Në sajë të zvjerdhjes patologjike që marrëzia nacionaliste ka futur dhe vazhdon të fusë midis popujve, në sajë të politikanëve dritēshkurtër dhe dorëshkathët që sot janë lart në sajë të ndihmës që u jep ajo, dhe as që nuk dyshojnë aspak që politika e shpërbërjes që zhvillojnë është medoemos vetëm një politikë ndërprerjeje, në sajë të gjithë këtyre, dhe të ndonjë gjëje tjetër që sot krejtësisht të papërshkrueshme, lihen në heshtje ose keqkuptohen, pa të drejtë ose me gënjeshtra, sinjalet më të qarta që njoftojnë se Evropa dëshiron të bëhet një. Tek të gjithë njerëzit më të thellë dhe më mendje gjerë të këtij shekulli, drejtimi i vërtetë tërësor, në punën e mistershme të shpirtit të tyre, ishte ajo e përgatitjes së rrugës për këtë përmbledhje
të re dhe të sjellë para kohe si eksperiment evropianin e së ardhmes: ata u përkisnin "atdheve" vetëm me pamjen e tyre të jashtme, ose në orët më të vështira, për shembull në pleqëri, kur u bënë “atdhetarë" u dhanë vetë pas çlodhjes. Unë mendoj për personazhe si Napoleoni, Gëtja, Bethoveni, Stendali, Hajnrih Hajne, Shopenhauri, dhe të mos më merret për keq në qoftë se përmend midis tyre edhe Rikard Vagnerin, në lidhje me të cilin nuk mund të bie në rrugë të gabuar nga vetë mosmarrëveshjet e tij: gjeni të llojit të tij rrallëherë kanë të drejtë të kuptohen. Natyrisht, ca më pak akoma është e nevojshme t'i jap te drejtë zhurmës së paqytetëruar me të cilën sot në Francë duan
te mbyllen dhe të mbrohen nga Rikard Vagneri: jo më pak ngelet ku se romanticizmi i vonuar francez i viteve Dyzet dhe Rikard Vagneri jane ngushtësisht dhe thellësisht të lidhur. Janë të afërt, në themel te afért, në të gjitha nivelet më të larta dhe më të thella të kërkesave te tyre: është Evropa, Evropa një e vetme, shpirti i së cilës e ka për zemër të dalë dhe të ngjitet përmes artit të saj të shumanshëm dhe të furishëm... për ku? Drejt një drite të re? Drejt një dielli të ri? Por kush arrin të thojë me saktësi atë që nuk diti ta shprehë në mënyrë të qartë as edhe pjesa më e madhe e këtyre mjeshtrave të mjeteve të reja gjuhësore? Sigurisht që i mundonte vetë lëvizja "Sturm und Drang" të cilën në të njëjtën mënyrë e kërkonin ata kërkues të mëdhenj të fundit! Të gjithë së bashku të sunduar nga letërsia deri në sy dhe
deri në veshë: ata ishin artistët e parë të formimit letrar botëror; madje të shumtën e herës shkrues, vargëzues, ndërmjetës dhe përzierës të arteve dhe të ndjenjave (Vagneri si muzikant bën pjesë tek piktorët, si poet bën pjesë tek muzikantët, si artist në përgjithësi bën pjesë tek aktorët); të gjithë bashkë fanatikë të shprehjes “me çdo kusht" (parapëlqej Delakruanë', më të afërtin me agnerin), të gjithë
zbulues të mëdhenj në mbretërinë e së madhërishmes, por edhe të së shëmtuarës dhe të së tmerrshmes, zbulues edhe më të mëdhenj në veprimin, në paraqitjen, në artin e vitrinave; të gjithë bashkë talente shumë më larg se gjenia e tyre, mjeshtër në gjithçka e për gjithçka, me kriza shqetësuese ndaj gjithçkaje që josh, tërheq, detyron, huton, armiq të lindur të arsyes dhe të vijave të drejta, të etur për atë që është e huaj, ekzotike, vigane, e shtrembër, për atë që bie në kundërshtim me vetveten; si qenie njerëzore, Tantalë të vullnetit, plebe parvenus, të vetëdijshëm se ishin të paaftë të jetonin dhe të krijonin me një kohë fisnike, me një kohë të ngadaltë (të mendohet, për shembull, Balzaku), punëtorë të papërmbajtur, pothuajse vetëshkatërrues përmes punës; kundërshtarë dhe rrebelë në zakone, ambiciozë dhe të pangopur pa ndjenjë mase dhe kënaqësi, së fundi që të gjithë të gatshëm të thyhen dhe të përgjunjen përpara kryqit të krishterë (dhe me shumë të drejtë: sepse kush vallë prej tyre do të kishte qenë aq i thellë dhe i virgjër për një filozofi të antikrishtit?); në terësi një tip i qenies njerëzore me të lartë, i guximshëm dhe kokëkrisur, i shkëlqyer dhe i dhunshëm, që fluturon lart dhe tërheq lart, e cila në fillim kishte për t'i mësuar shekullit të vet (dhe është shekulli i turmës!) konceptin e "qenies njerëzore më të lartë"...
Miqtë gjermanë të Rikard Vagnerit duhet të këshillohen midis tyre për të vendosur nëse në artin vagnerian ka të pranishme diçka krejtësisht gjermane ose nëse nuk është pikërisht karakteristikë e tij ajo e prejardhjes nga burime dhe ngacmime mbigjermane; dhe duke bërë këtë gjë nuk duhet nënvleftësuar që për formimin e tij ishte i domosdoshëm pikërisht Parisi ndaj të cilit, në çastin më vendimtar, e detyronte të shtrinte thellësinë e instinkteve të tij; dhe ashtu si e gjithë mënyra e tij e paraqitjes, mënyra e tij për tu dukur apostull i vetvetes, ka mundur të plotësohet vetëm përballë modelit të socialistëve francezë. Ndoshta, në një ballafaqim më të kujdesshëm, për hir të natyrës gjermane të Rikard Vagnerit, do të gjendet që ai në tërësi ka vepruar më të fortë, më të guximshme, më të ashpër, më të ngritur sa nuk mund ta bënte një francez i shekullit XIX: kjo në sajë të faktit që ne gjermanët jemi më afër barbarive të francezëve; ndoshta deri edhe gjëja më e denjë për t’u shënuar që Rikard vagneri ka krijuar është, për gjithmonë dhe jo vetëm për sot, e paarritshme, jo e prekshme, e paimitueshme për të gjithë racën latine, kaq shumë të vonuar: për shembull, figura e Sigfridit, atij njeriu aq të lirë, që në të vërtetë duket të jetë shumë më tepër i lirë, tepër i ashpër, tepër i hareshëm, tepër i shëndetshëm, tepër antikatolik për shijen e popujve të qytetëruar, të lashtë dhe të flashkur. Ky Sigfrid antiroman, mund të ketë qenë madje një mëkat kundër romanticizmit: por tani Vagneri është çliruar sa s'ka ku të vejë më nga ky mëkat në pleqërinë e tij të zymtë kur, duke paraprirë një shije që tashmë është bërë politike, me vrull fetar që e dallon filloi, në mos për të përshkuar rrugën drejt Romës, të paktën të predikonte. Me qëllim që këto fjalët e mia të fundit të mos keqkuptohen kam ndër mend të thërres në ndihmë disa vargje të fuqishme të cilët do të zbulojnë edhe për veshë më pak të ndjeshëm atë që dua të them, atë që dua të them kundër.
Vagnerit të fundit dhe muzikës së operës së tij "Parsifal":
Kjo është gjermane?
Kjo kërcëllimë mbytëse doli nga një zemër gjermane?
Ky çshpirtëzim është i një trupi gjerman?
Kjo zgjatje duarsh priftërore është gjermane,
kjo nxitje me aromë temjani e ndjenjave?
Gjermani janë dhe këto bllokime, rënie, lëkundje,
kjo përkundje dang-dang?
Ky vështrim lakmitar i murgeshave,
kjo tingëllimë e këmbanave në mbrëmje,
ky vështrim krejt i gabuar dhe i dalldisur duke
lakmuar përtej qiellit?
Kjo vazhdon të jetë gjermane?
Mendohuni! Jeni ende tek porta:
meqë ajo që ndieni është Roma,
besimi i Romës
pa fjalë!
Niçe
