Niçe 78

"Koha e mirë" e lashtë ka ikur, kënga e saj e fundit mbaroi me Moxartin; sa me fat jemi ne që stili i saj rokoko vazhdon ende të na flasë që “shoqëria e mirë" e tij, dalldisja e tij delikate, dëshira e tij fëminore për çikërrima dhe për lulka, mirësjellja e tij e përzemërt, kërkesa e tij për atë që është e brishtë, e dashuruar, vallëzuese, e lumtur deri në lot, besimi i saj tek jugu ende mund t'i bëjnë thirrje ndonjë mbeturine që gjendet tek ne! Ah, një ditë e gjitha kjo do të marrë fund; por kush mund të dyshojë që aftësia për të kuptuar dhe shijuar Bethovenin nuk do të marrë fund edhe më shpejt? Ai që vetëm përfundimi i një kalimi dhe i një thyerjeje të stilit dhe jo, si Moxarti, përfundimi i një shijeje të madhe evropiane që zgjati me shekuj. Betoveni është ngjarja e ndërmjetme midis një shpirti të lashtë të kalbur, i cili shkatërrohet vazhdimisht, dhe një shpirti të ardhshëm shumë të ri, i cili është në ardhje të vazhdueshme; mbi muzikën e tij flatron ajo dritë e vagëlluar e humbjes së përjetshme dhe e shpresës së përjetshme endacake, vetë drita në të cilën mbytej Evropa kur ëndërronte me Rusonë, kur vallëzonte përreth pemës së lirisë të revolucionit dhe kur më në fund gati adhuronte Napoleonin. Por me sa shpejtësi i del boja tani pikërisht kësaj ndjenje, sa e vështirë është sot vetëdija për një ndjenjë të tillë; sa e çuditshme tingëllon në veshët tanë gjuha e Rusoit, Shilerit, Shellit, Bajronit; fati i Evropës kishte gjetur tek të gjithë ata rrugën për t'u shprehur, vetë fatin që tek Betoveni arrinte të këndonte! Ajo që erdhi më pas nga muzika gjermane i përket romantizmit, domethënë, nga pikëpamja historike, një lëvizjeje edhe më të shkurtër, më fluturake dhe më të përciptë se sa kishte qenë ajo intermexo e madhe, ajo fazë kalimtare e Evropës nga Rusoi tek Napoleoni dhe në lindjen e demokracisë. 

Weberi: po çfarë janë për ne sot "Gjahtari i lirë" dhe "Oberoni"? Ose “Hans Heiling" dhe "Vampiri" të Marschnerit? Apo deri edhe "Tannhauser" i Wagnerit? Është muzikë e zhdukur, megjithëse jo ende e harruar. Përveç kësaj, e gjithë kjo muzikë romantike nuk ishte sa duhet e hollë, nuk ishte sa duhet muzikë që të mund të pranohej edhe në vende të ndryshme nga teatri dhe përpara turmës; që nga fillimi ajo qe një muzikë e dorës së dytë : pak e vlerësuar midis muzikantëve të vërtetë. Ndryshon puna me Felix Mendelsonin, me këtë mjeshtër këngëtar i cili u nderua me shpejtësi dhe gjithashtu po me shpejtësi u harrua për shkak të shpirtit të tij më të lehtë, më të pastër, më të talentuar: ai qe intermexoja më e bukur e muzikës gjermane. Ndërsa përsa i takon Robert Shumanit, i cili e merrte me gjithë mend muzikën dhe që ai vetë, që nga fillimi, u mor gjithashtu me gjithë mend (është i fundit që themeloi një shkollë): a nuk vlerësohet sot fat, një frymëmarrje lehtësuese, një çlirim që pikërisht ky romanticizëm i Shumanit është tejkaluar? Shumani, i strehuar në "Zvicrën saksione" nga shpirti i tij, është gjysmë Verter dhe gjysmë Jean Paul, por sigurisht jo Betoven! Sigurisht jo Bajron! Muzika e operës së tij “Manfred" është një marrëzi dhe një keqkuptim

deri në padrejtësi. Shumani me shijen e tij, e cila në fund të fundit ishte një shije fëmije (domethënë një prirje e rrezikshme, dyfish e rrezikshme midis gjermanëve, ndaj lirikës së heshtur dhe ndaj dehjes së ndjenjës), gjithmonë duke ecur anash, duke u shpërndarë dhe duke u tërhequr me druajtje, një fisnik i sjellshëm që lundronte në lumturi dhe dhimbje plotësisht të paemër, një lloj vajze dhe noli me tangere që nga fillimi, ky Shuman ishte tashmë vetëm një ngjarje muzikore gjermane, jo më evropian siç ishte Betoveni, siç ka qenë në një masë edhe më të gjerë Moxarti: me atë muzika gjermane u kërcënua nga rreziku i saj më i madh, ai i humbjes së zërit të shpirtit evropian dhe të katandisej për të qenë një zë i thjeshtë atdhetar.

Niçe

Niçe 77

Ishte një kohë kur ishte bërë e zakonshme të cilësoheshin gjermanet me mbiemrin “të thellë"; tani që tipi më fatlum i gjermanizmit të ri është i etur për nderime krejtësisht të tjera dhe në gjithçka që ka thellësi ai vajton ndoshta mungesën e "vendimit", dyshimi nëse, në atë kohë, nuk do të ishte gënjyer me atë lavdërim, është gati në përputhjëe me kohët dhe atdhetare: në qoftë se thellësia gjermane, në fund të fundit, nuk është diçka e ndryshme dhe më e keqe, dhe diçka nga e cila, falë Zotit, është gati të çlirohet. Prandaj le të bëjmë përpjekjen për të rivlerësuar njohuritë tona për thellësinë gjermane: për këtë qëllim nuk na duhet gjë tjetër vetëm një operacion i vogël mbi shpirtin gjerman. Shpirti gjerman mbi të gjitha është i shumëllojshëm, me prejardhje të ndryshme, më shumë i përbërë dhe i mbivendosur sesa me të vërtetë i ndërtuar, dhe ai varet nga prejardhjet e tij. 

Një gjerman që do të guxonte të pohonte: "Dy shpirtra banojnë, ah, në gjoksin tim" do te largohej mjaft nga e vërteta, ose më saktë, do të ngelej prapa me shumë shpirtra nga e vërteta. Si popull me përzierjet dhe përbërjet më te pabesueshme të racave, madje ndoshta me një epërsi të elementeve paraariane, si "popull i qendrës" nën çdo pikëpamje, gjermanët janë më të pakuptueshëm, më të gjerë, më kontradiktorë, më të panjohur, dhe të paparashikueshëm, më mahnitës, madje më të tmerrshëm se sa jane popujt e tjerë: ata i largohen përkufizimit dhe pikërisht për këtë
jane dëshpërimi i francezëve. Gjermanët janë të dallueshëm nga fakti që pyetja "çfarë është gjermani?" që u bëhet atyre nuk mbaron kurrë.
Kotzebue', sigurisht, i njihte mjaft mirë gjermanët e tij: “Na zbuluan" e lavdëronin, por edhe Sand besonte se i njihte. Jean Paul e dinte se çfarë bënte kur u shpreh me inat kundër lajkave dhe stërzmadhimeve të gënjeshtrave, por atdhetarë të Fichtes?, ndërsa ka të ngjarë që Gëtja të mendonte ndryshe nga Jean Paul për gjermanët, edhe pse i jepte të drejtë në lidhje me Fichten. Çfarë mendonte në të vërtetë Gëtja për gjermanët? Ai ka folur dhe nuk ka folur kurrë qartë për shumë gjëra që e rrethonin dhe gjatë gjithë jetës ka qenë i aftë për të heshtur me zgjuarsi: ka të ngjarë që të ketë pasur arsye të forta për ta bërë një gjë të tillë. Sigurisht, nuk ishin "luftrat çlirimtare" ato që i jepnin kënaqësi syrit të tij dhe as Revolucioni Francez: ngjarja për të cilën
ai ka ripërpunuar rrënjësisht mendimin e Faustit të tij, dhe të gjithë problemit "qenie njerëzore", ka qenë dalja e Napoleonit. Ka disa fjalë të Gëtes me të cilat, gati sikur të fliste nga jashtë vendit, gjykon me ashpërsi të padurueshme për atë që gjermanët i vishnin vetvetes me krenari: dikur u quajt ndjenja e famshme gjermane: "Zemërbutësia për dobësitë e veta dhe të të tjerëve". Ka gabuar me këtë? Gjermanët dallohen nga fakti që rrallëherë nuk ka pasur të drejtë në lidhje me ta. Shpirti gjerman ka në vetvete vendkalime dhe kanale, tek ai ka shpella, vende të fshehta, gracka; trazimi i tij ka shumë nga magjia e së fshehtës; gjermani i njeh mirë shtigjet e fshehta që të çojnë në rrëmujë. Dhe si çdo gjë, ai do të ngjashmin e tij, prandaj gjermani do retë dhe gjithçka që është pak e qartë, në lindje, në muzg, e lagësht dhe e mbuluar; e panjohura, e papërcaktuara, ajo që zhvendoset dhe rritet
nga çdo specie ai e ndien si "të thellë". Vetë gjermani nuk është; por bëhet, ai “zhvillohet". Prandaj "evolucioni" është zbulimi dhe mënyra
tipike gjermane në mbretërinë e madhe të formulave filozofike: një koncept mbizotërues i cili, i shoqëruar me birrën dhe me muzikën, vepron në gjermanizimin e gjithë Evropës. Të huajt ndalen të habitur dhe të joshur përpara enigmave që u paraqet atyre natyra kontradıktore e thellësisë së shpirtit gjerman (të cilën Hegel e vuri në sistem, ndërsa Rikard Vagneri më në fund e muzikoi). “Dashamirës dhe të pabesë", një afrim i tillë, i pakuptim në lidhje me çfarëdo populli tjetër, për fat të keq shfajësohet shumë shpesh në Gjermani: të provohet të jetohet vetëm për njëfarë kohe në Svevia!  Pesha e rëndë e të diturit gjerman, amështia e tij shoqërore përputhet tmerrësisht me një pehlivanllëk të brendshëm dhe një paturpësi të lehtë nga e cila të gjitha zotat paganë tani kanë mësuar të kenë frikë. Në qoftë se dëshirohet të nxirret në pah 'ad aulos' “shpirti gjerman", të vështrohet vetëm shija gjermane, artet dhe zakonet: çfarë mospërfillje fshatareske në “shije"! Si është vendosur gjëja më fisnike pranë asaj më të zakonshme! Sa e çrregullt dhe e pasur është e gjitha kjo ekonomi e shpirtrave! Gjermani heq zvarrë shpirtin e tij, heq zvarrë të gjitha përvojat e tij. Mezi i përtyp ngjarjet e tij, nuk ia del dot “mbanë" kurrë; thellësia gjermane është shpesh vetëm një "përtypje" e vështirë dhe e zgjatur. Dhe si të gjithë të sëmurët kronikë, të gjithë keqpërtypësit kanë prirjen për komoditetin, prandaj gjermani e do "çiltërsinë" dhe "ndershmërinë": sa e dobishme është të jesh i
çiltër dhe i ndershëm! Sot ndoshta është shndërrimi më i rrezikshëm dhe më i lumtur në të cilin gjermani është i mësuar, sot ndoshta është kjo dukuri familjare që haset, që zbulon letrat e ndershmërisë gjermane: është zotësia e tij e vërtetë mefistofelike me të cilën ai është i aftë “të shkojë ende shumë larg"! Gjermani e lëshon veten, për këtë qëllim vështron me sytë e tij besnikë gjermanë, të kaltër dhe të zbrazët, dhe menjëherë jashtë shtetit ndryshohet me rrobën e tij të dhomës! Unë doja të thosha: "thellësinë gjermane'", edhe për atë që do, a nuk mund t'ia lejojmë vetes, ndoshta vetëm midis nesh, ta vëmë në lojë? Edhe për të ardhmen do të bëjmë mirë të nderojmë nga ajo dukjen dhe
emrin e mirë dhe të mos e shkëmbejmë me çmim tepër të lirë famën tonë të lashtë të një populli të thellë me "vendimin" prusian dhe me mendjemprehtësinë dhe sqimën berlineze. Por një popull është provë kur bën të tjerët që ta quajnë, kur ia lejon vetes ta quajnë të thellë, të
ngathët, dashamirës, të ndershëm, pak të urtë, madje mund të ishte i thelle! Në fund është nevoja t'i bësh nder emrit të vet: jo më kot është
quajtur 'populli tiusche', populli që mashtron...

Niçe 

Niçe 76

Unë dëgjoj të thonë me kënaqësi që dielli ynë drejtohet me një lëvizje të shpejtë për tek yjësia e Herkulit dhe shpresoj që qenia njerëzore mbi këtë tokë të veprojë si dielli. Dhe në radhë të parë ne, ne evropianët e mirë!

Niçe

Niçe 75

Le të quhet pra “qytetërim" ose "njerëzimim" ose "përparim" kjo gjë në të cilën tani kërkohet ajo që i dallon evropianët; ajo të përkufizohet thjesht me një formulë politike, pa e lëvduar dhe pa e qortuar, lëvizja demokratike evropiane; prapa çdo plani të parë moral dhe politik, i cili përmendet me formula të ngjashme, ndodh një proces fiziologjik i pafund që merrte rrugë gjithnjë e më shumë: procesi i një barazimi të evropianëve, shkëputja e tyre në rritje nga kushtet nën të cilat formohen racat e lidhura me klimën dhe me klasat, pavarësia e tyre në rritje nga ai mjedis i caktuar, të cilin do të dëshironte në rrjedhën e shekujve të brendashkruante në trup dhe në shpirt me kërkesa të barabarta, pastaj ngjitja e ngadaltë e një lloji të qenies njerëzore në thelb mbikombëtare dhe nomade që duke folur nga ana fiziologjike, ka një karakteristikë kryesore të sajën, një aftësi shumë të madhe dhe forcë përshtatjeje. Në këtë proces të evropianëve që do të bëhen, proces i cili mund të vonohet në ritmin e tij nga kthime prapa, por që ndoshta pikërisht për këtë fiton rull dhe thellësi dhe rritet, bën pjesë lëvizja e "ndjenjës kombëtare" ende të jombizotëruese "Sturm und Drang", njëlloj si anarkizmi i formuar kohët e fundit: ka të ngjarë që ky proces të synojë për përfundime mbi të cilat përkrahësit dhe lavdëruesit e tij naivë, apostujt e "ideve moderne", do të dëshironin të mbështeteshin sa më pak të ishte e mundur. Po ato kushte të reja, nën të cilat do të formohet afërsisht një rrafshim dhe mediokritetizim i qenies njerëzore (një qenie njerëzore e dobishme, punëdashëse, me zakone të larmishme dhe një kafshë e zellshme e kopesë), janë shumë të përshtatshme për t'u dhënë shkas njerëzve të jashtëzakonshëm, të llojit më të rrezikshëm dhe tërheqës. Ndërsa në të vërtetë çfarëdo aftësi përshtatjeje që provon

gjithmonë kushte të ndërrueshme dhe që në çdo brez, pothuajse në çdo dhjetëvjeçar, fillon një veprimtari të re, e bën gati të pamundur fuqinë e llojit; ndërsa përshtypja e përgjithshme, për evropianë të tillë të së ardhmes, ka të ngjarë që do të jetë ajo e punëtorëve të shumëllojshëm, fjalamanë, pak të vullnetshëm dhe jashtëzakonisht të gjithanshëm, të cilët kanë nevojë për pronarin, për atë që urdhëron, si për bukën e përditshme, ndërsa, siç thamë, demokratizimi i Evropės synon në krijimin e një lloji të përgatitur në kuptimin më të hollë për skllavërinë, në raste të veçanta të jashtëzakonshme qenia njerëzore e fortë do të duhet të bëhet më e fortë dhe më e pasur se ajo që ndosha nuk ka jetuar kurrë deri më sot: të gjitha këto në sajë të mungeses së paragiykimeve të edukimit të tij, në sajë të shumanshmërisë së pafund të veprimit, të artit dhe të maskës. Unë doja të thosha se demokratizimi i Evropës është në të njëjtën kohë një organizim i padëshirueshëm për

rritjen e tiranëve, duke e marrë fjalën në të gjitha kuptimet e saj, edhe shpirtërore.

Niçe

Niçe 74

Ne "evropianët e mirë", edhe ne kemi orë kur i lejojmë vetes një atdhetarizëm të përzemërt, një rrëshqitje dhe një rënie përsëri në dashuritë dhe ankthet e lashta, dhe unë sapo kam dhënë një provë për këtë gjë: Orë shqetësimesh kombëtare, ankthesh atdhetare dhe çdo lloj rikthimesh të tjera të lashta të ndjenjave. Shpirtra më të rëndë se tanët do të arrijnë t'ia dalin mbanë vetëm brenda harqesh kohore më të gjata se ajo që tek ne kufizohet dhe mbyllet në pak orë: disa brenda gjysmë viti, të tjerët brenda një gjysme jete njerëzore, në vartësi të shpejtësisë dhe të forcës me të cilën tresin dhe "metabolizojnë". Po, unë mund të përfytyroja raca të topitura, ngurruese, të cilat edhe në Evropën tonë të shpejtë do të kishin nevojë për gjysmë shekulli për të kapërcyer kriza të tilla atavike atdhetarie dhe lidhjeje për plisat e tokës dhe për t'u kthyer tek arsyeja, dua të them tek "europeizmi i mirë". Dhe ndërsa endem në këtë mundësi më ndodh të jem dëshmitar dëgjimor i një bisede midis dy "atdhetarëve" pleq, dukej qartë që të dy mezi dëgjonin dhe prandaj flisnin me zë shumë të lartë. “Ai që merret me filozofi merr vesh nga ajo sa një fshatar apo sa një çirak i një zanatçiu tha njëri" ai është ende i pafajshëm. Por çfarë ka rëndësi sot? Është epoka e masave, ai dorëzohet përpara gjithçkaje që është masive. Dhe gjithashtu 'in politias'. 

Një burrë shteti që u ngre atyte një kullë të re të Babelit, një perandori dhe pushtet të pafund, u duket atyre "i madh", ç'rëndësi ka nëse ne më të vëmendshëm dhe më të matur për çastin nuk duam ende të braktisim besimin e lashtë që është vetëm mendimi i madh për ta bërë të madh një veprim apo një gjë? Meqë një burrë shteti e vë popullin e tij në kushte për të ushtruar, duke filluar nga ky çast e në vazhdim, një "politikë të madhe", për të cilën për nga natyra ai është i prirur për keq dhe i përgatitur kështu për të pasur nevojë, nga dashuria për një mediokritet të ri të dyshimtë, nga dashuria për të flijuar virtytet e saj të sigurta e të lashta; meqë një burrë shteti dënon popullin e tij mbí të

gjitha "për të bërë politike", ndërsa deri në atë çast e kishte më mirë për të bërë dhe për të menduar për të, dhe në fund të shpirtit nuk çlirohej nga një neveri e matur për shqetësimin, për zbrazëtinë dhe për natyrën e zhurmshme dhe djallëzore grindavece të popujve që në të vërtetë bëjnë politikë; meqë një burrë shteti i tillë nxit pasionet e mpira dhe lakmitë e popullit të tij dhe i paraqit ato si një njollë të druajtjes së tij dhe si dëshirë, deri në atë çast, për të qëndruar duke parë, bën një faj përulja e tij para pamjes së jashtme dhe pafundësia e tij e fshehtë, i zhvlerëson prirjet e tij të brendshme, përmbys vetëdijen e tij, e detyron shpirtin e tij dhe e bën “kombëtare" shijen e tij; atëherë, një burrë sheti që bën të gjitha këto, dhe gjithçka që duhet të shlyhej nga populli i tij për gjithë të ardhmen, meqenëse e ka një të ardhme, a nuk do të ishte i madh një burrë shteti i tillë?" “Pa dyshim" iu përgjigj atdhetari tjetër me gjallëri

"ndryshe nuk kishte për të qenë i zoti për atë gjë! 

Mos ka qenë ndoshta i marrë që ka dashur një gjë të tillë? Por ndoshta gjithçka që është e madhe qe e marrë vetëm në fillim. "Eshtë një shpërdorim fjalësh" i bërtiti si kundërpërgjigje bashkëbiseduesi i tij. 

"I fortë! I fortë! I fortë dhe i marrë! Jo i madh!" Dukej qartë që dy pleqtë ishin nxehur duke ia bërtirur në sy në atë mënyrë të vërtetat e veta; ndërsa unë, në lumturinë time dhe në qenien time përtej, po vlerësoja se si do të zotërohej me nxitim një njeri i fortë nga një tjetër më i fortë, dhe se, gjithashtu, për rrafshimin shpirtëror të një populli ka një dëmshpërblim, domethënë, përmes thellimit të një tjetri.

Niçe

Niçe 73

Kam dëgjuar, përsëri për herë të parë, 'uverturën' e “Mjeshtrave këngëtarë" të Rikard Vagnerit: një art i mrekullueshëm, i mbingarkuar, i rëndë dhe i vonuar, i cili ka krenarinë të marrë me mend nëpërmjet përmbajtjes së vet dy shekuj të tjerë jetë muzikore; u bën nder gjermanëve që një krenari e tillë nuk është gabuar në llogari! Çfarë esencash dhe forcash, çfarë stinësh dhe zonash "hyjnore" nuk janë përzier këtu! Herë na frymëzon një ndjenjë lashtësie, herë e huaj; e papjekur dhe tepër e re, ajo është sa arbitrare aq edhe në mënyrë të fryrë tradicionale, dhe më shpesh e ashpër dhe trashanike; ka zjarr dhe guxim dhe në të njëjtën kohë lëvorja e fishkur dhe e shpëlarë e frutave të pjekura tepër vonë. Ajo rrjedh e gjerë dhe e plotë: papritur një çast ngurrimi i pashpjegueshëm, pothuajse një zbrazëtirë që hapet.midis shkakut dhe pasojës, një shtypje që na shtyn të ëndërrojmë, gati një makth; por përsëri shpaloset dhe përhapet rrjedha e lashtë e kënaqësisë, e kënaqësisë më të larmishme, me lumturi të lashtë e të re, që përfshin gjerësisht lumturinë e artistit për vetveten, dhe që.ai nuk dëshiron ta fshehë, vetëdijën e tij të lumtur e të habitur dhe mjeshtërinë e mjeteve të përdorura këtu, të fituara para pak kohësh te paprovuara, që, siç duket, kështu na shfaqet. Si përfundim, asnjë bukuri, asnjë vend jugor, asnjë kthjelltësi e kulluar jugore e qiellit, asnjë hijeshi, asnjë vallëzim, pothuajse asnjë dëshirë për arsyetim;

perkundrazi, njëfarë ngathtësie e cila edhe theksohet sikur artisti të.kishte ndër mend të na thoshte: “Është pjesë e qëllimeve të mia"; një pispillosje e rëndë, dicka si barbare dhe madhështore me dashje, një pershkënditje ojnash dhe spitullimesh erudite dhe të nderueshme; diçka si gjermane në kuptimin më të keq dhe më të mirë të fjalës, dicka të larmishme, të paformë dhe të pashtershme në mënyrën gjermane: njëfarë bollëku dhe fuqie gjermane e shpirtit i cili nuk ka frikë të fshihet nën stërhollimet e periudhës së rënies dhe që ndoshta atje e ndien veten më mirë; një shenjë plotësisht e vërtetë e shpirtit gjerman i cili është në të njëjtën kohë i ri dhe shumë i vjetër, më shumë se sa i plogësht dhe shumë i pasur me të ardhme. Kjo lloj muzike shpreh më mirë atë që unë mendoj për gjermanët: ata janë të së pardjeshmes dhe të së pasnesërmes, ata ende nuk kanë një të sotme.

Niçe

Niçe 72

Në asnjë epokë seksi i dobët nuk është trajtuar me kujdesin me të cilin trajtohet sot nga ana e burrave; kjo është pjesë e prirjes dhe e modës themelore të demokracisë, po ashtu siç është mungesa e respektit për pleqërinë: a ka për tu habitur që menjëherë është tepruar me një respekt të tillë? Ajo do më shumë, mësohet për të kërkuar, më në fund i duket pothuajse fyes ai detyrim vëmendjeje, dhe do të pëlqente të matej, madje edhe të luftonte, për të drejtat: në fund të fundit, gruas i pëlcet cipa. Menjëherë shtojmë se ajo humbet edhe kënaqësinë, harron t'i trembet burrit, por gruaja që “harron të trembet", heq dorë nga instinktet e saj më femërore. Fakti që gruaja guxon të ecë përpara kur elementi që tek burri ngjall frikë, ose më mirë, kur njeriu tek burri nuk është më i dashur dhe i edukuar, është mjaft i qartë dhe edhe i kuptueshëm; ajo që përkundrazi është më e vështirë për të kuptuar është fakti që me këtë gjë gruaja prishet. Kjo ndodh sot: të mos kemi iluzione për këtë gjë! Atje ku shpirti i industrisë ka mposhtur shpirtin ushtarak dhe aristokratik, gruaja synon pavarësinë ekonomike dhe juridike të një tregtari: "gruaja në rolin e një tregtari" është në pragun e derës së shoqërisë moderne në krijim e sipër. Ndërsa në ate mënyrë bën të vetat të drejtat e reja dhe synon të bëhet "pronare ndërsa në flamurët dhe flamurtarkat e saj shkruan “përparimi" i gruas, me një qartësi të frikshme ndodh e kundërta: gruaja bën prapa. 

Që nga epoka e Revolucionit Francez, në Evropë ndikimi i gruas është zvogëluar në çastin kur janë shtuar të drejtat e saj dhe kërkesat e saj; ndërsa "emancipimi i gruas", në masën në të cilën kërkohet dhe përkrahet nga vetë gruaja (dhe jo vetëm nga burrat e përciptë), rezulton për rrjedhim një pasojë e veçantë e dobësimit në rritje dhe e mpirjes së instinkteve më femërore. Në këtë lëvizje ka marrëzi, një marrëzi gati mashkullore, për të cilën një grua e suksesshme (që është gjithmonë një grua e zgjuar), si parim, duhej të turpërohej. Të humbasësh ndjenjën e vendit në të cilin arrihet fitorja me sigurinë më të madhe, të lësh pas dore të ushtruarit në mjeshtërinë tënde të veçantë të armëve, ta lejosh vetë që burri të paraprijë, ndoshta madje duke arritur "tek libri",

kur më parë kontrollohej me edukimin dhe me një përulësi të hollë dhe të shkathët; të luftosh me mendjemadhësi mjeshtërore besimin e burrit në një ideal krejtësisht të ndryshëm të fshehur tek gruaja, në njëfarë karakteri femëror të përjetshëm dhe të nevojshëm; të bindësh shprehimisht dhe me një rrëke fjalësh burrin që gruaja nuk mbahet, shikohet, mbrohet dhe trajtohet me kujdes si një kafshë shtëpiake e

brishtë; në mënyrë të mrekullueshme e egër dhe shpesh e këndshme; të kërkosh, me sjellje të vrazhdë dhe me inat, elementët e skllavërisë

dhe të robërisë që kishte dhe vazhdon të ketë në vetvete pozita e gruas në rendin e sotëm shoqëror (sikur skllavëria të ishte një arsye kundërshtare e çdo qytetërimi të lartë dhe jo më shumë një kusht i tij : Çfarë do të thotë e gjithë kjo përveç një copëzimi të instinktit femëror, një humbje e natyrës femërore?

Natyrisht, midis gomerëve të ditur të seksit mashkullor gjenden mjaft miq kokëtrashë të grave dhe punëprishës të tyre, të cilët e këshillojnë gruan të heqë dorë në këtë mënyrë nga natyra femërore dhe të shkëmbejë të gjitha marrëzitë me të cilat është sëmurur "burri" evropian, "natyra mashkullore" evropiane; këta do të kishin dëshirë ta ulnin gruan deri tek "kultura e përgjithshme", madje për të lexuar gazetën dhe për të bërë politikë.

Madje aty-këtu duan t'i shndërrojnë gratë në shpirtra të lirë dhe në letrare: sikur një grua pa nderim për fenë të mos ishte diçka plotësisht e neveritshme apo qesharake për një burrë të thellë dhe ateist; pothuajse kudo atyre u shkatërrohen nervat me muzikën më të sëmurë dhe më të rrezikshme që gjendet (muzika jonë e re gjermane) dhe i bën dita ditës më histerike dhe më të pazonja për të përmbushur detyrën e tyre të parë dhe të fundit: detyrën e lindjes së fëmijëve të fuqishëm. Atyre u duhet mbi të gjitha "të lërojnë" më shumë dhe, siç është zakon të thuhet, ta forcojnë “seksin e dobët" me kulturën: sikur historia të na mësonte në mënyrën më të gjallë të mundshme se "ta lërosh" qënien njerëzore dhe ta dobësosh (ta dobësosh me të, ta copëzosh dhe ta bësh, pra, të sëmuret forca e vullnet) nuk kanë ecur gjithmonë me hap të njëjtë dhe sikur gratë më të fuqishme dhe më ndikuese të botës (nuk është e fundit nëna e Napoleonit) të mos ia detyronin pushtetin e tyre dhe epërsinë e tyre mbi burrat pikërisht forcës së tyre të vullnetit dhe jo mësuesve të shkollës! 

Ajo gjë që tek gruaja ngjall respekt, dhe mjaft shpesh frikë, është natyra e saj, e cila është “më e natyrshme" se ajo e burrit: shkathtësia e saj e vërtetë, shtazarake dhe dinake, kthetrat e saj prej tigri poshtë dorezave, çiltërsia e saj në egoizëm, paedukatshmëria e saj dhe egërsia e saj e brendshme; pakapshmëria, shtirja, endjen e dëshirave të saj dhe të virtyteve të saj... Ajo gjë që, me gjithë frikën, ngjall dhembshuri për këtë mace “grua" të bukur dhe të rrezikshme, është se duket më e vuajtur, më e cënueshme, më nevojtare për dashuri dhe më të dënuar nga zhgënjimet se çfarëdo kafshë tjetër. 

Frikë dhe dhembshuri: ja ndjenjat me të cilat burri ka vështruar deri më sot gruan, gjithmonë me një këmbë brenda në tragjedinë e cila, ndërkohë që të magjeps, të bren. Si? Dhe e gjitha kjo po merr fund? Po mos vallë do të

bëhej zgjidhja e magjisë së gruas? Mos po vërtetohej shndërrimi i gruas në krijesë të mërzitshme? O Evropë, o Evropë! Është e njohur kafsha me brirë që për ty ka qenë gjithmonë më tërheqës, nga rreziku i së cilës gjithmonë je kërcënuar! Përralla jote e lashtë mund të shndërrohej edhe një herë në “histori" : edhe një herë mund të merrte pushtet mbi ty një marrëzi e përbindshme dhe mund të të largonte! 

Dhe poshtë saj nuk do të kishte asnjë zot, jo! Vetëm një “ide", një “ide të kohës"!

Niçe

Niçe 71

Të përdhosësh problemin themelor "burrë dhe grua", të mohosh ketu antagonizmin më të thellë dhe nevojën e një tendosjeje të perjetshme armiqësore, të ëndërrosh këtu ndoshta të drejta të barabarta, edukim të barabartë, kërkesa dhe detyra të barabarta është një shenjë tipike cektësie dhe një mendimtar që është treguar i përciptë në këtë pikë të rrezikshme (i përciptë në instinkt!) në përgjithësi mund e mendohet i dyshimtë, madje, mund të tradhtojë veten, mund të zbulojë veten. Ka të ngjarë që do të jete tepër “i kufizuar" për të gjitha çështjet themelore të jetës, edhe të jetës së ardhshme, dhe nuk do të arrijë të zbresë në asnjë thellësi. Përkundrazi, një njeri i thellë, si në shpirt ashtu dhe në dëshira, i thellë edhe në dashamirësinë që është e aftë për rreptësi dhe ashpërsi dhe me lehtësi ngatërrohet me to, për gruan arrin të mendojë gjithmonë vetëm në mënyrë orientale: është i detyruar ta kuptojë gruan si një pronë, si një plaçkë që mund të mbyllet me çelës, si diçka të paracaktuar për të shërbyer dhe se me atë ajo bëhet e plotë; është i detyruar, në këtë rast, të mbështetet në dijeninë e pafund aziatike, në epërsinë e instinktit aziatik, ashtu siç bënë dikur grekët, trashëgimtarët dhe nxënësit më të mirë të Azisë. Ata, siç është e ditur, nga Homeri deri në kohët e Perikliut, me shtimin e kulturës dhe të shtrirjes së fuqisë së tyre, hap pas hapi, u bënë edhe më të ashpër ndaj gruas, me një fjalë, më orientalë. Secili të mendojë për hesap të vet sa e nevojshme, sa e arsyeshme, madje sa nga ana njerëzore ishte e dëshirueshme kjo gjë!

Niçe 70

Shtatë thënie të vogla për gratë nga Niçja tendecioz që gratë e urrejnë : ☻☻☻

Si largohet menjëherë mërzia më e tmerrshme kur një burrë arrin tek ne duke u zvarritur!

Ah! Pleqëria dhe shkenca i japin forcë edhe një virtyti të dobët.

Rroba e zezë dhe heshtja veshin çdo grua me mend.

Kujt i jam mirënjohur në fatin tim? Zotit, dhe pastaj rrobaqepëses sime.

Vajzë e re: një torollake e lulëzuar. Grua plakë: një përbindësh del nga shpella.

Emër fisnik, këmbë të bukura, dhe për më shumë burrë: ose të ishte imi!

Bisedë e shkurtër, kuptim i gjatë: rrugë me akull për gomaricën!

Deri më sot gratë janë trajtuar nga burrat si zogj që nga njëfarë lartësie humbasin tëposhtë drejt tyre: si diçka më e hollë, më e prekshme, më e egër, më mahnitëse, më e ëmbël, më shpirtplotë, por edhe si diçka që duhet mbyllur brenda që të mos ikë dhe fluturojë.

Niçe 69

Gruaja dëshiron të bëhet e pavarur dhe për këtë qëllim fillon t'u sqarojë burrave idetë për "gruan në vetvete": kjo gjë është pjesë e përparimeve më të këqia të shëmtimit të përgjithshëm të Evropës. Pra kjo gjë duhet t'i bëjë të dalin në dritë këto përpjekje të trasha me karakter shkencor femëror dhe vetëzhveshje. Gruaja ka në këtë mënyrë shumë arsye për turp: tek gruaja janë fshehur aq shumë elementë pedantizmi, cektësie, shitmendjeje, aq mendjemadhësi e ngushtë, mospërmbajtje dhe paturpësi e ngushtë (të shqyrtohet qoftë edhe vetëm marrëdhënia e saj me fëmijët sa që deri më sot, në fund të fundit, janë shtypur dhe ndalur në mënyrë të përsosur nga frika e burrave. Mjerë nëse vetëm “mërzia e përjetshme e gruas" (me të cilën ajo është e pasur!) mundtë guxonte të bentë përpara! Mjerë nëse do të fillonte të harronte plotësisht dhe në fillim urtësinë dhe artin e saj, që është ai i hijeshisë, i lojës, i aftësisë për të përzënë shqetësimet, të lehtësimit dhe të të marrit lehtë të gjërave, të harronte aftësinë e saj të hollë për të ngjallur dëshira të këndshme! Që tani kanë filluar të ngrihen zëra femërore që (për Aristofonin!) të fusin frikën: me saktësi mjekësore kërcënohet ajo që si gjë të parë dhe të fundit gruaja do nga burri. A nuk të lë shije shumë të keqe që gruaja përpiqet të bëhet shkencëtare në këtë mënyrë? Deri më sot, për fat të mirë, sqarimi i gjërave i përkiste burrit, ishte dhuntia e burrit: në këtë mënyrë ngelej “midis njerëzve të afërt"; dhe së fundi, me të gjitha ato që gratë shkruajnë “për gruan" mund të jemi shumë mosbesues për faktin që gruaja dëshiron të dijë më shumë për vetveten, dhe që mund ta dëshirojë.… Në qoftë se me këtë gruaja nuk kërkon zbukurime të reja (megjithatë unë mendoj se zbukurimi është pjesë e natyrës së përjetshme femërore) atëherë do të dojë të ngjallë frikë për veten, ndoshta me këtë do të dojë pushtet. 

Por "nuk" do të vërtetën. Ç'rëndësi ka për gruan e vërteta? Që nga fillimi asgjë nuk është më e huaj, më e neveritshme dhe armiqësore për gruan sesa e vërteta: aftësia e saj e madhe është gënjeshtra, shqetësimi më i madh për pamjen e jashtme dhe bukurinë. Ta pranojmë ne burrat: tek gruaja ne nderojmë dhe duam pikërisht këtë aftësi dhe këtë instinkt; ne që e kemi të vështirë dhe që për ngushëllimin tonë shoqërohemi me kënaqësi me krijesa nën duart, vështrimet dhe marrëzitë e vogla të të cilave serioziteti ynë, rëndësia dhe thellësia jonë na duken pothuajse një marrëzi. Së fundi

unë pyes: a e ka pranuar vallë vetë gruaja thellësinë e një mendjeje femërore, drejtësinë e një zemre femërore? Dhe a nuk është vallë e

vërtetë që, në vija të përgjithshme, "gruaja" deri më sot ka qenë e përçmuar mbi të gjitha nga vetë gruaja, dhe patjetër jo nga ne? Ne burrat dëshirojmë që gruaja të mos vazhdojë të përlyhet me sqarimin e gjërave, siç qe maturi mashkullore dhe mbrojtje ndaj gruas kur kisha

shpall: gruaja të heshtë shumë! Qe në të mirë të gruas që Napoleoni i la te kuptonte deri edhe fjalëshumës Zonjë de Stal( shkrimtare franceze?: gruaja të heshtë në politikë"!

Dhe unë sot mendoj se është mik i vërtetë i grave ai që sot grave u thotë me zë të lartë: gruaja të heshtë nga gratë"!

Kur një grua imiton pikërisht Zonja Roland' ose Zonjën de Stal apo zotin Zhorzh Saud?, thua se ne këtë veprim mund të tregojë diçka në të mirë të “gruas në vetvete", ajo zbulon prishjen e instinkteve, pa marrë parasysh faktin që zbulon shijen e keqe. Midis burrave tri e sipërpërmendurat janë tri gra qesharake në vetvete dhe asgjë më shumë! Dhe këto janë pikërisht arsyet më të mira kundër emancipimit dhe pavarësisë së gruas.

1) Pauline Roland, veprimtare aktiviste për emancimin e femrës në Francë. 

Niçe

Marrëzia në kuzhinë, gruaja si gjellëbërëse, mendjelehtësia e tmerrshme me të cilën përkujdeset për ushqimin e familjes dhe të të

zotit të shtëpisë! Gruaja nuk kupton se çfarë do të thotë ushqim dhe dëshiron të jetë gjellëbërëse! Në qoftë se gruaja do të ishte një krijesë që mendon, si gjellëbërëse prej mijëra vjetësh, do të kishte zbuluar me kohë të dhënat më të rëndësishme në lidhje me fiziologjinë, ashtu si do ti duhej, pra, të përvetësonte edhe artin e të shëruarit! Evolucioni i qenies njerëzore është ndalur sa s'ka ku të vejë më dhe është dëmtuar shumë keq nga gjellëbërëset e këqia, nga mungesa e plotë e arsyes në kuzhinë; edhe sot gjendja nuk është përmirësuar. 

Një bisedë për vajzat e familjes.

Niçe

Ka përmbysje dhe tipare të shpirtit, ka mendime, një mori fjalësh, në të cilat kristalizohet papritur një kulturë e tërë, një shoqëri e tërë. Midis këtyre, fjalia që Zonja de Lambert i drejtonte herë pas here djalit të saj: "Mon ami, ne vouz permetez jamais que de folies qui vous feront grand plaisir." Meqë ra fjala, fjalia më prej nënë dhe më e urtë që i është drejtuar ndonjëherë një djali.

1) I dashuri im, mos i lejoni kurrë vetes marrëzira që nuk ju japin kënaqësi të mëdha.

Niçe

Ajo që kanë besuar Dantja dhe Gëtja për gruan, ata, duke kënduar: "ajo vështronte sipër, ndërsa unë tek ajo", këta duke e përkthyer: "Natyra e përjetshme e femrës na tërheq lart", unë nuk dyshoj që çdo grua fisnike do të ngrihet kundër një bindjeje të tillë, meqenëse ajo e beson pikërisht përjetësinë mashkullore...

Niçe

Niçe 68

Të mësuarit na ndryshon, ai bën atë që bën çdo ushqim që nuk kufizohet vetëm "për të mbajtur gjallë: këtë gjë e di mirë fiziologu. Por në thellësi të vetes sonë, pikërisht "atje në thellësi", sigurisht që ka diçka që nuk mund të mësohet, një shkëmb 'fatum' shpirtërore, një shkëmb vendimi të paracaktuar dhe përgjigjeje ndaj pyetjeve të paracaktuara të zgjedhura. Në çdo problem kyç flet një “ky jam unë" i pandryshueshëm: për shembull, për burrin dhe gruan një mendimtar nuk mund të harrojë atë që ka mësuar, por vetëm për të mësuar në thellësi, vetëm për të zbuluar deri në fund atë që "di për të sigurt" lidhur me ta. Disa zgjidhje për problemet që pikërisht për ne përbëjnë letra të fuqishme kredenciale gjenden herët; ndoshta, që nga ajo kohë, ai do t'i quajë "bindjet" e veta. Më pas tek ato do të shihen vetëm gjurmë drejt vetënjohjes, epoka të rëndësishme drejt problemit që ne vetë përbëjmë, ose më saktë, drejt marrëzisë së madhe që jemi ne, drejt 'fatum' tonë shpirtëror, drejt përbërësit që nuk mund të mësohet të vendosur "atje poshtë". Si pasojë e kësaj mirësjelljeje të madhe, të cilën sapo e kam përdorur për veten time, ndoshta do të më lejohet tani të shpreh disa të vërteta për "gruan në vetvete": meqenëse dihet që nga fillimi se sa këto janë vetëm të vërtetat e mia.

Niçe 67

Ndoshta nuk duket menjëherë e kuptueshme ajo që kam thënë për një “dëshirë kryesore të shpirtit": më lejoni të bëj një sqarim.

Ajo diçka e domosdoshme që populli e quan "shpirt" dëshiron të jetë e lirë në vetvete dhe përreth vetes dhe ta ndiejë veten zot: ajo ka

dëshirën për ta rikthyer shumëllojshmërinë në thjeshtësi, një dëshirë që lidh së bashku, bashkon, e etur për të sunduar dhe me të vërtetë sunduese. Nevojat e saj dhe aftësitë e saj janë në këtë pikë po ato që fiziologët i caktojnë gjithçkaje që jeton, rritet dhe shumëzohet. Forca e shpirtit për t'u përshtatur me atë që është i huaj shfaqet me një prirje

të fuqishme për të përvetësuar të riun ndaj të vjetrit, për të thjeshtuar të shumëllojshmin, për të mohuar dhe për të hedhur poshtë atë që është plotësisht kontradiktore: pikërisht ashtu si pa të drejtë nënvizon, vë në dukje, shtrëmbëron sipas qejfit me fuqi veprime dhe përvijime të caktuara për atë që është i huaj, për çdo copë "të botës së jashtme".

Synimi i tij është të përfshijë "përvoja" të reja, të nënvizojë gjëra te reja nën rreshtime të vjetra: në fund të fundit, të rritet, më saktë vlon në ndjenjën e rritjes, në ndjenjën e shtimit të forcës. Në shërbim te vetë kësaj dëshire ka, sic duket, një shtysë të kundërt të shpirtit, një vendim papritmas shpërthyes për të mos ditur, për t'u vetmuar me dashje, një mbyllje të dritares së vet, një mohim të brendshëm të

kësaj ose asaj gjëje, një 'mos lejo të afrohen', një lloj gjendje mbrojtjeje kundër diturisë së shumtë, një kënaqësi për errësirën, për horizontin që kufizon, një pohim dhe thënie mirëseardhëse paditurisë; dhe e gjitha kjo është e nevojshme sipas shkallës së forcës së vet përvetësuese, të "forcës së vet tretëse", për të folur për përfytyrime: dhe në të vërtetë "shpirti" i ngjan më shumë se çdo gjëje një stomaku. Në mënyrë të ngjashme bën pjesë në të dëshira rastësore e shpirtit për tu mashtruar, ndoshta me një parandjenjë të guximshme që gjërat të mos jenë ashtu dhe kështu, por që bëhen vetëm për të qenë ashtu dhe kështu; një

kënaqësi në çdo pasiguri dhe dykuptimësi, një vetëkënaqësi joshëse për ngushtësinë dhe fshehtësinë e vullnetshme të një këndi, të shumë të afërtës, të asaj që qëndron në plan të dytë, të zmadhimit, të asaj që është zvogëluar, zhvendosur, zbukuruar, një vetëkënaqësi për padrejtësinë e gjithë këtyre shprehjeve për pushtet. Më në fund bën pjesë në të ajo gatishmëri e shkujdesur e shpirtit për të mashtruar shpirtra të tjerë dhe për t'u shtirë përballë tyre, ai presion i vazhdueshëm dhe ajo shtytje e një force krijuese, formëdhënëse, shndërruese; shpirti gëzon në këtë

shumëllojshmëri të tij dhe në këtë dinakëri të tij, dhe shijon në atë dhe ndjenjën e sigurisë së vet: në të vërtetë përmes dredhive të tij prej

Proteteu mbrohet dhe fshihet më mirë! Kundër këtij vullneti në dukje, thjeshtësimi, maske, veshjeje, shkurt, ane të jashtme (meqenëse çdo

anë e jashtme është një veshje) vepron ajo prirje e lartë e atij që njeh, që merr dhe që i dëshiron gjërat me themel, në shumëllojshmërinë e tyre, deri në rrënjë: një lloj egërsie e vetëdijes dhe e kënaqësisë intelektuale që çdo mendimtar i guximshëm do të njohë tek vetvetja, meqenëse, siç merret vesh, i ka forcuar dhe mprehur për një kohë mjaft të gjatë syte e tij në ballafaqimet e veta dhe është mësuar ndaj një edukimi të ashpër, si dhe ndaj fjalëve të ashpra. Ai do të thotë: "Ka diçka të egër në prirjen e shpirtit tim" për aq kohë sa njerëzit e virtytshëm dhe të përzemërt

përpiqen për t'ia kthyer mendjen! Në të vërtetë do të tingëllonte më mirë nëse në vend të egërsisë të na caktohej, thuhej me zë të ulët, të

miratohej, ne shpirtrave të lirë, shumë të lirë, për shembull, një “drejtësi e pakufizuar": mos vallë e tillë ka për të qenë me të vërtetë fama jonë pas vdekjes? Ndërkohë (ka kohë deri atëherë) do të dëshironim të ishim me gjithë mend pak të prirur edhe ne për të na zbukuruar me fjalë të tilla mburrëse dhe lavdërime morale: e gjithë puna e kryer nga ne deri më sot na bën të urrejmë pikërisht këtë kënaqësi dhe teprinë

e saj të gëzueshme. Ndershmëri, dashuri për të vërtetën, dashuri për shkencën, vetëmohim për qëllimet e njohjes, heroizëm për të vërtetën: këto janë fjalë të bukura, gjithë shkëlqim, tingëlluese dhe të gëzueshme, në ato gjen diçka që dikujt bëjnë që t'i shtohet krenaria. Ndërsa ne vetmitarë dhe të plogët prej kohësh jemi të bindur, në thellësi të një vetëdije të vetmuar, se edhe ky shkëlqim përnderues gojor bën pjesë në suvanë e vjetër, në rrangallat dhe në pluhurin e artë me gënjeshtra të mburrjes së pavetëdijshme njerëzore, dhe se edhe poshtë një ngjyre të tillë lajkatuese dhe poshtë një dore pikture përsëri duhet të dallohet përmbajtje bazë e homo natura. Pra, të rikthejmë qenien njerëzore në natyrë, të na përshtaten interpretimet e zjarrta dhe shumë lavdëruese

dhe ndjenjat plotësuese, të cilat deri më sot janë shkarravitur dhe ngjyrosur mbi atë përmbajtje të përhershme bazë të homo natura; të bëjmë që qenia njerëzore tani e tutje të vihet përpara qenies njerëzore siç bën sot, me qëndrimin e ashpër ndaj shkollës së shkencës, që të vihet përpara natyrës tjetër me sytë e patrembur të Edipit dhe me veshët e dyllosur të Odiseut, i shurdhët ndaj tundimeve të karrieristëve të lashtë metafizikë që për një kohë shumë të gjatë i kanë krehur bishtin: "Ti je

më i madh! Ti je më i lartë! Ti ke prejardhje të tjera!" Ka mundësi që do të jetë edhe një detyrë e veçantë edhe e marrë, por është një detyrë.

Kush ka ndër mend ta mohojë? Përse e kemi zgjedhur këtë detyrë të çmendur? Ose që të shprehemi ndryshe: "Përse në përgjithësi ta njohim?" Të gjithë do të na pyesin për këtë. Dhe ne të detyruar nga ky kriter, ne, që e kemi shtruar qindra herë të njëjtën pyetje, nuk gjetëm dhe nuk gjejmë përgjigje më të mirë se...

Niçe 66

Në ato epoka të largëta që mund të krenohen për ndjenjën e tyre njerëzore, mbijeton në mënyrën e saj aq shumë frikë, aq shumë besëtytni nga frika përballë “kafshës së egër mizore" (për të cilën të jesh i lirë përbën pikërisht krenarinë e atyre epokave njerëzore), sa deri edhe të vërteta të prekshme ngelen si me marrëveshje të pashprehura për shekuj me radhë sepse duken sikur ndihmojnë për të ringjallur atë kafshë të egër, të vrarë më në fund. Ndoshta unë guxoj tepër kur i lejoj

vetes të më dalë nga mendja një e vërtetë e tillë: të tjerëve u pëlqen ta kapin përsëri dhe t'i japin për të pirë “qumësht mendimi të mëshirshëm" për ta bërë të dergjet i heshtur dhe i harruar në këndin e tij të lashtë.

Është e nevojshme të ndryshohen mendimet e veta për egërsinë dhe të hapin sytë: më në fund është e nevojshme të mësosh durimin në mënyrë që, të virtytshëm dhe harbutë, të mos qarkullojnë më gabime të pacipa dhe të trasha si, për shembull, ata që lidhen me tragjedinë të

cilët janë ushqyer nga filozofë të lashtë e të rinj. Pothuajse e gjithë ajo që e quajmë “kulturë e lartë" ngrihet mbi karakterin shpirtëror dhe mbi thellimin e egërsisë: kjo është teza ime; ajo "kafshë e egër" nuk është vrarë fare, ajo jeton, gjallon, vetëm është hyjnizuar. Ajo që përbën kënaqësinë e madhe të dhimbshme të tragjedisë është egërsia; ajo që vepron në mënyrë të kënaqshme në të ashtuquajturën dhembshuri, madje në fund të fundit në çdo gjë të lartë, deri edhe tek drithërimat më të larta dhe më të brishta të metafizikës, e ndien ëmbëlsinë e saj vetëm nga përbërësi i egërsisë përzier atj. 

Ajo që romaku shijon në arenën e cirkut, i krishteri në ekstazën e kryqit, spanjolli përpara dënimit me djegie mbi turrën e druve ose përpara luftimit me dema, japonezi i kohës

sonë që e ka për zemër të marrë pjesë në tragjedi, punëtori i rrethinave parisiane që ka mall për revolucionet e përgjakshme, vagneriania që i "dorëzohet" Tristanit dhe Izolës me dëshirë të lëkundur, ajo që të gjithë këta shijojnë dhe me lakmi të mistershme kërkojnë të gllabërojnë brenda vetes janë shuruprat e shijshme të Circes së madhe "egërsi".

Natyrisht, duke bërë këtë gjë, është e nevojshme të dëbohet psikologjia e shushatur e dikurshme, e cila nga egërsia dinte vetëm të mësonte se shfaqej me shikimin e vuajtjes së të tjerëve; ka një kënaqësi të madehe, shumë të madhe edhe për vuajtjet e veta, për të bërë të vuajë vetvetja; dhe aty ku qenia njerëzore e le veten të bindet për të mohuar vetveten në kuptimin fetar ose për t'u vetëgjymtuar, si në rastin e fenikasve ose tẽ asketëve, ose në përgjithësi për t'u çndjenjësuar, për të liruar shpirtin nga trupi, ku e lë veten të pendohet dhe në spazma fajshlyese të llojit puritan, në operimin e vetëdijes dhe në flijimin e intelektit të Paskalit, aty fshehtas tërhiqet nga egërsia e vet dhe shtyhet përpara nga ajo drithërimë e rrezikshme e egërsisë e drejtuar kundër vetvetes. Së fundi, të kihet parasysh deri edhe i dituri, duke e detyruar shpirtin e vet të dallojë kundër prirjes së shpirtit të tij dhe mjaft shpesh edhe kundër dëshirave të zemrës së tij, domethënë të thojë jo atje ku do të dëshironte të thoshte po, të dashuronte, adhuronte, vepronte si artist dhe shpërfytyrues i egërsisë; tani çdo ndjenjë e thellë dhe rrënjësore është një egërsi, një të duash-të bësh-keq kundër dëshirës kryesore të shpirtit që synon pa u lodhur drejt dukjes dhe sipërfaqes. Në çdo dëshirë për njohje ka tashmë një grimcë egërsie.

Niçe 65

Të më falet që kam zbuluar se deri sot çdo filozofi morale ishte e mërzitshme dhe futej në radhën e ilaçeve gjumëndjellëse, dhe se në shikimin tim asgjë nuk e ka dëmtuar më shumë "virtytin" se sa kjo mërzi e mbështetësve të saj; me këtë ende nuk kam ndër mend të mos e njoh dobinë e përgjithshme të saj. Është mjaft e rëndësishme që të jenë shumë të pakta qeniet njerëzore që mendojnë për moralin, si pasojë është shumë e rëndësishme që morali një ditë të mos bëhet interesant! Por të mos shqetësohemi! Gjërat janë edhe sot siç kanë qenë gjithmonë: unë nuk shikoj asnjë njeri në Evropë që të ketë idenë (ose të pranojë) se të mendosh për moralin mund të ndodhë të bëhet në mënyrë të rrezikshme, të ndërlikuar, joshëse, që mund të jetë një prapësi!
Për shembull, të vërehen utilitaristët e palodhshëm e të pashmangshëm anglezë të cilët, me ngathtësi dhe përnderim, shkojnë dhe vijnë mbi gjurmët e Jeremi Benthamit (një krahasim homerik do ta shprehte më mirë), po ashtu si ai vet endej mbi gjurmët e të nderuarit Helvetius (jo, nuk ishte një njeri i rrezikshëm ai Helvetiusi, ky senator Pococurante, siç e quan Galiani). Asnjë ide e re, asnjë ndryshim i hollë ose drejtim i ndonjë mendimi të lashtë, as edhe një histori e vërtetë për atë që është menduar
dikur: një letërsi globalisht e pamundur, meqenëse nuk dinë ta thartojne me ndonjë ligësi. Edhe tek këta moralistë, në të vërtetë (në rast se duhet ti lexoni, doemos që lexohen me qëllime të fshehta), është futur ngadalë-ngadalë ai vesi i vjetër anglez që quhet Cant dhe është tartafizmi moral, kësaj here i fshehur nën formën e re të karakterit shkencor; nuk mungon
as edhe një mospranim i fshehtë i brerjeve të ndërgjegjes, nga të cilat, pavarësisht çfarëdo përçapjeje shkencore drejt moralit, do të vuajë në mënyrë të pashmangshme raca e ish-puritanëve. (A nuk është vallë një moralist e kundërta e një puritani? Si një mendimtar që e merr moralin si të pasigurt, të denjë për pikëpyetje, me një fjalë si problem? A nuk duhet
të jetë e pamoralshme të moralizosh?) Së fundi, të gjithë duan që t’u jepet e drejtë parimeve morale angleze, në masën në të cilën ato i vlejnë më mirë njerëzimit, ose “dobisë kolektive", ose "lumturisë së shumicës", jo: fatit
të Anglisë! Ata do të dëshironin t’i vërtetonin vetvetes, me të gjitha forcat, se të synosh drejt lumturisë angleze, dua të them drejt comfort dhe fashion (dhe, mbi të gjitha, drejt një karrigeje në parlament), është në të njëjtën kohë rruga e duhur drejt virtytit, madje, se i gjithë virtyti deri më sot në botë është forcuar pikërisht në një tension të tillë. Asnjë nga të gjitha këto kafshë të ngadalshme të tufës me ndërgjegje të qetë (të cilat bëhen gati ta trajtojnë çështjen e egoizmit si çështje të mirëqenies së përbashkët) nuk dëshiron të dijë diçka për të dhe të nuhasë që “mirëqenia e përgjithshme" nuk është një ideal, një synim, një koncept në njëfarë mënyre i kapshëm, por vetëm një gjë që shkakton të vjellët: ajo që për njërin është e drejtë, nuk mund aspak të jetë për tjetrin, se nevoja për një moral të vetëm për të gjithë është pikërisht dëmi i qenies njerëzore më të lartë, se ka një hierarki midis një qenieje njerëzore dhe tjetrës dhe pra për pasojë edhe midis një morali dhe tjetri. Këta anglezë utilitaristë janë pothuajse një lloj i qenies
njerëzore të thjeshtë dhe kryesisht të rëndomtë, dhe, siç është thënë, në masën në të cilën janë të përzitshëm nuk mund të kesh një koncept mjaft të lartë për dobishmërinë e tyre. Atyre u duhet dhënë zemër, ashtu siç është përpjekur pjesërisht të bëjnë me rimat e mëposhtme.

"Tungjatjeta ju, karrocierë të guximshëm,
gjithmonë "sa më fjalëshumë, aq më mirë",
gjithmonë më kokëfortë dhe më gjunjëfortë,
pa entuziazëm, pa lodra,
mediokër të pathyeshëm,
pa prirje dhe pa shpirt."

Forca e pavetëdijes është më aktive brenda teje sesa forca e vetëdijes që ti lufton.

Kur ti lufton të mos jesh si dikush, ke vendosur në mënyrë të pavetëdijshme të jesh dikush tjetër që ti nuk e vë re.

Sa më shumë e lufton atë diçka që nuk të pëlqen, aq më lehtë formohet dikush tjetër në personalitetin tënd! 

Forca e pavetëdijes është më aktive brenda teje sesa forca e vetëdijes që ti lufton !

Niçe 64

Ndershmëria, ky është virtyti ynë nga i cili nuk mund të çlirohemi ne, shpirtrat e lirë: tani kemi ndër mend të kujdesemi për të me të gjithë ligësinë dhe dashurinë dhe të mos lodhemi "të na përsosë" në virtytin tonë, në gjënë e vetme që na ka ngelur. Një ditë shkëlqimi i tij mund të

ndalet si një dritë e praruar dhe e kaltër e mbrëmjes, ironike me këtë kulturë që po plaket dhe seriozitetin e saj të zymtë dhe të mbyllur!

Dhe në qoftë se edhe ndershmëria jonë një ditë do të lodhet dhe do të psherëtijë dhe do të shtrijë gjymtyrët e saj dhe do të na gjejë tepër të ashpër dhe do të dëshironte të kishte një jetë më të mirë, ne qëndrojmë të fortë, ne stoikët e fundit! Dhe t'i japim ndihmë asaj që nga djalli

kemi brenda vetes: neverisë sonë për atë që është i ngathët dhe i cekët, 'nitimur in vetitum' (gjithmonë të ndaluarit tonë), dëshirës sonë për aventurë, kureshtjes tonë të lezetshme dhe të çoroditur, vullnetit tonë më të mprehtë, të shtirë dhe shpirtëror për pushtet dhe për kapërcim të botës, i cili endet dhe ëndërron i etur rreth gjithë mbretërive të së ardhmes; të shkojmë në ndihmë të "Zotit" tonë së bashku me të gjithë “djajtë" tanë! Ka të ngjarë që për shkak të kësaj gjëje të na nënvleftësojnë dhe të na marrin për të tjerë: ç'rëndësi ka!" 

Do të thuhet: "Ndershmëria" e tyre është djalli i tyre dhe asgjë tjetër!" Ç'rëndësi ka! Edhe sikur të kishin të drejtë!

A nuk ishin djaj të pagëzuar të gjitha perënditë e tyre të bëra shenjtorë deri më sot? Dhe më në fund çfarë dimë për veten? Megjithatë, a dua t'i

ve një emër shpirtit që na udhëheq (është një çështje emri)? Po sa shpirtra fshehim ne? Ndershmërinë tonë, ne shpirtrat e lirë, përpiqemi që të mos bëhet mburrja jonë, zbukurimi dhe shkëlqimi ynë, caku ynë, marrëzia jonë! 

Çdo virtyt synon drejt marrëzisë, çdo marrëzi synon virtytin. "i marrë deri në shenjtëri" thuhet në Rusi. Përpiqemi që për të mos u bërë, më në fund, shenjtorë dhe të mërzitshëm nëpërmjet ndershmërisë! A nuk është vallë jeta njëqind herë më tepër e shkurtër që të mund të na mërzitet? U desh shumë për të besuar në jetën amshueshme, për...

Niçe 63

Qoftë hedonizmi, qoftë pesimizmi, qoftë utilitarizmi, qoftë eudemonizmi, të gjitha këto mënyra të menduari që masin vlerën e gjërave në bazë të kënaqësisë dhe të vuajtjes, domethënë sipas gjendjesh bashkëshoqëruese dhe faktesh anësorë, janë mënyra mendimi dhe

thjeshtësie të përcipta, të cilat kushdo që është i vetëdijshëm për forcat strukturalizuese dhe me një ndërgjegje artisti do t'i vështrojë jo pa ironi dhe as pa dhembshuri. Dhembshuri për ju! Natyrisht, kjo nuk është dhembshuri si e kuptoni ju: nuk është dhembshuri për "varfërinë

shoqërore" për "shoqërinë" dhe për të sëmurët dhe të plagosurit, për të parregulltit dhe të këputurit e saj qysh nga fillimi që ndodhen mbi tokë përrëth nesh; akoma më pak është dhembshuri shtresash shoqërore me skllevër që pëshpërisin, të shtypur, kryengritës, të cilët synojnë principatën që e quajnë "liri". Dhembshuria jonë është një dhembshuri e lartë largpamëse: ne shikojmë se si zvogëlohet qenia njerezore, si e zvogëloni ju! Dhe ka çaste në të cilat jemi të pranishëm në dhembshurinë tuaj me një ankth të papërshkrueshëm, kur ne ngrejmë krye kundër kësaj dhembshurie, në të cilën gjejmë seriozitetin tuaj më të rrezikshëm se çfarëdo mendjelehtësie tjetër. Në qoftë se është e mundur, ju doni (dhe nuk ka “në qoftë se është e mundur" më të marrë) të zhdukni vuajtjen. 

Po ne? Duket pikërisht që ne të parapëlqejmë ta kemi edhe më të thellë dhe të tmerrshme ca nuk ka qenë kurrë! Mirëqenia, siç e kuptoni ju, nuk është një qëllim, neve na duhet një 'mbarim' ! Një kusht që i bën qeniet njerëzore me shpejtësi qesharake dhe të përçmuara, që me këtë bën të dëshirueshëm shkatërrimin!

Edukimi i vuajtjes, i vuajtjes 'sënadhe': a nuk e dini që ka qenë vetëm 'ky' edukim që u dha shkas deri më sot të gjitha lartësimeve njerëzore? Çdo tension i shpirtit në fatkeqësi, që të bën të nxitësh forcën, rrëqethja pèrpara pamjes së gërmadhës së madhe, fantazia dhe guximi në durimin, përballimin, interpretimin, shfrytëzimin e fatkeqësisë dhe sa i është lejuar për thellësinë, fshehtësinë, maskën, shpirtin, dinakërinë, madhështinë: kjo nuk i është lejuar përmes vuajtjeve, nën formën edukative të dhimbjes së madhe? Tek qenia njerëzorë janë ribashkuar krijesa dhe krijuesi; tek qenia njerëzore gjen lëndë, copëz, bollëk të madh, baltë, llum, marrëzi, rrëmujë; por tek qenia njerëzore gjen edhe krijuesin, skulptorin, ashpërsinë e çekanit, natyrën hyjnore të shikuesit dhe ditën e shtatë: e kuptoni këtë antitezë? Po faktin që dhembshuria juaj të rishikojë “krijesën e tanishme tek qenia njerëzore", atë që duhet të thyhet, të shkrihet, të griset, të digjet, të përvëlohet, të pastrohet, atë

që patjetër duhet të vuajë dhe është me vend që të vuajë? Po dhembshuria jonë, nuk e kuptoni kujt i drejtohet dhembshuria jonë e kundërt kur ngre krye kundër dhembshurisë suaj njësoj si kundër më të keqes nga të gjitha zakonet e këqia dhe dobësitë? Pra dhembshuri kundër dhembshurisë? Por, për ta thënë edhe një herë tjetër, ka probleme që dalin mbi çfarëdo problemi të kënaqësisë, të vuajtjes dhe të dhembshurisë; dhe çdo filozofi që mbështetet vetëm mbi ato është papjekuri.

Dy lloj harresash

Ka dy lloj harresash:

Ata që harrojnë me vetëdije dhe ata që harrojnë pa vetëdije!

Të parët të harrojnë në dy raste: kur ti je në hall dhe kur ti i ke lënë në hall! 

Të dytët të harrojnë në dy raste: ata që harrojnë nga kujtesa e dobët dhe ata që nuk preokupohen me atë gjë!

Karantina

Më kishte marrë malli të vishja këpucët! 

Por për habi nuk ndjeva mall për asnjë që më doli përpara ! 

Të njëjtat fytyra të zymta, të njëjtat rrugë mbushur me intriga, e njëjta rutinë vrastare !

E pashë fytyrën e qytetit duke u zgërdhirë me ftohtësinë e saj si vdekja. 

E pështyva fytyrën e saj me të njëjtën neveri.

U ktheva aty ku isha, në karantinën e librave të mi.

I vendosa këpucët me dhimbje në një qoshe të errët me shpresën se herës tjetër të shkelë kujtime të tjera !

Tre pllakate

Tre pllakate përkujtuese 

Një i urtë vari tre pllakate në zyrë për t’i lexuar çdo ditë. 

Në të parin shkruhej : ‘E sotmja jote, e sotmja jote! Duke nënkuptuar: jeto brenda kufijve të së sotmes, duke punuar dhe u përpjekur. 

Në të dytin shkruhej : ‘Mendo dhe falëndero’! Duke nënkuptuar: sodit bekimet e Zotit mbi ty dhe tregohu mirënjohës. 

‘Mos u trishto’ ishte e shkruar në të tretin. Duke nënkuptuar se çdo gjë është kalimtare. 

Tre fjali të shkurtëra që ju tregojnë rrugën më të shkurtër drejt lumturisë. Ndoshta duhet t’i shkruani në një vend të dukshëm që edhe ju t’i kujtoni ato përditë.

Niçe 62

Ndjenja historike (ose aftësia për të parandier menjëherë rendin hierarkik të vlerësimeve të vlerave, në bazë të të cilave ka jetuar një popull, një shoqëri, një qenie njerëzore, për të parandier "instinktin parashikues" për marrëdhëniet e vlerësimeve të tilla, për marrëdhënien midis pushtetit të vlerave dhe pushtetit të forcave vepruese), kjo ndjenjë historike, mbi të cilën ne evropianët lavdërojmë të drejtat sikur të ishte një veçori e jona, na ka ardhur si pasojë e gjysmëbarbarisë të magjishme dhe të marrë në të cilën është katapultuar Evropa me shumëllojshmërinë demokratike të klasave dhe të racave: vetëm

shekulli XIX e di një kuptim të tillë, sikur të qe gati një shqisë e tij e gjashtë. E kaluara në çdo formë dhe mënyrë jetese dhe kulture të cilat

dikur ndodheshin njëra pranë tjetrës dhe sipër tjetrës, në sajë të një përzierjeje të tillë vërshon në “shpirtrat tanë të kohës", instinktet tona

kthehen tani gjithmonë prapa në të gjitha drejtimet, dhe ne vetë jemi një lloj rrëmuje: dhe si përfundim, siç e kemi thënë, “shpirti" nxjerr

nga kjo përfitimin e vet. Me anë të gjysmëbarbarisë sonë në trup dhe në dëshira kemi hyrje të fshehta për çdo vendim të cilat nuk i ka pasur kurrë një epokë fisnike, mbi të gjitha hyrjet në labirintin e kulturave të papërfunduara dhe në çdo gjysmëbarbari që ka ekzistuar ndonjëherë mbi tokë; dhe duke qenë deri më sot pikërisht gjysmëbarbare pjesa më

e rëndësishme e qytetërimit të kohës, ndjenjë historike përafërsisht do të thotë ndjenjë dhe instinkt për çdo gjë, me pak fjalë për çdo dëshirë dhe të folur: me këtë gjë vërtetohet menjëherë një ndjenjë jofisnike. Për shembull, ne e pëlqejmë përsëri Homerin: ndoshta epërsia jonë më e madhe është se dimë të shijojmë Homerin, gjë që njerëzit me një kulturë

fisnike (për shembull francezët e shekullit XVII si Saint-Edmond' , i cili e qorton për shpirtgjerësi, dhe deri edhe jehona e shekullit, Volteri) nuk dinë dhe nuk kanë ditur ta bëjnë me aq lehtësi, dhe që as nuk kanë pasur guximin ta shijojnë. Po-ja dhe jo-ja shumë e prerë e gjuhës

se tyre, neveria e tyre e lehtë, kryeneçësia e tyre e lëkundur në lidhje me gjithçka që është e huaj, përbuzja e tyre për mungesën vetjake të dëshirës për kureshtjen e gjallë dhe sidomos për atë dëshirë të keqe, tipike për çdo kulturë fisnike dhe të mjaftueshme për vetveten, për

të pranuar lakmi të reja, pakënaqësia për atë që ka, adhurimin meqë është e huaj: të gjitha këto i bëjnë dhe i parapërgatisin të jenë kundër deri edhe ndaj gjërave më të mira të botës që nuk janë pronë e tyre ose që nuk mundën të bëheshin plaçka e tyre; dhe asnjë ndjenjë nuk

është më pak e kuptueshme për qenie të tilla njerëzore se sa pikërisht ndjenja historike dhe kureshtja e tij e verbër prej plebeu. 

Gjërat nuk qëndrojnë ndryshe as me Shekspirin, kjo përmbledhje e mahnitshme me shije hispaniko-arabo-saksone me të cilën një athinas i lashtësisë i rrethit të Eskilit do të kishte qeshur ose do të ishte nxehur me të sa

do të vdiste; ndërsa ne e pranojmë plotësisht këtë shumëllojshmëri të vrazhdë ngjyrash, këtë rrëmujë të gjërave më delikate, më të trasha

dhe të sajuara me një mirëbesim dhe përzemërsi të fshehtë, kënaqemi me të si me një stërhollim të artit të rezervuar pikërisht për ne dhe, duke bërë këtë gjë, nuk shqetësohemi nga kundërmimet e neveritshme dhe nga afërsia me harbutërinë angleze, mes së cilës jetojnë arti dhe shija e Shekspirit; kjo është sikur të ishim, për shembull, në Chiara të Napolit : atje ne shkojmë nëpër rrugën tonë me të gjitha ndjenjat tona, të shtangur dhe me dëshirë, sadoqë ndihet në ajër era e ujërave të zeza të lagjeve popullore. Në qeniet njerëzore me “ndjenjën historike", si të tillë, kemi virtytet tona, kjo nuk mund të mohohet: jemi pa pretendime, të painteresuar, kokulur, të guximshëm, plot me fitore mbi veten tonë,

plot me devotshmëri, shumë mirënjohës, shumë të durueshëm, shumë pajtues; megjithatë, ndoshta, nuk jemi shumë “me shije të mirë". 

Më në fund ta pranojmë: ajo që për ne njerëzit e “ndjenjës historike" është gjëja më e vështirë për të kuptuar, për të perceptuar, që nuk na lë shije në gojë dhe dashuri, që në fund na gjen të mënjanuar dhe pothuajse kundërshtarë, është pikërisht pjekuria e plotë dhe përfundimtare e çdo kulture dhe arti, fisnikëria e vërtetë me vepra dhe qenie njerëzore, çasti i tyre me det të qetë dhe me pavarësi dashamirëse, pamja e praruar dhe e ftohtë e të gjitha gjërave që janë kryer. Ndoshta virtyti ynë më i madh i ndjenjës historike qëndron në një kundërshti të nevojshme 'ndaj shijes së mirë', të paktën ndaj shijes më të mirë, dhe ne arrijmë të riprodhojmë tek ne vetëm me zor, duke ngurruar, pikërisht të detyruar, formulat e vogla të betimit dhe lumturitë më të mëdhaja dhe shpërfytyrimet e jetës njerëzore, të cilat shkëlqejnë me të madhe aty-këtu: çaste dhe

mrekulli në të cilat një forcë e madhe në mënyrë të vetvetishme ndalet përballë të pafundes dhe të pakufizuarës, në të cilat u shijua një bollëk i madh kënaqësish të holla në lidhjen dhe në ngurtësimin e papritur, në ndalimin dhe në përforcimin mbi një tokë që ende vazhdon të dridhet.

Ta pranojmë, masa është e huaj për ne: ngacmimi ynë është pikërisht ngacmimi i të pafundës, i të pakufizuarës. Ne, ne njerëzit modernë, ne giysmëbarbarët, përpara të pafundës lëshojmë frerët, ashtu si kalorësi i

një hamshori që turfullon për t'u turrur përpara dhe arrijmë lumturinë tonë vetëm atje ku jemi më në rrezik.

Niçe 61

Atje ku sot predikohet mëshira (dhe, dëgjojeni mirë, tani nuk predikohet asnjë fe tjetër) të hapë veshët e tij psikologu: përmes të gjithë krenarisë, të gjithë zhurmës karakteristike të predikuesve të tillë (si të gjithë predikuesit) do të dëgjoje një theks të vërtetë të ngjirur, të përvojshëm të përçmimit të vetvetes. Kjo është pjesë e atij errësimi dhe shëmtimi të Evropës që janë në kreshendo qysh prej një shekulli (shenjat e para të së cilës janë vërejtur në një letër të mbushur me mendime të Galianit për madam d'Epinai): me kusht që të mos jetë krejt

shkaku! Qenia njerëzore me “mendime të kohës", ky majmun krenar, është vazhdimisht i pakënaqur për vetveten, kjo është e sigurt. Vuan dhe krenaria e tij dëshiron që vetëm “të bashkëvuajë"...

Më gjeni dikë që di të mendojë, se ata që mendojnë se dinë i gjej vetë !

Niçe 60

Ndodh, thoshte një moralist pedant dhe skrupuloz, që unë të nderoj dhe të bëj objekt të vëmendjes një njeri altruist, por jo sepse është altruist, por sepse më duket se kam të drejtën ti vij në ndihmë një qenieje tjetër njerëzore, me shpenzimet e veta. Nuk po e zgjas, gjithmonë është dyshimi se kush është ky dhe kush është ai. Për shembull, tek një njeri të caktuar dhe të bërë për të urdhëruar, flijimi i vetvetes dhe qëndrimi pak prapa nuk do të ishte një virtyt, por humbja e një virtyti: kështu më duket mua. Çdo moral i painteresuar që e mendon veten të pakushtëzuar dhe u drejtohet të gjithëve nuk

mëkaton vetëm kundër kënaqësisë: ai është një nxitës për mëkate të mosveprimit, një joshje më shumë e maskuar nga dashamirësia për

qeniet njerëzore, dhe pikërisht një joshje dhe një dëm për qeniet e larta, më të rralla dhe të privilegjuara. Duhet t'i detyrosh gjykimet morale të përkulen në radhë të parë përpara hierarkisë, duhet të fusësh ngadalë në vetëdijen e tyre hamendjen e tyre, derisa më në fund të sqarohen se është e pamoralshme të thuash: "Ajo që është e drejtë për njërin, duhet të jetë natyrisht edhe për tjetrin". Në këtë mënyrë moralisti im pedant dhe 'babaxhan : mos vallë e kishte hak që ta vinin në lojë kur për atë kriter këshillonte gjykimet morale për parimet morale? Por nuk duhet të kenë shumë të drejtë nëse duan të kenë nga ana e vet ata që qeshin:

shija e mirë kërkon madje një grimcë gabimi.

Niçe 59

Në mburrjen e sotme aq popullore të "të painteresuarit" duhet të kuptohet, ndoshta jo pa njëfarë rreziku, se çfarë i intereson me të vërtetë popullit dhe cilat janë në fund të fundit gjërat për të cilat interesohet rrënjësisht dhe në thellësi njeriu i zakonshëm, deri edhe njerëzit e ngritur dhe të ditur dhe, në qoftë se nuk gabojnë gjithçka, pothuajse edhe filozofét. Nga kjo vjen fakti që pjësa më e madhe e asaj që i intereson dhe tërheq shijet më të holla dhe të stërholla, çdo natyrë e lartë, njeriut mesatar i duket krejtësisht "jo interesante"; në qoftë se megjithatë ju vë në dukje një devotshmëri, ai e quan 'déesintéressé' dhe habitet se si është e

mundur të veprohet "pa interes". Ka pasur filozofë që kanë ditur t'i japin një mrekullie të tillë popullore edhe një shprehje joshëse dhe në mënyrë mistike përtejtokësore (ndoshta sepse nuk njihnin nëpërmjet përvojës së drejtpërdrejtë natyrën e lartë?), në vend që të përshkruanin të vërtetën lakuriq dhe me gjithë shpirt të qartë, sepse veprimi "i painteres" ështe një veprim shumë interesant dhe i interesuar, duke pranuar që... "Po dashuria?" Si? Deri edhe akti i dashurisë duhet të jetë “jo egoist"? Po sa teveqelë! "Po lavdërimi i atij që flijohet?" Por ai që me të vërtetë ka bërë një flijim di se ka dashur dhe ka arritur diçka në shkëmbim: ndoshta diçka nga vetja për diçka për vete, ndoshta ka dhënë këtu për të pasur më shumë atje, ndoshta në përgjithësi për të qenë diçka më shumë ose për ta ndier vetveten diçka “më shumë". Por kjo është një hapësirë pyetjesh dhe përgjigjesh në të cilën një shpirt i çoroditur nuk dëshiron të përmbahet: në këtë mënyrë e vërteta këtu ka nevojë të përmbajë gogësimën kur është e detyruar të përgjigjet. Më në fund është një grua: asaj nuk i duhet bërë dhunë.

Niçe 58

Gjykimi dhe ndëshkimi moral janë hakmarrja e parapëlqyer e shpirtrave te kufizuara mbi ata që janë më pak të kufizuara, është pra një lloj shpagimi për faktin se kanë qenë pak të pajisur nga natyra dhe, më në fund, është një rast për të fituar shpirt dhe për t'u bërë të mprehtë: ligësia krijon karakter shpirtëror. Më në fund, zemrës së tyre u bën mirë fakti që të ketë një masë përpara së cilës edhe ata janë të barabartë me super të pajisurit me të mira dhe privilegje; ata luftojnë për "barazinë e të gjithëve përpara Zotit" dhe për këtë qëllim pothuajse kanë nevojë për besimin tek Zoti. Midis tyre gjenden kundërshtarët më të fuqishëm të ateizmit. Ai që do t'u thoshte atyre: "Një karakter i larte shpirtëror nuk mund të krahasohet me një ndershmëri dhe respektueshmëri çfarëdo të një qenieje njerëzore të pajisur edhe vetëm me ndjenjën morale" do t'i bënte të çmendeshin. Dhe unë do të ruhem për të mos e bërë një gjë të tillë. Më shumë dëshiroj t'u bëj qejfin duke

thënë që edhe një karakter i lartë shpirtëror mbahet në këmbë vetëm si prejardhje e fundit me cilësi morale; se është një përmbledhje e të

gjithë atyre rrethanave që i vishen qenies njerëzore “vetëm morale", pasi janë fituar veçanërisht me anë të një disipline dhe ushtrimi të gjatë, ndoshta për breza të tërë me radhë; se karakteri i lartë shpirtëror është pikërisht idealizimi i drejtësisë dhe i asaj rreptësie dashamirëse që dihet se është e ngarkuar për të mbajtur gjallë në botë rendin hierarkik midis vetë gjërave dhe jo vetëm midis qenieve njerëzore.

Niçe 57

Psikologët e Francës (po në cilin vend tjetër gjenden ende psikologë?) vazhdojnë ende ta marrin kënaqësinë e tyre të hidhur dhe të larmishme nga budallallëk borgjez sikur... e lëmë me kaq, me këtë gjë tradhtojnë diçka. Për shembull, Flober, qytetari i guximshëm i Ruenit, në fund nuk pa, nuk dëgjoi dhe nuk shijoi më asgjë tjetër: ishte sistemi i tij i vetëtorturimit dhe lloji i tij i mizorisë së hollë. Tani, për të ndryshuar (meqenëse kjo gjë po bëhet e mërzitshme) unë këshilloj një mënyrë tjetër për të ngelur gojëhapur: dinakëria e pavetëdijshme

me të cilën të gjithë shpirtrat e mirë, të dobishëm, të guximshëm të mediokritetit vihen në lidhje me shpirtrat më të lartë dhe me detyrat e tyre; ajo dinakëri e hollë, e ngatërruar, jezuite që është një mijë herë më e hollë se arsyeja dhe shija e kësaj klase mesatare në çastet e saj më të mira, madje edhe më shumë se intelekti i viktimave të tij: një provë e përsëritur e faktit që, midis të gjitha llojeve të inteligjencës të zbuluara deri më sot, "instinkti" është ai më inteligjenti. Me një fjalë, ju psikologët studioni filozofinë e "rregullit" në luftë me "përjashtimin": ajo përbën një dramë të denjë të idhujve imagjinarë dhe të një ligësie hyjnore e shpikur nga njeriu! Ose, për të folur edhe më qartë, operojeni “njeriun e mirë", njeriun...bonae voluntatis….tek vetja juaj!

Niçe 56

Të kesh kujdes nga ata që i japin rëndësi të madhe faktit të besohet në taktin e tyre moral, në mprehtësinë e ndryshimeve të tyre morale:

nuk na e falin kurrë që bëhen fajtorë ndonjëherë përpara nesh (ose madje edhe kundër nesh). Ata në mënyrë të pashmangshme do të bëhen

shpifësit tanë instinktivë dhe do të na fyejnë, edhe duke ngelur "miqte" tanë. Lum ata që harrojnë, sepse do të arrijnë “T'ia dalin mbanë" edhe me marrëzinë e tyre.

Niçe 55

Të duash armiqtë e tu? Besoj se kjo është kuptuar mirë. Sot vërtetohet në një mijë mënyra, qoftë në përpjesëtim të vogël qoftë në përpjesëtim të madh, dhe nganjëherë madje ndodh edhe diçka më e lartë dhe më e madhërishme: ne mësojmë të përçmojmë, kur dashurojmë, dhe pikërisht kur parapëlqejmë. Por e gjitha kjo është e pavetëdijshme, pa zhurmë, pa bujë, me atë turp dhe atë fshehtësi të së mirës që pengon në gojë fjalën madhështore dhe shprehjen e virtytit.

Morali si qëndrim sot ndeshet me shijen tonë. Edhe ky është një hap përpara, ashtu siç qe hap përpara i stërgjyshërve tanë fakti që më në fund feja si qëndrim përplasej me shijen e tyre, përfshi armiqësinë dhe hidhërinë e Volterit kundër fesë (dhe me gjithçka që dikur bënte pjesë në gjuhën mimike të mendimtarëve të lirë). Është muzika e vetëdijes sonë, vallja e shpirtit tonë, me të cilën nuk përkon asnjë litani puritane, asnjë predikim moral dhe asnjë konformizëm.

Niçe 54

Ashtu si në mbretërinë e yjeve nganjëherë janë dy diejt që përcaktojnë rrugën e një planeti, ashtu si në disa raste rreth e qark një planeti të vetém shkëlqejnë diej me ngjyra të ndryshme, herë me dritë të kuqe dhe herë me dritë jeshile, duke e goditur pastaj dhe duke e mbushur njëkohësisht me dritë shumëngjyrëshe, po kështu jemi ne qeniet njerëzore të sotme, në sajë të mekanizmit të ndërlikuar të "qiellit tonë me yje": ne jemi të veçantë nga morale të ndryshme. Veprimet tona shkëlqejnë njëri pas tjetrit me ngjyra të ndryshme, rrallë herë janë të njëkuptimshëm dhe ka një numër të mjaftueshëm rastesh në të cilat bëjmë veprime shumëngiyrëshe.

Niçe 53

Virtytet tona? Ka të ngjarë që edhe ne vazhdojmë të kemi virtytet tona, edhe pse ndoshta nuk do të jenë ato virtyte të pafajshme

dhe hijerënda për të cilat i vlerësojmë me nderim, por edhe pak në largësi, të parët tanë. Ne evropianët e së pasnesërmes, ne prodhimet e hershme të shekullit XX, me të gjitha kureshtjet tona të rrezikshme, me shumëllojshmërinë tonë dhe artin e maskimit, me të gjithë mizorinë tonë të kalbur dhe në të njëjtën kohë të zbutur të shpirtit dhe ndjenjave, ka të ngjarë, në qoftë se do të na duhej të kishim ca virtyte, do të kishim vetëm ato që janë mësuar të pajtohen me prirjet tona më të fshehta dhe më të brendshme, me nevojat tona

më të gjalla. Hajt tani, t'i kërkojmë në labirintet tona! Por më pas, siç është e njohur, shumë gjëra gabojnë rrugë, shumë të tjera humbasin

krejtësisht. Po a ka diçka më të bukur që të kërkojë virtytet e veta? Mos do të thotë pothuajse të besosh në virtytet e veta? Po kjo "të besosh në virtytet e veta", në fund të fundit, a nuk është po ajo gjë që dikur quhej “ndërgjegja e pastër", tek aigërshet i nderuar konceptesh me bishtalec të gjatë që të parët tanë lidhnin prapa kokës dhe shpesh edhe prapa arsyes? Në bazë të kësaj del, sado pak që mund të quhet të vjetëruar dhe të respektueshëm sipas mënyrës së të parëve, se të paktën në një gjë jemi nipërit e tyre të denjë, ne evropianët e fundit me ndergjegje të pastër: edhe ne e kemi gërshetin e tyre. Ah! Sikur ta dinit sa shpejt, sa shpejt më në fund, gjërat do të ishin ndryshe!

Flini

Flini me shpresën se e nesërmja do jetë më e mirë se e sotmja. Jo sepse jemi të sigurt për atë që na pret por sepse fakti që shpresojmë diçka më të mirë se e sotmja na bën të jetojmë çdo ditë me ndjenja pozitive.

Le të shpresojmë për më mirë nga Ai që ka në Dorë shpirtrat tanë !

Niçe 52

Është e vështirë të mësosh çfarë është një filozof sepse nuk mund të mësohet: duhet "ta dish" nga përvoja, ose duhet të kesh krenarinë

të mos e dish. Por që në ditët e sotme të gjithë të flasin për gjëra për të cilat nuk mund të kenë asnjë përvojë, kjo është e vërtetë mbi të gjitha

dhe për fat të keq për filozofët dhe rrethanat filozofike: është pakica që i njeh dhe që ka mundësi t'i njohë, dhe të gjitha mendimet popullore për këtë gjë janë të gabuara. Kështu për shëmbull, ajo bashkëjetesë vërtetshmërisht filozofike e një karakteri shpirtëror të guximshëm dhe të papërmbajtur që ecën nën ritmin presto, e një rreptësie dhe një nevoje dialektike që nuk bën asnjë hap të gabuar, për pjesën më të madhe të mendimtarëve dhe të të diturve është e panjohur nga pikpamja e përvojës së tyre, dhe për këtë arsye, aty ku dikush dëshiron të flasë para tyre për atë gjë, nuk është i besueshëm. Ata e përfytyrojnë çdo nevojë si ngushtësi, si një detyrë të rëndë për të ndjekur, si të detyruar, dhe vetë mendimi u duket atyre diçka i ngadaltë, i pavendosur, pothuajse një mundim dhe shumë shpesh "i denjë për djersën e fisnikëve", por medoemos jo si diçka e lehtë, hyjnore, si farefis të afërm të vallëzimit dhe të fodullëkut. "Të mendosh" dhe "ta vrasësh me gjithë mend" një gje, "ta peshosh rëndë-rëndë": për ata është njëlloj, është vetëm kështu që ata "kanë përvojë" për to. 

Ka të ngjarë, lidhur me këtë, që artistēt të

kene një nuhatje më të hollë: ata e dinë deri edhe shumë mirë që atëherë kur nuk bëjnë më asgjë “padrejtësisht" dhe e bëjnë gjithçka për nevojë, ndjenja e tyre e lirisë, e mprehtësisë; e pushtetit absolut, e vendosjes dhe e ndërtimit krijues arrin në kulmin e saj. Me pak fjalë, nevoja dhe "liria e vullnetit" janë atëherë të bashkuara midis tyre. Më në fund ekziston një hierarki gjendjesh psikike së cilës i përgjigjet një hierarki e problemeve; dhe problemet më të rëndësishme rihedhin pa mëshirë këdo që guxon t'u afrohet tepër atyre, pa qenë të paracaktuar për t'i zgjidhur për lartësinë dhe pushtetin e karakterit të vet shpirtëror. Për çfarë vlen që mendje të shkathta mondane ose mekanikë dhe empirikë të ngathët e të ndershëm të vriten pranë tyre, siç ndodh shpesh sot, me ambicien e vet të vegjëlisë, si përreth "oborrit të oborreve"? Por qilimë të tillë nuk do të munden kurrë të shkelen nga këmbë harbutësh: qëllimit i ka ardhur ndihmë ligji fillestar i gjërave; për këta të paftuar dyert mbeten të mbyllura, edhe pse aty përplasen dhe thyejnë kokën!

Për çdo botë fisnike duhet të jemi të bindur; ose për ta thënë më qartë duhet të jemi të edukuar;  ajo ka ndonjë të drejtë mbi filozofinë (duke e marrë fjalën në kuptimin anësor) vetëm në bazë të origjinës së vet, dhe në një rast të tillë ata që vendosin janë edhe stërgjyshët, “gjaku".

Shumë breza duhet ta kenë përgatitur lindjen e filozofit: çdonjëra prej virtyteve të tij duhet të ketë qenë fituar individualisht, i mirëmbajtur, i trashëguar, i shkrirë dhe jo vetëm ecuria dhe rrjedha e guximshme, e lehtë, e brishtë e mendimeve të tij, por mbi të gjitha gatishmëria për përgjegjësi të mëdha, lartësia me vështrime mbisunduese, me vështrime nga lart, ndjenja e të qenit të ndarë nga masa dhe nga detyrat e virtytet e tyre, përkrahja dhe mbrojtja e sjellshme për atë që keqkuptohet dhe shpifet, qoftë njeriu apo djalli, kënaqësia dhe ushtrimi i drejtësisë së madhe, arti i të urdhëruarit, shtimi i vullnetit, syri i ngadaltë që rrallë herë admiron, rrallë herë vështron, rrallë herë do...

Niçe 51

Gjithnjë e më shumë kam përshtypjen se filozofi, si qenie njerëzore e nevojshme për të nesërmen dhe për të pasnesërmen, është gjendur gjithmonë, dhe i është dashur gjithmonë të gjendet, në kundërshti me të sotmen e tij: armiku i tij cdo herë ishte mendimi i sotëm. Deri këtu të gjithë këta ithtarë të jashtëzakonshëm të qenies njerëzore, të cilët quhen filozofë dhe që rrallëherë e ndiejnë veten miq të urtësisë, por që më shumë janë të çmendur, të mërzitshëm dhe pikëpyetje të rrezikshme, kanë gjetur detyrën e përshtatshme, detyrën e tyre të vështirë, të

padeshirueshme, të pëshmangshme, dhe më në fund madhësinë e detyrës së tyre në përfaqësimin e vetëdijes sẽ keqe të epokës së tyre.

Pikërisht duke drejtuar thikën për prerje në gjoksin e virtytit të epokës ata kanë zbuluar atë që ishte sekreti i tyre: të njihnin një madhësi të re të qenies njerëzore, një rrugë të re të papërshkuar ndonjëherë drejt zgjerimit të saj. Çdo herë ata zbulonin sa hipokrizi, sa plogështi, sa lëre të shkojë, lëre të bjerë, sa gënjeshtër qëndronte e fshehur poshtë llojit të moralitetit bashkëkohor të nderuar më shumë, sa virtyt kishte mbijetuar; çdo herë ata thoshin: "Duhet të arrijmë dhe të dalim që atje, atje ku ju sot nuk jeni të shtëpisë". Në krahasim me botën “e ideve të kohës" e cila do të dëshironte të kufizonte secilin në një kënd dhe në një “specialitet", një filozof, duke pranuar që sot mund të ketë filozofë, do të ishte i detyruar të mbështeste madhësinë e qenies njerëzore, vetë

konceptin e “madhësisë" pikërisht në gjerësinë dhe shumëllojshmërinë e saj, në tërësinë e saj: madje do ta përcaktonte vlerën dhe rangun në

bazë të sa dhe cilat gjëra dikush mund të mbajë dhe të shqetësohet, deri në 'çfarë pike' dikush mund të shtrijë përgjegjësinë e tij. Sot shija dhe virtyti i epokës dobësojnë dhe pakësojnë vullnetin, dhe asgjë nuk është aq bashkëkohëse sa dobësia e vullnetit: prandaj, sipas idealit të filozofěve, sipas konceptit të “madhësisë" duhet të bëjnë pjesë pikërisht forca e vullnetit, këmbëngulja dhe aftësia për të marrë vendime afatgjata; me po atë të drejtë me të cilën teoria e kundërt dhe ideali i një njerëzimi të marrë, dorëheqës, kokulur dhe altruist i ishin përshtatur një epoke të kundërt, një epoke që, si shekulli XVI, vuante nga grumbullimi i tij i energjive për vullnet dhe nga stuhitë dhe dallgëzimet e egoizmit. Në kohën e Sokratit, midis njerëzve të gjithë me instinkte të lodhura, midis pleqve athinas konservatorë që e lëshonin veten ("Drejt lumturisë" siç thoshin ata, tek dëfrimi, siç bënin në të vërtetë), dhe se duke bërë këtë gjë vazhdonin ta mbushnin gjithmonë gojën me fjalë të mëdha, të lashta, në të cilat lloji i jetës së tyre prej shumë kohësh nuk përputhej më me asnjë të drejtë, ndërsa për madhështinë e shpirtit ndoshta ishte e nevojshme ironia, ajo siguri e keqe sokratike e mjekut të lashtë dhe plebe, që e çonte mishin e vet pa kujdes, ashtu si mishin dhe zemrën e "fisnikëve", me një vështrim që fliste mjaft qartë: “Mos u shtini përpara meje! Këtu, jemi të barabartë!" Sot, përkundrazi, në Evropë vetëm kafsha e kopesë arrin tek nderet dhe shpërndan ndere, dhe "barazia e të drejtave" mund të shndërrohej me shumë lehtësi në barazi të gabimeve: dua të them në një luftë të përbashkët ndaj gjithçkaje që është e rrallë, e huaj, e privilegjuar në qenien njerëzore me të lartë, në shpirtin më të lartë, në detyrën më të lartë; në përgjegjësinë më të lartë, në tërësinë krijuese të pushtetit dhe në artin e sundimit.

Sot të qenit fisnikë, aftësia për të jetuar për vete, të qëndruarit vetëm, detyrimi për të jetuar sipas mënyrës tënde, bëjnë pjesë në konceptin e "madhështisë" dhe filozofi zbulon diçka nga ideali i vet kur përcakton: "Më i madhi duhet të jetë ai që është i zoti të jetë më i vetmuari, më i

fshehuri, më i pakapshmi, qenia njerëzore përtej së mirës dhe së keqes, zotëria i virtyteve të veta, më i pasuri me vullnet; pikërisht kjo duhet të quhet madhështi: të mund të jesh aq i larmishëm sa i tërë, aq i shtrirë sa i plotë". Dhe duke përsëritur pyetjen: është e 'mundur' sot madhështia?

Niçe 50

Unë ngul këmbë që më në fund të mos ngatërrohen punëtorët e filozofisë dhe në përgjithësi njerëzit e shkencës me filozofët, sepse pikërisht në këtë fushë t'i jepet me saktësi “secilit të tijën" dhe jo tepër atyre, ndërsa këtyre tepër pak. Për edukimin e filozofit të vërtetë mund të jetë e nevojshme që ai të kalojë përmes të gjitha këtyre fazave në të

cilat ndalen shërbëtorët, shkencëtarët punëtorë të filozofisë, në të cilat kanë qenë të detyruar të ndalen; ai vetë ndoshta duhet të ketë qene dhe

kritik, dhe skeptik, dhe dogmatik, dhe historian dhe, përveç kësaj, poet dhe koleksionist, udhëtar dhe zgjidhës enigmash, dhe moralist e  "shpirt i lirë", dhe pothuajse gjithçka për të përshkuar rrethin e vlerave njerëzore dhe të ndjenjave me vlerë, për të qenë në gjendje për të vështruar, me shumë sy dhe shumë vetëdije, nga lart drejt çdo largësie, nga thellësia drejt çdo lartësie, nga skaji drejt çdo hapësire. 

Por të gjitha këto janë vetëm kushte paraprake të detyrës së tij: vetë kjo detyrë kërkon tjetrën, kërkon krijimin e vlerave. Ata punëtorë té filozofisë, sipas modelit të zgjedhur të Kantit dhe të Hegelit, duhet të vendosin dhe të mbajnë në formula njëfarë rasti të madh në fjale me vlerésime, domethënë me vlerësime të lashta të vlerave, të bëra tani mbizotëruese, dhe që për njëfarë periudhe quhen "e vërtetë", qoftë në mbretërinë e logjikës qoftë në atë të politikës (morale) ose të artit. Këtyre kërkuesve u takon të bëjnë të qartë, të kuptueshme, të prekshme, të përdorshme gjithë sa ka ndodhur dhe ka qenë vlerësuar deri më sot, të shkurtojnë çdo gjë të gjatë, edhe "kohën" dhe të pushtojnë gjithë të kaluarën: një detyrë e pafund dhe mahnitëse nën shërbimin e së cilës çdo krenari e hollë, çdo vullnet këmbëngulës me siguri do të ketë mundësi të gjejë kënaqësi. Megjithatë filozofët e vërtetë janë njerëz që urdhërojnë dhe bëjnë ligje; ata thonë: "Duhet të jetë kështu!", ata vendosin më parë ku dhe me ç'qëllim të qenieve njerëzore, duke caktuar radhën për punën paraprake të të gjithë punëtorëve të filozofisë, të të gjithë pushtuesve të së kaluarës; ata kapin tani me dorë krijuese të ardhmen, dhe gjithçka që është dhe që ishte u shërbën atyre dhe si mjet, dhe si vegël, dhe si çekan. 

"Njohja" e tyre është të krijojnë, krijimi i tyre është të bëjnë ligje, vullneti i tyre për të vërtetën është vullnet për pushtet. A ka sot filozofë të tillë? A ka pasur vallë filozofë të tillë? A duhet të ketë filozofë të tillë?...

Sokrati

Sokrati ka thënë : " Unë me siguri di një gjë, që nuk di asgjë ! " 

Me këtë thënie nuk ka dashur të thotë se njeriu është plotësisht injorant por ka dashur të thotë se njeriu nuk mund të jetë plotësisht i ditur.

Dmth ne nuk mund të dimë gjithçka, nuk mund të kemi dituri të plotë rreth një gjëje apo të jemi të sigurt se kemi arritur një dituri të qartë.

Thënia e tij e famshme e shpreh më së miri këtë gjendje : " Njih vetëveten ". Në këtë thënie e cila të nxit të merresh gjatë gjithë kohës me veten ka shumë dobi dhe urtësi, një thënie e cila na bën të ndjehemi të paditur gjatë gjithë kohës por edhe ta kërkojmë diturinë derisa të kemi frymë.

Atëherë,pse nuk merremi të gjithë me veten tonë duke e përsosur çdo ditë e më shumë botën e dijes sonë!?

Pse nuk e largojmë atë egoizëm që të nxit të merresh me injorancën e tjetrit duke e shfaqur veten se qenke më i dituri vetëm e vetëm për ta poshtëruar atë njeri !? 

A është ky qëllimi i dijes tënde? Që të poshtërosh tjetrin ngaqë është i paditur!? 

A nuk është dituria derë e fisnikërisë e cila i trajton të gjithë sipas kapeles që ka !?

Niçe 49

Pra, meqë ndonjë pjesë në përfytyrimin e filozofëve të së ardhmes tẽ bên të hamendësosh që duhet të jenë skeptikë, në kuptimin që kemi përmendur tani së fundi, me këtë do të kujtohej vetëm një karakteristikë e tyre, dhe jo ata vetë. Me të njëjtën të drejtë do të mund të bëja që të më kërkonin kritikët, dhe me siguri ata do të bëhen njerëz të eksperimenteve. Përmes emrit me të cilin kam guxuar t'i pagëzoj, kam nënvizuar në mënyrë të qartë eksperimentimin dhe kënaqësinë

e eksperimentimit; kjo i detyrohet faktit që, si kritikë në trup dhe në shpirt, ata mos vallë duan ta përdorin eksperimentimin në një kuptim

të ri, ndoshta më të gjerë, ndoshta më të rrezikshëm? Në pasionin e tyre për njohjen mos vallë ata duhet të vazhdojnë me përpjekje më

të çmendura dhe më të dhimbshme se ato të pranueshme për shijen e zhburrnuar të një shekulli demokratik? Nuk ka dyshim, këta njerëz

të ardhshëm nuk do të mund të bëjnë pa ato karakteristika të ashpra dhe jo të parrezikshme që i dallojnë kritikët nga skeptikët: dua të them sigurinë e masave të vlerave, zbatimin e vetëdijshëm të një njësie metode, guximin e zgjuar, aftësinë për të qëndruar të vetëm dhe për të qenë të përgjegjshëm! Po, ata dallojnë në vetvete një kënaqësi për të thënë jo dhe të copëtojnë dhe njëfarë mizorie me mend në kokë që di të përdorë thikën me siguri dhe shkathtësi edhe në qoftë se zemra pikon

gjak. Do të jenë më të ashpër (dhe ndoshta jo gjithmonë vetëm kundër vetvetes) se sa nuk do të donin të ishin individë njerëzorë; ata nuk do

ta ushtrojnë “të vërtetën" sepse “u pëlqen" atyre apo i "lartëson" apo i "ngazëllen"; do të jetë shumë më i kufizuar besimi i tyre në faktin që "e vërteta" të sjellë kënaqësi të tilla për ndjenjën. Ata shpirtra të vrazhda do të buzëqeshin në qoftë se ndonjëri përpara tyre thotë: “Ai mendim më ngre lart dhe si mund të mos jetë i vërtetë?" Ose.: "Ajo veper më ngazëllen, si mund të mos jetë e bukur?" Ose: “Ai artist më çon peshë, si mund të mos jetë i madh?" Ndoshta ata nuk kanë vetëm një buzëqeshje, por një neveri të vërtetë për të gjitha ato lavdërime, ato idealizma, feminilizma, hermafroditizma, dhe kush do të ishte i zoti t'i ndiqte deri në dhomat e fshehta të zemrës së tyre, do ta kish të vështirë të gjente aty synimin për të pajtuar "ndjenjat e krishtera" me "shijen e lashtë" dhe ndoshta madje me "parlamentarizmin kohës (siç duket një shpirt i tillë pajtimi, në shekullin tonë shumë  të pasigurt dhe për pasojë shumë të prirur për pajtimin, shfaqet madje tek filozofët). Këta filozofë të së ardhmes nuk do të mjaftohen të kërkojnë nga vetvetja disiplinë kritike dhe çdo zakon që të çon në pastërtinë dhe rëndësinë në gjërat e shpirtit: mund t'i paraqesin ato madje si një lloj i zbukurimit të tyre, megjithatë pa dashur ende të quhen kritikë për këtë gjë. Atyre nuk u duket turp i vogël ajo digë mbi filozofinë kur shpallet siç duan të bëjnë sot: "Vetë filozofia është kritikë dhe shkencë kritike, dhe asgjë më shumë!" Sado të mundohet ky vlerësim i filozofisë për të pasur miratimin e të gjithë pozitivistëve francezë dhe gjermanë (madje mundet të ketë joshur edhe zemrën dhe shijen e Kantit, të sillet ndër mend titulli i veprave të tij kryesore), megjithatë filozofët tanë të rinj do të thonë që kritikët janë mjet i filozofëve dhe, pikërisht për këtë, si mjet, nuk janë ende shumë larg nga filozofët. Edhe kinezi i madh i Konigsbergut ishte vetëm një kritik.

Niçe 48

Tani për tani dëshiroj të shprehem vetëm me një metaforë, të cilën miqtë e historisë evropiane do ta kuptojnë, për masën në të cilën epoka e re luftarake, në të cilën në mënyrë të dukshme kemi hyrë ne evropianët, ndoshta mund të jetë e përshtatshme edhe për zhvillimin e një lloji tjetër e më të fortë të skepticizmit. Ai entuziasti pa ngurime për granatierët e bukur shtatlartë i cili, si mbret i Prusisë, i ka dhënë jetë një gjeniu ushtarak dhe skeptik (dhe bashkë me të, në fund, atij tipi të ri të gjermanit i porsashpallur në mënyrë fitimtare), babai i dyshimtë, i jashtëzakonshëm i Frederikut të Madh, vetëm mbi një pikë pati ai vetë pamjen dhe kthetrat fatlume të gjenisë: e dinte atë që i mungonte atëherë Gjermanisë dhe cila mangësi ishte njëqind herë më frikësuese dhe më e ngutshme se sa, për shembull, jo mungesa e kulturës dhe e formave shoqërore, dhe mospëlqimi i tij për Frederikun e ri vinte nga frika e një instinkti të thellë. Mungonin burrat, dhe me keqardhjen e tij shumë të hidhur dyshonte që vetë djali i tij nuk ishte sa duhej burrë. Në këtë ai gabohej, por kush nuk do të ishte gabuar në vendin e tij? Ai e shikonte djalin e tij pre të ateizmit, të shpirtit, të mendjelehtësisë së dhënë pas qejfeve të francezëve; në sfond shikonte shushunjën e madhe, merimangën e skepticizmit, dhe ai dyshonte për fundin e pandreqshëm të një zemre që nuk është mjaft e fortë si për të keqen si per të mirën, të një vullneti të thyer që nuk urdhëron më, që nuk eshtë më i zoti të urdhërojë. Por ndërkohë u rrit tek djali i tij ai lloj i rrezikshëm dhe më i fortë i skepticizmit (kush e di se sa e ndihmuar nga urrejtja e babait, pikërisht, dhe nga malli i akullt i një vullneti të braktisur në vetvete?): skepticizmi i karakterit burrëror kokëkrisur i cili është farefis i afërt i gjenisë së luftës dhe i pushtimit dhe që në figurën e Frederikut të Madh bën hyrjen e tij të parë në Gjermani. Ky skepticizëm përçmon dhe megjithatë josh më vete; ai gropos dhe shtie në dorë; nuk beson, por duke bërë këtë gjë nuk humbet; i jep shpirtit liri të rrezikshme, por frenon rreptësisht zemrën: është forma gjermane e skepticizmit e cila, si vazhdim dhe fuqizim shpirtëror të frederikizmit ka nënshtruar për një kohë jo të vogël Evropën ndaj sundimit të shpirtit gjerman, ndaj mosbesimit të saj kritik dhe historik. Në sajë

të karakterit burrëror shumë të pamposhtur dhe të qëndrueshëm të filologëve të mëdhenj dhe kritikëve gjermanë të historisë (të cilët, po të duash, t'i shohësh, në tërësi ishin të gjithë artistë të shkatërrimit dhe të shpërbërjes), pak nga pak dhe me gjithë çfarëdolloj romantizmi, në muzikë dhe në filozofi, u përhap një koncept i ri i shpirtit gjerman në të cilin lulëzoi fort prirja drejt një skepticizmi burrëror: për shembull si guxim i vështrimit, trimëri dhe ashpërsi e dorës që copëton, si vullnet i qëndrueshëm i udhëtimeve të rrezikshme për zbulime, për ekspedita shpirtërore në Polin e Veriut nën qiej të shkretuar dhe të rrezikshëm.

Duhet të kenë qenë motive të fuqishme nëse njerëz me shpirt human, me gjak të ngrohtë dhe të përcipte, kanë bërë shenjën e kryqit pikërisht përpara këtij shpirti: ky shpirt fatalist,ironik,mefistofelik, quan, jo pa të dridhura, Michelet. Por në qoftë se dëshirojmë të dëgjojmë se sa karakteristike është kjo frikë “e burrit" në shpirtin gjerman, përmes të cilit Evropa u rizgjua nga "gjumi i saj dogmatik", të sjellim ndër mend konceptin e dikurshëm që me anë të një karakteri të tillë burrëror u kapërcye, dhe se si pa kaluar ende shumë kohë që kur një grua e burrëruar, me mendjemadhësi të papërmbajtur, mundi të guxojë të lidhë gjermanët në vëmendjen e Evropës si të ëmbël, zemërmirë, te dobět nga vullneti dhe torollakë poetikë. Më në fund, të kuptohet deri në fund habia e Napoleonit kur mundi të takonte Gëten: ai zbuloi atë që për shekuj me radhë ishte marrë me mend për "shpirtin gjerman".

"Voilà un homme!" që donte të thoshte: “Ky është një burrë! Ndërsa unë prisja vetëm një gjerman !"

Niçe 47

Në qoftë se sot një filozof déshiron të léré të kuptojmé se nuk është spektik (shpresoj qe kjo të jetë nxjerré nga përshkrimi i porsa béré për shpirtin objektiv!), ai nuk do të gjejë asnjë njeri i cili ka për t'i bërë nderin që ti japë të drejtë; ai do ta véshtrojé me shumë druajtje dhe do të dëshironte ta pyeste për shurné gjéra. Po, qé nga ky çast e në vazhdim, nga dégjuesit e frikésuar, të cilet tani gjenden me shumicë, ai do të mendohet si i rrezikshëm. Në mospranimin e tij të skepticizmit, ata kanë përshtypjen sikur dégjojnë nga larg një lloj zhurme të keqe e të rrezikshme, thua se në ndonjë vend po provohej një eksploziv i ri, një dinamit i shpirtit, ndoshta një nihilizëm rus i shpikjes sẽ re, një pesimizēm vullnetmirë, i cili jo vetëm thotë dhe dëshiron jo-në, por (mendim i tmerrshém!) bến jo-në. Kundër kësaj specieje të "vullnetit të mire", një vullnet me mohim të vérteté veprues të jetës, sot, siç thonë të gjithë, nuk gjendet asnjë gjumëndjellës më i mirë dhe qetësues i skepticizmit, as hashashi-skepticizém delikat, i dashur, gjumendjellës; dhe mjekët e kohës sot porositin deri edhe Hamletin kundër "shpirtiť" dhe zhurmimit të tij të nëndheshëm. "A nuk u kanë

gjëmuar veshët deri tani nga zhurma të rrezikshme?" thotë skeptiku nên petkun e mikut të qetësisë, gati si një lloj i policit të sigurimit publik. "Kjo 'jo' e nëndheshme është e tmerrshme! 

Mbani më në fund qetësi, o urithé pesimiste!" Në të věrtetë skeptiku, kjo krijesë delikate, trembet me shume lehtësi, vetëdija e tij éshtë përgatitur të dridhet perpara çdo jo-je, dhe madje edhe ec përpara çdo po-je të vendosur dhe të forté, dhe i dégjon ato gati si një kafshim. Po dhe jo! I mendon në kundérshtim me moralin; përkundrazi ndien kënaqësi ta festojë virtytin e vet me shmangien fisnike, psh : duke thëné bashkë me Montanjin': “Ku ta di unë?" Ose bashkë me Sokratin "Sdi gjë, nuk di asgje". Ose: “Këtu nuk kam besim, kétu për mua nuk ka asnjé derë të hapur. Ose: "Po edhe në qoftëse éshté e hapur, çfaré dobie ka sé hyj menjëhere?" Ose vazhdojmë më tej "Kujt i vlejné té gjitha hipotezat e parakohshme? Të mos bésh asnje hipotezë fare mirë mund te jeté dicka e këndshme. A ju duhet me té vérteté té drejtoni menjëheré diçka që është përthyer? A ju duhet të zini patjetér vrimé me pak shtupe? Nuk ka kohe? Ndoshta koha nuk ka kohế? 

O racé djajsh, nuk mund të prisni aspak? Edhe e panjohura ka pamjen e saj, edhe Sfinksi është një Circe, edhe Circeja ishte filozofe". Késhtu ngushellohet një skeptik, dhe është e vërtetë që ai ka nevojé pér pak ngushellim. Skepticizmi, në të vērtetë, është shprehja shpirtërore e njéfarë karakteristike të larmishme fiziologjike, e cila në gjuhën e zakonshme quhet dobësi nervash dhe

brishtësi, ajo shfaqet çdo herë që kryqëzohen në mënytë vendimtare dhe të papritur raca ose klasa shoqërore të ndara për një kohë të gjatë midis tyre. Në brezin e ri, i cili në të njëjtën kohë trashëgon në gjak masa dhe vlera të ndryshrme, gjithçka është shqetësim, tronditje, dyshim, përpjekje; forcat më të mira bëhen pengesë, vetë virtytet nuk lejojnë rritje e përforcim të ndërsjellé, trupit dhe shpirtit i mungon drejtpeshimi, rendésia, siguria pingule. Por ajo që sëmuret më shumë ne kryqëzíme të tilla dhe zveténohet është vullneti: madje ato nuk e njohin më pavarësinë e vendimit, bujën e guximshme të kënaqësisë sẽ déshirës, dyshojnë për “lirinë e vullnetit", deri edhe në ëndrrat e tyre. Evropa jonë e sotme, teatrí í një eksperimenti të pakuptim i një përzierjeje rrënjësore të klasave shoqërore dhe për pasojë të racave, është pra skeptike në të gjitha nivelet e thellésisë dhe të lartësisë, herë-herë me atë skepticizëm të lëvizshëm që kërcen me padurim đhe pa turp nga njëra degë në tjetrën, herë-herë me atë zymtěsi si një re të ngarkuar me pikëpyetje dhe shpesh të ngopur deri në vdekjen e vet nga vullneti i saj! Paralizë e vullnetit: ku nuk gjendet e ulur sot ky gjymtim? Dhe shpesh edhe si éshté lustruar! Sa shumë është lustruar në mënyrë joshëse! Për këtë sémundje jané veshjet më të bukura gjithë salltanet dhe gënjeshtër, dhe, për shembull, pjesa më e madhe e asaj që vihet në vitrinë si “objektivitet", "karakter shkencor"  l'art pour l'art, "njohja e pastër pa qëllim" është skepticizëm i pispillosur dhe paralizë e vullnetit : une kam ndër mend ti bëj ballë kësaj diagnoze të sēmundjes evropiane.

Në Evrope semundja e vullnetit është e shpërndarë në mënyre jo të njëtrajtshme: shfaqet më shumë dhe më e larmishme atje ku kultura ka hedhur rrenjë prej shumë kohësh; ajo zhduket në masën në të cilën "barbari" vazhdon të vlerësojë ende, ose përsēri, të drejtën e vet poshtë rrobave të lëshuara të kulturës perēndimore. Prandaj, ashtu si mund të kuptohet me lehtësi dhe të preket me dorë, gjërat janë kështu në Francen e sotme, ku vullneti është i sëmurë më rēndë; dhe Franca, e cila gjithmonë ka pasur një aftësi prej mjeshtri për të shndërruar edhe përmbysjet më shkatërrimtare të shpirtit të saj në përmbysje magjepsëse dhe joshëse, tregon pikërisht sot, si shkollë dhe shpjegim i çdo magjie të skepticizmit, epërsinē e saj kulturore mbi Evropën.

Franca për të dashur, domethënë për ta dashur për një kohë të gjatë një vullnet, është tashmë pak më e fortë në Gjermani dhe përsëri pak më e fortë në Gjermaninë e veriut se sa në atë qendrore, në mënyrë të ndjeshme më e fortë në Angli, Spanjë dhe Korsikë, atje e lidhur me gjakftohtësinë, këtu me kokëfortësinë (për të mos folur për Italinë, e cila është tepër e re që të ketë mundësi të dijë atë që do dhe që më

parë duhet të tregojë se di të dojë), por ēshtë më e fortë dhe mahnitëse në atë perandori të pafund të ndërmjetme në të cilën Evropa derdhet pērsēri në Azi, domethënë në Rusi. Atje forca për të dashur prej shumë kohësh është lënë mënjanë dhe është grumbulluar, atje vullneti pret (nuk dihet nëse si vullnet mohimi apo pohimi) në mënyrë kërcënuese që të çlirohet për tu huazuar nga fizikanēt e sotëm parulla e tyre.

Me qëllim që Evropa të çlirohet nga rreziku i saj më i madh nuk do të duhet të jenë të nevojshme vetem luftrat indiane dhe ngatërresat aziatike, por shembje të brendshme, shpërbërja e perandorisë në trupa të vegjël dhe mbi të gjitha përhapja e marrëzisē parlamentare, përfshi deryrimin për secilin që ta lexojë gazetën sē bashku me mëngjesin.

Nuk e them duke e shpresuar: mua do të më dukej më e pëlqyeshme e kundērta! E kam fjalen për një shtim të tillë të rrezikshmërisë së Rusisë sa ta bindë Evropën të vendosē për t'u bërë po aq e rrezikshme, domethënë për të pasur një vullnet, me anë të një kaste të re mbretëruese mbi Evropë, një vullnet jashtëzakonisht të tmerrshëm pikërisht në

gjendje për të caktuar qëllime përtej mijëvjeçarëve, në mënyrë që më fund komedia e zvarritur për një kohë të gjatë e shteteve të saj të vegjël, si dhe shumëllojshmëria e saj e vullneteve sa dinastike aq demokratike, të arrinte në një përfundim. Mbaroi koha e politikës së vogël, tani shekulli i ardhshëm do ta sjellë luftën për sundim mbi tokë, do të sjellë detyrimin për politikën e madhe.

Nexhib Mahfuz

Nga BBC dëgjova rreth përpjekjes për atentat të romancierit Nexhib Mahfuz, nobelistit të letërsisë. Duke dëgjuar lajmin, mendimet m’u ktyen tek librat e tij që kisha lexuar. U shtanga se si Nexhibi, megjithë zgjuarsinë e tij të dukshme, kishte mbetur injorant rreth së vërtetës - se realiteti e tejkalon imagjinatën dhe se përjetësia është më e madhe se kjo jetë kalimtare. Dhe mbi të gjitha, se parimet hyjnore janë më të rëndësishme dhe të larta se ato njerëzore.

Me fjalë të tjera, ai i shkroi veprat e tija nga imagjinata, duke përdorur aftësinë e tij të mrekullueshme për të vizualizuar, paraqitur dhe frymëzuar. Mirëpo, në fund ai nuk dha asgjë përveç se ngjarje të pabazuara në realitet. 

Pas leximit të jetëshkrimit të tij, nxora një përfundim të rëndësishëm: njeriu s'mund t’ia dalë duke gëzuar të tjerët në kurriz të lumturisë së tij. S’mund të quhet e drejtë, e ku më e shëndoshë, të kënaqësh të tjerët kur vetë je i mjeruar. 

Disa shkrimtarë kanë lavdëruar gjenitë, jo sepse arritën lumturi dhe paqe, por sepse e lejuan veten të digjen përbrenda për t’u sjellur ndriçim të tjerëve. Megjithatë, gjeniu i vërtetë në fillim ndriçohet përbrenda, e pastaj u tregon rrugën të tjerëve. Kështu, ai më parë ndërton 

themelin e udhërrëfimit dhe mirësisë për vete, e pastaj për të tjerët. 

Urtësitë hyjnore nuk do t’i gjeni në shkrimet e Nexhib Mahfuzit. Ajo që do të gjeni është një botë përfytyrimesh, vegimesh dhe përjetimesh; veprat e tij janë joshëse, ndaj edhe bëhen popullore e të suksesshme. 

Por ku janë qëllimet e larta dhe mesazhet fisnike që gjenden në veprat e mëdhaja? T’ju them të drejtën, këto nuk do i gjeni në librat e tij. 

Megjithatë, e shoh se Nexhib Mahfuzi e kuptoi atë që kishte për të bërë. Ai ndryshoi stilin e librave duke përcjellë mesazhe që rregullojnë veprimtarinë njerëzore mbi baza të urtësisë.

Gjithsesi, nuk mjafton që dikush të realizojë atë që do; ajo që kërkohet është realizimi i mirësive të përgjithshme. 

Dhe si përmbyllje, ç’përfitim do ketë njeriu nëse bëhet mbret ndërkohë që zemrën e ka të prishur dhe plot me të pavërteta? 

Nëse talenti dhe suksesi nuk shpiejnë në shpëtim dhe dobi, atëherë përse duhen ato?