bindje, dhe së fundmi të mburren me këtë. Por, është vërtet e mundur të mendosh në mënyrë serioze, për diçka kaq të rëndësishme pa ndjerë tmerr prej një sjelljeje kaq të çuditshme?
Qetësia e kësaj paditurie është diçka e përbindshme, prej së cilës duhet të ndjehet habia dhe çmenduria e atyre, që kështu zvarritin jetën,duke e përvijëzuar para vetë syve të tyre për t'i ngatërruar me imazhin e çmendurisë së tyre. Sepse ja se si arsyetojnë njerëzit, kur zgjedhin të jetojnë me paditurinë e asaj çfarë janë, pa kërkuar një shpjegim për këtë.
Ja çfarë shoh dhe çfarë më turbullon. Shoh ngado dhe gjithandej nuk shoh veçse errësirë. Natyra nuk më ofron asgjë që të mos jetë rastësi e dyshimit dhe shqetësimit. Nëse nuk do të shihja asgjë me shenjën e hyjnisë, do të përfundoja të mohoja, nëse ngado do të shihja shenjat e një krijuesi, do të pushoja në qetësinë e besimit. Por, duke parë shumë për të mohuar dhe shumë pak për të qenë i qetë, gjendem në një gjendje të mjerueshme, në të cilën kam dëshiruar me qindra herë, se nëse një Zot do të lejonte, ajo të zbulohej pa krijuar dyshime; dhe nëse shenjat,që ajo na jep janë mashtruese, t'i fshijë krejtesisht; që ajo të thotë gjithçka
ose asgjë, derisa unë të shoh rrugën, që duhet të ndjek. Përkundrazi, në gjendjen në të cilën ndodhem, duke mos ditur cili jam dhe çfarë duhet të bëj, unë nuk njoh as gjendjen time, as detyrën time. Zemra ime dëshiron shumë të njohë, ku ndodhet e mira e vërtetë që duhet të ndjekë; asnjë çmim s'do të ishte shumë i lartë për përjetësinë. Kam zili ata, që jetojnë me besim, me aq papërkujdesje dhe që keqpërdorin një dhuratë, të cilën unë mendoj se do ta kisha përdorur shumë më ndryshe.
Asnjë tjetër nuk ka pranuar që njeriu është më e shkëlqyera e krijesave.Disa, që megjithëse i kanë njohur gjendjet e shkëlqyeshmërisë së tij, e kanë ndërruar prej poshtërsisë dhe mosmirënjohjes. Konsideratën e ulët që njerëzit kanë natyrshëm për vetveten; të tjerë, që megjithëse e kanë kuptuar sesa e dobishme është kjo përulje, i kanë gjykuar mendjemëdha
dhe qesharake ato ndjenja madhështie, edhe këto të lidhura me mjerimin."Ngrini sytë drejt Zotit”, thonë disa. “Shihni atë, që ju krijoi që ta adhuroni. Mund të bëheni të devotshëm nese do dëshironi ta ndiqni urtësinë, ajo do të bëjë të njëjtën gjë". Dhe të tjerë thonë: "Mbani sytë të ngulur përtokë, krimba të shkretë që s'jeni
gjë tjeter, shihni kafshët, miq të të cilëve jeni”. Çdo të bëhet pra, me njeriun? Do të jetë me Zotin apo me kafshët? Ç'largësi e frikshme!
Ç'do të bëhet me ne? Kush nuk kupton prej gjithë kësaj se njeriu është i humbur, që ka rënë prej vendit të tij, që e kërkon me shqetësim, që nuk di si ta gjejë me? Dhe kush do t'ia tregojë rrugën sërish? Edhe njerëzit
më të mëdhenj nuk qenë të zotë.
Ne nuk jemi në gjendje të perceptojmë as gjendjen e lavdishme të Adamit, as natyrën e mëkatit të tij, as sesi na u transmetua ne. Këto
fakte kanë ndodhur në rrethana të një natyre krejt ndryshe tonës dhe që e tejkalojnë kapacitetin tonë të tanishëm. Do të ishte e padobishme të njihje të gjithë këtë për të dalë jashtë këtij konfuzioni, gjithë sa na është
e dobishme të dimë, është se ne jemi të mjerë, të korruptuar, të ndarë prej Zotit. Për këtë kemi prova të mrekullueshme mbi tokë. Kështu, prova e korruptimit dhe asaj të shërbimit, na vijnë prej mëkatarësh, që jetojnë në mospërfillje ndaj fesë dhe prej hebrenjve, që janë armiq të paepur.
